Kitab əl-buldan (əl-Yaqubi)
Kitab əl–buldan (ərəb. كتاب البلدان; azərb. Ölkələr haqqında kitab[1]; ing. Book of Countries[2]) — IX əsr ərəb tarixçisi və coğrafiyyaşünas–səyyahı Əbül–Abbas Əhməd ibn Əbu Yaqub ibn Cəfər Vəhb ibn Vadih əl–Katib əl–Abbasi əl–Yaqubi tərəfindən yazılması hicri təqvimlə təqribən 278–ci (miladi 891–ci) və ya 292–ci (miladi 905–ci) ildə sona çatdırılmış ümumi coğrafiya əsəri.[3][4][5][6][7][2] Abbasilər xilafətinin məmurları üçün nəzərdə tutulmuşdu.[8]
Əlyazmaları redaktə
Akademik İ. Y. Kraçkovskinin qeydlərinə əsasən əsərin iki əlyazması məlumdur: birincisi Sankt-Peterburq Dövlət Universitetinin[q 1] professoru A. O. Muxlinski (rus. Антон Осипович Мухлинский; d. 1808 – ö. 1877) tərəfindən Misirdə aşkarlanmışdır və Münhendə Bavariya Dövlət Kitabxanasında (alm. Bayerische Staatsbibliothek) saxlanılır, ikincisi isə alman ərəbşünas F. Kern (alm. Friedrich Kern; d. 1874 – ö. 1921) tərəfindən aşkarlanmışdır və Berlin Dövlət Kitabxanasında[q 2] (alm. Staatsbibliothek zu Berlin) saxlanılır.[5][9] Bundan əlavə Qahirədə yerləşən Ərəb Liqasının Ərəb Əlyazmaları İnstitutunda Kitab əl–buldan əlyazmasının mikrofilmi saxlanılır; mikrofilmdəki əlyazma haqqında məlumatda qeyd edilir ki, əlyazma orjinal əsərin Yusuf ibn Əbd Allah əl–Dirini tərəfindən 1705–ci ildə təqribən noyabr–dekabr ayları aralığında (hicri təqvimlə 1117–ci ilin şaban ayı) üzü köçürülmüş nüsxəsidir və 72 vərəqdən ibarətdir.[10] Muxlinskinin aşkarladığı əlyazma daha yaxşı öyrənilmişdir[5]: həmin əlyazma miladi 1262–ci ildə Əli ibn Əbu Məhəmməd əl–Kindi əl–Anmati tərəfindən istinsah edilmişdir.[11]
Elmi-tənqidi mətnləri redaktə
1860-cı ildə holland əsilli ərəbşünas Maykl Yan dö Xuye (nid. Michael Jan de Goeje; d. 1836 – ö. 1909) əsərin ərəbcə mətninin əl-Məğrib başlığının böyük bir qismini latınca tərcümə və qeydlərlə Leydendə nəşr etdirdi.[q 3][12][13] 1861–ci ildə isə başqa bir holland tədqiqatçı, ərəbşünas Teodor Villem Yohannes Yəynbol (nid. Theodoor Willem Johannes Juynboll; d. 1802 – ö. 1861) mətnin tamamını[q 4] ərəb dilində, kitabın adı və girişi latın dilində olmaqla Leyden şəhərində nəşr etdirdi.[12][13] Maykl Yan dö Xuye 1892–ci ildə əsərin tam mətnini orjinal dilində yenidən nəşr etdirdi.[q 5][13][14] Kitabın adını və giriş qismini latın dilində təqdim edən M. Y. Xuye əhatəli sətiraltı qeydlər verə bilmək üçün orta əsrlərin digər ərəb müəlliflərinin əsərlərindən istifadə etmişdir.[13]
Tərcümələri redaktə
Maykl Yan dö Xuyenin nəşrindən istifadə edən rus şərqşünas Nikolay Aleksandroviç Karaulov (rus. Николай Александрович Караулов) Kitab əl-buldanın Qafqaza, Ərəməniyyəyə və Azərbaycana aid hissələrini rus dilinə tərcümə etdi və bu tərcümə "Qafqazın yerlərinin və tayfalarının təsviri üçün materiallar toplusu" məcmuəsinin 1903–cü ildə işıq üzü görən 32–ci buraxılışında nəşr edildi.[4] Bəzi hissələri istisna olmaqla əsərin tam mətni XIX yüzildə Avropa dillərindən heç birinə tərcümə edilməmişdi. Yalnız 1937–ci ildə Qahirədə əsərin Qəstun Vayit (fr. Gaston Wiét) tərəfindən fransız dilinə tərcümə edilmiş tam mətni nəşr edildi.[q 6] XIX və XX əsrlərdə əsərin ayrı–ayrı hissələri rus dilinə tərcümə edilsə də tam mətn halında tərcüməsi və nəşri gerçəkləşməmişdi. Tarixi-Yaqubidən Qafqaz və Azərbaycanla bağlı hissələr Panteleymon Juze tərəfindən rus dilinə tərcümə edilərək 1927–ci ildə Bakıda nəşr edilsə də Kitab əl–buldanda olan məlumatlar tərcümə edilməmişdi.