Gecikən ağır bombardman
Gecikən Ağır Bombardman və ya Ay fəlakəti — Yer kürəsindəki Katarxey və Eoarxey dövrlərinə uyğun bir zamanda, təxminən 4,1 -3,8 milyard il əvvəl[1] baş verdiyi düşünülmüş bir hadisədir. Fərziyyəyə görə bu dövr ərzində çox sayda asteroid, Günəş sistemindəki Merkuri, Venera, Yer və Mars da daxil olmaqla erkən daxili planetlərlə toqquşmuşdur.[2] 2018-ci ildən bəri, bu fərziyyənin mövcudluğu şübhə altındadır.[3]
Bu hadisə üçün dəlillər Apollon astronavtlarının gətirdiyi Ay nümunələrindən qaynaqlanır. Ay süxurlarının izotopik tanışlığı, xarici qüvvə təsirlərinin böyük bir qisminin zamanın dar bir intervalında meydana gəldiyini göstərir. Bir neçə fərziyyə Günəş sistemindəki cisimlərin (asteroidlər və kometlər) axınındakı aydın görünən eyni zaman dilimini izah etməyə çalışır, lakin hələlik konsensus mövcud deyil. Planetləri araşdıran alimlər arasında məşhur olan, "Yaxşı model" (ing. Nice model) adlandırılan model, nəhəng planetlərin orbital miqrasiyaya uğradığını və bu zaman asteroid və ya Koyper qurşağındakı sərbəst cisimlərin yer planetlərinin orbitinə daxil olduğunu söyləyir. Digər tədqiqatçılar isə aydan tapılan nümunələrin 3.9 milyard il yaxınlığında dağıdıcı bir toqquşma hadisəsi tələb etmədiyini, bu tarixə aid tapılmış dəlillərin hamısının eyni bir toqquşma nöqtəsindən götürülmüş nümunələr olduğunu bildirirlər.[1] Həm də qeyd edirlər ki, toqquşmanın sürəti Günəş sisteminin xarici və daxili zonaları arasında əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənə bilər.[4]
Sübutlar redaktə
Fərziyyənin əsas sübutu Apollo missiyaları zamanı toplanmış süxurların radiometrik yaşları ilə bağlıdır. Bu dəlilərin əksəriyyətinin onlarla kilometr genişliyində asteroid və ya kometlərin toqquşması zamanı yüzlərlə kilometr diametrində zərbə kraterləri meydana gələrək yarandığı düşünülür.
Bu formalaşmaların yaşlarının aydın bənzərliyi, təxminən 3,8 ilə 4,1 milyard il əvvəllərə aid dəlillər bu dövrdə Ayın böyük bir bombardmana məruz qaldığı fikrini yaratdı.[5] Bu hadisəni "Ay fəlakəti" adlandırdılar və 3.9 milyard il əvvəl Aya təsir qüvvələrinin birdən-birə atdığını bildirdilər.
Xüsusilə Ay mənşəli meteoritlərdən daha çox məlumat əldə edildiyi üçün bu nəzəriyyə hələ də mübahisəli olsa da populyarlıq qazanmışdır. Çöl şpatı tərkibli meteoritlərinin bir çoxu, ehtimal ki, uzaqda yaranmışdır və bunların içərisindəki ərimələr son zamanlara təsadüf etmişdir. Fərziyyəyə uyğun olaraq, bu dəlillərin heç birinin yaşının təxminən 3,9 milyarddan böyük olduğu aşkarlanmamışdır.[6] Buna baxmayaraq, yaşlar bu tarixdə "çoxluq" təşkil etmir, lakin əsasən 2,5 ilə 3,9 milyard il əvvəl arasına aiddir.[7]
Mübahisələr redaktə
Son zamanlarda bu fərziyyə, xüsusilə də belə bir fenomenin mümkün səbəblərini müəyyən edən dəlillər populyarlıq qazansa da, bu hipotez hələ də mübahisəlidir və mübahisəli fərziyyələrə əsaslanır. Birinci mübahisə təsir dövrünün "çoxluğu" -nun tək bir partlayışdan və ya hadisədən qaynaqlana biləcəyini bildirir. İkinci bir mübahisə isə təxminən 4,1 milyard ildən əvvələ aid dəlillərin olmaması, bütün bu nümunələrin korlanmış olması və ya yaşlarının yenidən qurulması ilə əlaqədardır.
