Həşəratın inkişafı
Həşəratın inkişafı — Həşəratın inkişafı bir neçə mərhələdə gedir[1].
Yumurta mərhələsi redaktə
Həşəratın böyük əksəriyyəti yumurta qoymaqla çoxalır. Rüşeymin və sürfənin inkişafı xarici mühitdə gedir. Bəzən elə olur ki, embirional inkişaf dişi fərdin bədənində gedir və sürfə doğulur. Yumurta hüceyrəsində yumurta sarısında vardır. Bu, rüşeymin qidalanmasında və inkişafında mühüm əhəmiyyətə malikdir. Həşərat yumurta qoyduqdan sonra yumurtanın embrional inkişafı başlayır. Yumurtanın bölünməsi ilə yeni qız nüvələri əmələ gəlir. Çoxlu qız nüvələri nəticəsində blastoderma adlanan bütov hüceyrə qatı əmələ gəlir. Həşəratın yumurtası qidalı maddələrlə, yəni sarılıqla çox zəngindir və ona görədə nüvənin bölünməsi səthi gedir. İnkişafın sonrakı mərhələsində rüşeym qatı daha intensiv bölünür və yumurtanın qarın hissəsində rüşeym zolağı əmələ gəlir. Rüşeym inkişaf etdikcə həşəratın daxili quruluşu formalaşır Tam formalaşmış rüşeym yumurtanı tam doldurur və sürfəyə cevrilir. Sürfə bədən həcmini böyüdərək xorionu yırtır və xaricə çıxır. Yumurtadan sürfə çıxdıqdan sonra həşaratın postembironal inkişafı başlayır. Sürfənin inkişafı mürəkkəb proses olub, ancaq onun bədənində böyüməsi deyildir. Burada inkişaf mürəkkəb metamorfozla başa çatır[1].
Metamorfoz redaktə
Embional inkişafdan sonra həşəratın postembironal inkişafı başlayır. Postembional inkişaf metamorfozla olub, inkişaf prosesində hər bir fərd öz morfoloji bioloji xüsusiyyətlərini qurur və onu tamamlayaraq yetkin formaya çevrilir. İnkişaf mərhələsinə görə həşəratın iki tipivardır: qeyri tam və tam cevrilmə.
Qeyri-tam çevrilmə redaktə
Qeyri-tam çevrilmə ilə inkişaf edən həşəratın inkişafı 3 mərhələdə başa çatır — yumurta sürfə və yetkin fərd forma (imaqo). Qeyri-tam çevrilmə inkişaf edən həşəratın sürfəsi xarici görnüşcəyetkin formaya oxşardır. Bu sürfə inkişaf ederək morfoloji və bioloji əlamətlərindəki çatışmayan orqanları tədricən bərpa edir və yetkin formaya çevirir[1].
Tam çevrilmə redaktə
Tam çevrilmə ilə inkişaf edən həşəratın inkişafı 4 mərhələdə başa çatır — yumurta, sürfə, pup və yrtkin forma. Tam çevrilmə ilə inkişaf edən həşərat sürfəsi xarici görnüşcə yetkin formaya oxşamır.
Sürfə mərhələsi redaktə
Sürfə mərhələsi həşəratın inkişaf və böyümə mərhələsidir. Sürfənin həyatı yumurtanın embirional inkişafından sonra başlayır. Yumurtadan çıxan sürfə əsasən rəngsiz və ya ağımtıl rəngdə olur və yumşaq örtüyə malikdir. Sürfə sürətlə qidalanaraq inkişaf edir və böyüyür. Sürfənin bədəni xitinləşmiş kitikula ilə örtülü olduğu üçün o aramsız böyümə qabiliyyətinə malik deyildir. Ona görə də böyümə qabıqdəyişmə ilə başa çatır. Qabıqdəyişmədən əvvəl sürfə hərəkətini dayandır və müəyyən müddət qidalanmır. İmaqoya oxşamayan sürfələr müxtəlifliyinə görə 3 tipə ayrılır[1].
Kampodaşəkilli sürfələr redaktə
Kampodaşəkilli sürfələr çox hərəkətli olub, tünd rənglidir və döş hissəsində 3 cüt ayağı vardır. Bu tip sürfələr xarici görünüşcə Kampoda cinsinə oxşar olduğu üçün kampoda şəkilli sürfələr deyilir[1].
Qurdvari sürfələr redaktə
Qurdvari sürfələr qurdvarı formada olur və az hərəkətlidirlər. Bu qrup sürfələrə bir çox ikiqanadlıların sürfılıri aiddir.
Tırtılvari sürfələr redaktə
Tırtılvari sürfələrdə 3 cüt döş və 2–8 cüt qarın ayaqları vardır. Bu tip sürfələrə kəpənək tırtılları, mişarçıların yalançı tırtilları da aiddir.
Pup mərhələsi redaktə
Pup mərhələsi ancaq tam metamorfozla inkişaf edən həşarata məxsusdur. Sürfə axrıncı yaşda böyüməni, qidalanmanı dayandırır, az hərəkətli olur və axrıncı dəfə qabıq dəyişdikdən sonra pupa çevrilir. Pup mərhələsi sakit mərhələ olsa da, bu xaricən belədir. Həqiqətdə pup mərhələsində daxili mürəkkəb fizioloji proses gedir və yetkin formanın əlamətləri bərpa olunur. Pup xarici görünüşcə yetkin formaya oxşamasa da, onda yetkin formanın əlmətləri aydın görünür. Bəzən sürfələr puplaşmadan əvvəl ipək və s. maddələrdən özləri üçün barama düzəldir və onunla da özlərini xarici mühitin təsirlərdən mühafizə edirlər. Məsələn bulaqçıların sürfələri puplaşmaq üçün xüxusi qın düzəldir və orda puplaşır. Baramanı bir çox kəpənəklərin tırtılları, mişarçıların, minicilərin sürfələri və s düzəldir. Bəzi böcək sürfələri və kəpənək tırtılları barama düzəldərək, torpaqda , ağac gövdəsində oyuq düzəldir və orda puplaşırlar. Həşəratlaın pupları quruluşlarına görə bir-birindən fərqlənir və əsas 3 tip pup müşəhidə edilir — açıq və ya azad pup, ötürlü pup və gizli pup[1].
Açıq və ya azad puplar redaktə
Açıq və ya azad puplar yetkin formanın bəzi əlamətlərini özündə göstərərək, sərbəstdirlər. Açıq və ya azad pup əsasən böcəklər, torqanadlılar, yelpikqanadlılar və s. hərəşat üçün xarakterikdir[1].
Örtülü puplar redaktə
Örtülü puplar üçün bədən və ətrafların möhəm şəffaf örtüklə örtülü olması xarakterikdir. Bu örtük sürfələrin son qabıqdəyişmədə ifraz etdiyi maddədən əmələ gəlir. Örtülü pup az bir qisim kəpənəklər müstəsna olmaqla, bütün kəpənəklərdə, bir çox milcəkdə, böcəklərdə müşahidə edilir.
Gizli puplar redaktə
Gizli puplarda sürfələr son dəfə qabıq dəyişərkən həmin qabığı atmır və ondan özləri üçün örtük düzəldirlər.
Yetkin mərhələ redaktə
Pupdan çıxmış həşəratda artıq yetkin formanın əlamətləri tamamlanmamış olur[1].