[15][16][q 7] Əsər Murat Ağarı tərəfindən türk dilinə tərcümə edildi və 2002–ci ildə İstanbulda nəşr etdirildi.[q 8] Kitab əl–buldanda Qafqaza aid hissələr 2008–ci ildə tarix üzrə fəlsəfə doktoru Elmira Əlizadə[q 9] tərəfindən azərbaycan dilinə tərcümə edildi.[17] Əsərin rus dilinə tam tərcüməsi isə ilk dəfə olaraq L. A. Semyonova tərəfindən gerçəkləşdirildi və bu tərcümə 2011–ci ildə Moskvada işıq üzü gördü. L. A. Semyonova rus dilinə tərcüməni orjinal mətnin Maykl Yan de Xuye tərəfindən 1892–ci ildə gerçəkləşdirilmiş nəşrindən etmişdir.[13]
Qeydlər redaktə
- ↑ 1821–1914–cü illərdə Sankt–Peterburq İmperiya Universiteti (rus. Императорский Санкт-Петербургский университет) adlanırdı.
- ↑ 1918–1992–ci illərdə Prusiya Dövlət Kitabxanası (alm. Preußische Staatsbibliothek) adlanırdı.
- ↑ Bax: Specimen e literis orientalibus, exhibens descriptionem al-Magribi, sumtum e libro regionum al-Jaqubii (1860) Arxivləşdirilib 2023-07-08 at the Wayback Machine
- ↑ Bax: Specimen e literis orienlibus exhibens Kitābo’l-boldān (1861) Arxivləşdirilib 2023-07-08 at the Wayback Machine
- ↑ Bax bu kitabın 231–360–cı səhifələri: Bibliotheca geographorum arabicorum. Pars 7 (1892) Arxivləşdirilib 2023-07-08 at the Wayback Machine
- ↑ Bax: Ya'kubi. — Les Pays Arxivləşdirilib 2016-04-04 at the Wayback Machine, traduit par Gaston Wiét (Publ. de l'Inst. fr. d'archéol. or. Textes et traductions d'auteurs orientaux, tome 1). Un vol. in-8° de xxxi et 291 pages. Le Caire: Institut Français d'Archéologie Orientale du Caire, 1937.
- ↑ Bax: Я'куби. История. Текст и перевод П. К. Жузе. // Известия общества обследования и изучения Азербайджана. Материалы по истории Азербайджана, Выпуск IV. — Баку, 1927.
- ↑ Bax: Ya'kubi. Ülkeler kitabı (2002) Arxivləşdirilib 2023-07-07 at the Wayback Machine
- ↑ Elmira Elmar qızı Əlizadə. Ətraflı bax: AMEA–nın rəsmi saytında Şərqşünaslıq İnstitutunun fəlsəfə doktorları haqqında.
İstinadlar redaktə
- ↑ Јə’губи, сəhифə 138. // Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасы. V ҹилд: Италиja – Куба. Баш редактop: Ҹ. Б. Гулиjeв. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксиjасы, 1981, 592 с.
- ↑ 2,0 2,1 The Editors of Encyclopædia Britannica. "Al-Yaʿqūbī" (ingilis). global.britannica.com. 2015-08-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-08-09.Orijinal mətn (ing.)
Al-Yaʿqūbī, in full Aḥmad Ibn Abū Yaʿqūb Ibn Jaʿfar Ibn Wahb Ibn Wāḍiḥ Al-yaʿqūbī (died 897, Egypt), Arab historian and geographer, author of a history of the world, Tāʾrīkh ibn Wāḍiḥ (“Chronicle of Ibn Wāḍiḥ”), and a general geography, Kitāb al-buldān (“Book of the Countries”).
Until 873 al-Yaʿqūbī lived in Armenia and Khorāsān, under the patronage of the Iranian dynasty of the Ṭāḥirids, and wrote his history there. After the fall of the Ṭāḥirids he trav eled to India and the Maghrib (North Africa) and died in Egypt. - ↑ 2. Buch. Die islamische Litteratur in arabischer Sprache. — 1. Abschnit. Die klassische Periode von ca. 750 bis ca. 1000. — 9. Kapitel. Die Geographie, seiten 226. // Geschichte der Arabischen Litteratur von Carl Brockelmann. 1. Band. Weimar: Verlag von Emil Felber, 1898, XII+528 s.
