Filippin-Amerika müharibəsi
Filippin-Amerika müharibəsi (1899–1902) — Filippinli inqilabçıların ABŞ işğalından ölkəni azad etmək üçün apardığı müharibə.
| Filippin-Amerika müharibəsi | |
|---|---|
 | |
| Yeri | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Müharibə 1899-cu ildə başladı və Filippinin Amerika hakimiyyətini qəbul etdiyi 1902-ci ilə kimi davam etdi. Hökumət qüvvələri ilə filippinli partizanlar arasında kiçik qarşıdurmalar 1913-cü ilə kimi davam etdi. Bəziləri müharibənin 1899-cu ildən 1902-ci ilə kimi davam etməsi fikrindədir, 1913-cü il isə müharibənin qeyri-rəsmi başa çatdığı il hesab olunur. Müharibə 1896–1898-ci illərdə baş vermiş Filippin antimüstəmləkə inqilabının davamı və ABŞ-nin Filippinin daxili işlərinə qarışmasının nəticəsi idi.
Müharibənin səbəbləri redaktə
1896-cı ildə Filippin adalarında ispan müstəmləkəçiliyinə qarşı kütləvi üsyan baş verdi, lakin filippinli vətənpərvərlərə güclü ölkənin dəstəyi çatışmırdı. Belə bir güclü ölkə qismində ABŞ iştirak etdi. Amerika hökuməti filippinli üsyançılara Filippini müstəqil ölkə kimi tanıyacağına söz verdi. 1898-ci ildə İspaniyaya qarşı qalxan Kuba, Filippin və Puerto-Riko üsyançılarına dəstək bəhanəsi ilə Amerika İspaniyaya müharibə elan edərək İspan-ABŞ müharibəsini başlatdı. XVI əsrdən bəri bu ölkələri öz hakimiyyəti altında saxlayan İspaniya müharibədə məğlub oldu. ABŞ ispan əsgərlərini həmin ölkələrdən qovmaqla və öldürməklə bu ölkələrə çox köməklik etdi, lakin müharibədən sonra həmin ölkələrə vəd olunan müstəqillik verilmədi. Filippin İspaniyadan müstəqilliyini ABŞ-İspaniya müharibəsinin bitməsnə 2 ay qalmış, 12 iyun 1898-ci ildə elan etdi, lakin ABŞ Filippinin müstəqilliyini tanımadı. 10 dekabr 1898-ci ildə ABŞ-İspaniya müharibəsinin nəticələrinə uyğun imzalanan Paris müqaviləsinə əsasən ABŞ Filippini İspaniyadan 20 milyon dollara satın aldı. Artıq Filippin ABŞ müstəmləkəsi altında idi, lakin belə vəziyyət Filippinin müstəqillik tərəfdarlarını tamamilə narazı salırdı. Müharibənin başlanmasına dolayı səbəb 4 fevral 1899-cu ildə paytaxt Manila yaxınlığındakı San-Xuan körpüsündə baş verən hadisə oldu. ABŞ əsgəri ABŞ hərbi bazasına girməyə çalışan filippinli mülki vətəndaşını güllələyərək öldürdü. Əsgər bazaya girən vətəndaşı dayandırmağa çalışdı, lakin o ingilis dilini bilmədiyindən əsgərin dediklərini başa düşmürdü. Buna görə də ABŞ əsgəri filippinlini öldürməli oldu.
Döyüş əməliyyatları redaktə
Artıq iki saat keçdikdən sonra əsl döyüşlər başladı. ABŞ ordusu Emilio Aginaldo başçılıq etdiyi, pis silahlanmış və hazırlıqsız Filippin respublikaçıları ordusuna tez bir zamanda üstün gəldi. Döyüş 4–5 fevralda paytaxt Manila yaxınlığında baş verdi. Bu döyüşdə 12.000 nəfərlik ABŞ ordusu Aginaldonun 15.000 nəfərlik ordusunu cəmi 50–60 nəfər əsgər ölü və 225 nəfər yaralı əsgər itirməklə məğlub etdi. Bu döyüşdə filippinlilərin ölü və yaralı itkiləri 2.000 nəfər oldu. Belə təəssürat yaranmışdı ki, Aginaldonun məğlubiyyəti qaçılmazdır, lakin Aginaldo yerdə qalan döyüşçüləri ilə birlikdə ölkənin şimalındakı əlçatmaz ərazilərdə gözlənməyi bacardı.
11 avqust 1899-cu ildə ABŞ respublikaçılar ordusunun qarşısını almaq üçün 11.000 nəfərlik ordu göndərdi, lakin partizan müharibəsi tam sürətilə davam edirdi, buna görə müharibənin ilkin mərhələsində Amerika ordusu böyük itkilər verdi. Müharibənin əvvəlində ABŞ Filippində 40.000 nəfərlik ordu kontingenti saxlayırdı, lakin müharibənin növbəti ABŞ öz ordusunun sayını 3 dəfə artırmalı oldu. Müharibənin başlanması ilə bərabər Filippin hökumətində ölkənin gələcək taleyi ilə bağlı fikir ayrılıqları yarandı. Respublika prezidenti Emilio Aginaldi 7 may 1899-cu ildə hökumət başçısı olan demokrat A. Mabinini istefaya göndərdi. 5 iyul 1899-cu ildə işğalçılara qarşı kompromissiz mövqedə dayanan ölkənin ordusunun baş komandanı, general A. Luna təşkil olunmuş sui-qəsd nəticəsində öldürüldü. Nizami respublikaçılar ordusu 1900-cü ilin əvvəlində partizan müharibəsi aparan kiçik dəstələrə bölündü. Müstəqil Filippin Respublikası faktiki olaraq öz mövcudluğunu dayandırdı.
23 mart 1901-ci ildə amerikalılar Aginaldonu əsir aldılar. 1 apreldə Aginaldo Manilada Amerikanın Filippin üzərindəki ağalığını tanıdığını və ABŞ hakimiyyətinə sadiq olacağını bildirdi. Üç həftə sonra o ictimaiyyətə çıxışında öz silahdaşlarına mübarizəni dayandırmaq çağırışını etdi, lakin ABŞ-nin gözlədiyinin əksinə olaraq, Aginaldonun əsir alınması üsyançılara heç bir təəssürat göstərmədi. Yeni partizan dəstələri formalaşdırıldı, onların başında general Migel Malvar dayanırdı. Müharibə yenidən qızışdı. 1902-ci ildə mənəvi cəhətdən əzilmiş Malvar özünün xəstəlikdən əziyyət çəkn arvadı və uşaqları ilə birlikdə amerikalılara təslim olur. Onunla birlikdə onun 3.000 döyüşçüsü də eyni vaxtda təslim olur. Malvar faktiki olaraq Filippində döyüş qabiliyyəti olan sonuncu general idi. Yerdə qalan bütün filippinli liderlər hamısı ABŞ-nin qələbəsini etiraf etdilər. Filippinin bəzi rayonlarında partizan dəstələri müharibəni 1913-cü ilə kimi davam etdirdilər.
Nəticəsi redaktə
Müharibə Amerikaya o zamankı məzənnə ilə 600 milyon ABŞ dollarına başa gəldi. Filippin ABŞ-nin asılı ərazisinə çevrildi və yalnız 1935-ci ildə ABŞ daxilində muxtariyyət əldə edə bildi. Filippin nəhayət 1946-cı ildə müstəqil dövlətə çevrildi.