İlk tmübahisə Apollonun eniş yerlərindən götürülmüş süxurların mənşəyi ilə bağlıdır. Bu nümunələrin ən yaxın hövzədən əldə edildiyi bildirilsə də, bunun böyük bir hissəsinin əvəzinə İmbrium formalaşmasından əldə edilə biləcəyi iddia edildi.[8] İmbrium krateri Ayın mərkəzi yaxınlığında tapılmış çoxhalqalı kraterlərin ən gəncidir. Bu alternativ fərziyyəyə görə, nümunələrin yaşı 3.9 milyard ilə yaxındır və bir neçə hövzədən deyil, sadəcə bir ərazidən, İmbrium hövzəsindən götürülmüşdür.[9]
İkinci bir tənqid təxminən 4,1 milyard il yaşdan yuxarı nümunələrin mövcud olmaması ilə bağlıdır. Bu mübahisə üçün fərziyyə bu yaşda nümunələrin mövcud olması, lakin radiometrik yaşlarının hamısının son 4 milyard il ərzində kənar təsirlər ilə yenidən qurulmasıdır.[10]
Yerdəki geoloji sübutlar redaktə
Ayda həqiqətən belə bir hadisə meydana gəlsəydi, bu Yer kürəsinə də təsir etməli idi. Bu zaman aşağıdakı sayda kraterlərin yaranacağı göstərilir.
- 20 kilometr (12 mil) diametrində 22,000 və ya daha çox təsir krateri;
- təxminən 1,000 kilometr (620 mil) diametrində 40 zərbə hövzəsi;
- təxminən 5,000 kilometr (3,100 mil) diametrində bir neçə zərbə hövzəsi;
Bu fərziyyənin formalaşmasından əvvəl, geoloqlar Yerin təxminən 3,8 milyard il əvvələ qədər ərimiş vəziyyətdə olduğunu güman edirdilər. Bu tarixə dünyanın ən qədim tanınmış süxurlarından birində rast gəlinmiş və köhnə süxurların tapılmadığı xüsusi bir zaman dilimi aşkar edilmişdir.Bu tarixlər müxtəlif tanışlıq metodlarında kifayət qədər sabit qalmışdır. Bu səbədən Yerin Katarxey və Arxey eonları arasındakı sərhədi müəyyən edən bir dövrdə xüsusi təsirlərə məruz qaldığı təxmin edilir. Buna baxmayaraq yer üzündə ən qədim məlum olan süxurun 4.031 ± 0.003 milyard il yaşı olduğu təxmin edilir və bu süxur 1999-cu ildə Kanadanın şimal-qərbindəki tapılan Akasta Qneysinin bir hissəsidir.[11]
Bu yaşdan daha köhnə süxurlar meteorit kimi Yerə düşən asteroid parçaları şəklində tapıla bilər. Yerdəki süxurlar kimi, bu tapıntılar da təxminən 4.6 milyard il ətrafında kəskin bir nöqtə göstərir və bu tarix də gənc Günəşin ətrafında protoplanetar diskdə ilk bərk maddələrin əmələ gəldiyi vaxt olduğu güman edilən tarixə uyğun gəlir. Katarxey, bu erkən süxurların kosmosda meydana gəlməsi və təxminən 700 milyon il sonra Yer qabığının sonda bərkiməsi arasındakı dövr idi.