- ↑ 4,0 4,1 Отдѣл первый. — Свѣдѣнiя арабскихь писателей о Кавказѣ, Арменiи и Адербейджанѣ. III. Ибн–Хордадбэ. IV. Кудама. V. Ибн–Рустэ. VI. Ал–Якубiй. — Переводь и примѣчанiя Н. А. Караулова, стр. 55. // Сборникь матеріаловь для описания мѣстностей и племень Кавказа (СМОМПК). Изданіе Управленія Кавказскаго Учебнаго Округа. Выпускь тридцать второй. Тифлись: Типографія Канцеляріи Главноначальствующаго гражданскою частію на Кавказѣ и К. Козловскаго, 1903.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 Крачковский 1957, с. 151 Orijinal mətn (rus.)
Его географическое сочинение „Китаб ал-булдан" („Книга стран") до сих пор известно в единственной рукописи, которая была привезена с Востока профессором С.-Петербургского университета А. Мухлинским (1808—1877) и находится теперь в Мюнхене. Вторая принадлежала ориенталисту Ф. Керну (1874—1921) и недавно поступила в Прусскую Государственную библиотеку; она остается еще не исследованной. Сочинение ал-Йакубй возникло около 278/891 г., вероятно незадолго до смерти автора, относимой обыкновенно к 284/897 г., реже к 292/905 г.
- ↑ al-Yaʿkūbī (author Muhammad Qasim Zaman), p. 258. // The Encyclopaedia of Islam. Volume XI: W — Z. Edited by P. J. Bearman, Th. Bianquis, C. E. Bosworth, E. van Donzel and W. P. Heinrichs under the patronage of the International Union Academies. Leiden: Brill, 2002, 575 pages. ISBN 9789004127562Orijinal mətn (ing.)
Al-Ya'kubi's other major work is the Kitdb al-Bulddn, which he completed in Egypt in 278/891, and which is an administrative geography of the lands of Islam, of the Turks and of the Nubians; portions describing Byzantium, India and China are no longer extant. Based on al-Yackubf's travels in Armenia, Adharbaydjan, India and North Africa, and, no doubt on his experience in the caliphal administration, this book provides much historical, topographical and statistical information on the regions it describes.
- ↑ Murat Ağarı. Ya'kubi, 2013, s. 287 Orijinal mətn tərcümədə ing. — "{{{1}}}"
Hayatının son yıllarını Tolunoğulları döneminde Mısır ve Kuzey Afrika’da geçirdi. Yâkūt, Ya‘kūbî’nin 284 (897) yılında vefat ettiğini söyler. Ancak onun Kitâbü’l-Büldân’ında, 292 yılı Ramazan bayramında (Ağustos 905) Tolunoğulları zamanında yapılan bayram merasimlerini hatırlayarak onların hükümdarları için şiir söylemesi bu tarihte hayatta olduğunu göstermektedir. ... Eserleri. ... 2. Kitâbü’l-Büldân. Müslümanlar tarafından yazılan ilk coğrafya kitaplarındandır. Ya‘kūbî, uzun süren araştırmalardan ve seyahatlerden sonra topladığı malzemeyi değerlendirerek yazdığı eserini 278 (891) yılında tamamlamıştır.
- ↑ Древние авторы о Прикаспийском Дагестане. — 5. Арабские географы и историки, стр. 42. // Страна гуннов у Каспийских ворот. Автор: Людмила Борисовна Гмыря; Редактор: З. Алисултанова; Корректор: Р. Канаева. Махачкала: Дагестанское книжное издательство, 1995, 228 с. ISBN 5297010993Orijinal mətn (rus.)
Ал-Йа’куби известен своей двухтомной «Историей» и географическим сочинением «Книга стран», Он — современник Ибн Хордадбеха, родился в Багдаде, :жил в Армении, Хорасане и Египте, посетил Индию и Палестину. Дед и отец ал-Иа’куби были крупными чиновниками по почтовому ведомству. Его географический труд, написанный около 278/891 (г., незадолго до смерти авторо (284/ 897 г.), предназначался для чиновников аббасидского халифата и содержал сведения, необходимые в поездках.
- ↑ ал-Йа‘куби. Книга стран (Китаб ал-булдан), 2011, с. 11 Orijinal mətn (rus.)
Рукопись «Книги стран» была вывезена из Египта профессором Санкт-Петербургского университета А.Д. Мухлинским (1808-1877); сообщение о ее авторе и содержании было сделано русским востоковедом Х.Д. Френом (1782-1851) и вызвало большой интерес на Западе и в России.