Gecikən Ağır Bombardman fərziyyəsi bu anomaliya üçün inadırıcı izahat təqdim edir. Bu modelə görə, 3,8 milyard il əvvələ qədər olan süxurlar yalnız qabığın çox hissəsi bu hadisə tərəfindən məhv edildikdən sonra bərkimişdir.
İstinadlar redaktə
- ↑ 1,0 1,1 Taylor, G. Jeffrey. "Wandering Gas Giants and Lunar Bombardment". University of Hawaii. August 2006. 2018-01-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-04-22.
- ↑ Claeys, Philippe; Morbidelli, Alessandro. Late Heavy Bombardment // Gargaud, Muriel; Amils, Prof Ricardo; Quintanilla, José Cernicharo; Cleaves II, Henderson James (Jim); Irvine, William M.; Pinti, Prof Daniele L.; Viso, Michel (redaktorlar ). Encyclopedia of Astrobiology. Springer Berlin Heidelberg. 1 January 2011. 909–912. doi:10.1007/978-3-642-11274-4_869. ISBN 978-3-642-11271-3.
- ↑ Mann, Adam. "Bashing holes in the tale of Earth's troubled youth". Nature (ingilis). 553 (7689). 2018-01-24: 393–395. doi:10.1038/d41586-018-01074-6. PMID 29368708.
- ↑ Zahnle, K.; və b. "Cratering rates in the outer Solar System". Icarus. 163 (2). 2003: 263–289. Bibcode:2003Icar..163..263Z. CiteSeerX 10.1.1.520.2964. doi:10.1016/s0019-1035(03)00048-4.
- ↑ Tera, F.; Papanastassiou, D.A.; Wasserburg, G.J. "Isotopic evidence for a terminal lunar cataclysm". Earth Planet. Sci. Lett. 22 (22). 1974: 1–21. Bibcode:1974E&PSL..22....1T. doi:10.1016/0012-821x(74)90059-4.
- ↑ Cohen, B. A.; Swindle, T. D.; Kring, D. A. "Support for the Lunar Cataclysm Hypothesis from Lunar Meteorite Impact Melt Ages". Science. 290 (5497). 2000: 1754–1755. Bibcode:2000Sci...290.1754C. doi:10.1126/science.290.5497.1754. PMID 11099411.
- ↑ Hartmann, William K.; Quantin, Cathy; Mangold, Nicolas. "Possible long-term decline in impact rates: 2. Lunar impact-melt data regarding impact history". Icarus. 186 (1). 2007: 11–23. Bibcode:2007Icar..186...11H. doi:10.1016/j.icarus.2006.09.009.
- ↑ L. A. Haskin, R. L. Korotev, R. L. Rockow, B. L. Jolliff, Larry A.; Korotev, Randy L.; Rockow, Kaylynn M.; Jolliff, Bradley L. "The case for an Imbrium origin of the Apollo thorium-rich impact-melt breccias". Meteorit. Planet. Sci. 33 (5). 1998: 959–979. Bibcode:1998M&PS...33..959H. doi:10.1111/j.1945-5100.1998.tb01703.x.
- ↑ Boehnke, P.; Harrison, T.M. "Illusory Late Heavy Bombardments". PNAS. 113 (39). 2016: 10802–10806. Bibcode:2016PNAS..11310802B. doi:10.1073/pnas.1611535113. PMC 5047187. PMID 27621460.
- ↑ Hartmann, W. K. "Megaregolith evolution and cratering cataclysm models – Lunar cataclysm as a misconception (28 years later)". Meteoritics & Planetary Science. 38 (4). 2003: 579–593. Bibcode:2003M&PS...38..579H. doi:10.1111/j.1945-5100.2003.tb00028.x.
- ↑ Bowring, Samuel A.; Williams, Ian S. "Priscoan (4.00–4.03 Ga) orthogneisses from northwestern Canada". Contributions to Mineralogy and Petrology. 134 (1). 1999: 3. Bibcode:1999CoMP..134....3B. doi:10.1007/s004100050465.