- ↑ Aziz S. Atiya Library for Middle East Studies Arabic Manuscript Microfilm Collection from League of Arab States Institute of Arabic Manuscripts, Cairo, Egypt. Prepared by: Muthana Maktouf, University of Utah.
- ↑ VIII. Аль–Якуби (891–892). — Объясненiя, с. 66–67. // Сказанiя мусульманских писателей о Славянахъ и Русскихъ (съ половины VII вѣка до конца X вѣка по Р. X.). Собралъ, перевелъ и объяснилъ А. Я. Гаркави. Санктпетербургь: Типография Императорской Академiи Наукь, 1870, IX+308 с.Orijinal mətn (rus.)
Сь своей стороны, не будучи достаточно знакомы со всѣми фазисами Варяжскаго вопроса, мы и не намѣрены примкнуть кь тому или другому лагерю по этому капитальному вопросу древней исторiи Россiи; мы только хотимь указать на настоящее значенiе этого показанiя Якуби вь отношенiе кь имени Русь. Скажем прямо, что разсматривая внимательно это показанiе, мы пришли кь заключенiю, что слова: ... (которыхь называють Русь) не принадлежать самому Якуби, а переписчику, будь это Али ибнь-аби Мухаммедь аль-Кинди аль-Анмати (одѣяльщик), списавшiй вь 1262 году копiю Мухлинскаго, теперь напечатанную, или авторь копiи, служившей для Анмати оригиналомь.
- ↑ 12,0 12,1 Крачковский 1957, с. 153 Orijinal mətn (rus.)
... частичные издания и перевод Де Гуе (1860) и Иейнболла (1861) сделали его доступным полностью, ... Дальнейшими этапами явились новое издание Де Гуе (1892) и, наконец, в последнее время образцовый перевод Вьета. (1937) с тщательными и богатыми примечаниями.
- ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 13,4 ал-Йа‘куби. Книга стран (Китаб ал-булдан), с. 12 Orijinal mətn (rus.)
В 1860 г. М.Я. де Гуэ опубликовал часть арабского текста «Книги стран»; это был большой отрывок из главы об ал-Магрибе с латинским переводом и примечаниями, до сих пор не утерявшими своего значения. Первое издание полного текста той же рукописи относится к 1861 г. и принадлежит голландскому арабисту Т.В.Я. Йейнболлу (1802-1861). В 1892 г. в VII томе «Библиотеки Арабских Географов» М.Я. де Гуэ вновь издал полный текст этого труда ал-Йа'куби с привлечением сочинений других средневековых арабских авторов для тщательных подстрочных примечаний. ... Данная работа является первым полным переводом текста, изданного М.Я. де Гуэ, на русский язык. Переводы отдельных отрывков, выполненные ранее, вновь просмотрены или переведены заново, устаревшие примечания заменены. К сожалению, вторая, открытая в XIX в. рукопись «Книги стран», принадлежавшая немецкому арабисту Ф. Керну, благополучно пережившая две мировые войны и хранящаяся в Прусской государственной библиотеке в Берлине, осталась для меня недоступной.
- ↑ Yaʿqūbī (author Peter Giles), page 904. // The Encyclopaedia Britannica: a dictionary of arts, sciences, literature and general information. Eleventh edition. Volume XXVIII: Vetch to Zimotic diseases. Cambridge: at the University Press, 1911, 1064 pages.
- ↑ Orta əsr ərəb mənbələrində Azərbaycan tarixinə aid materiallar, 2005 Orijinal mətn (az.)
Azərbaycan tarixinə aid təqdim edilən bu materiallar məcmuəsinə ancaq ərəb tarixi əsərlərindən, daha doğrusu, «ilm ət-tərix» cərəyanı nümayəndələrinin əsərlərindən məlumatlar daxil edilib. Bunlar aşağıdakı əsərlərdən götürülmüş parçalardır:
...
Əhməd ibn Əbu Yaqub ibn Cəfər əl-Yaqubi. Tarix.
...
Bəlazuri və Yaqubinin əsərlərindən Azərbaycana dair çıxarışlar P.K.Juze tərəfindən rus dilinə tərcümə edilmiş və 1927-ci ildə de Quyenin nəşrindən götürülmüş ərəb mətni ilə çap olunmuşdur. - ↑ Orta əsr ərəb mənbələrində Azərbaycan tarixinə aid materiallar, 2005 Orijinal mətn (az.)
Yaqubinin «Tarix» əsərinin II cildindən Azərbaycan və Ərminiyəyə aid çıxarışlar professor P.K.Jüze tərəfindən rus dilinə tərcümə edilmiş və 1927-ci ildə Bakıda ərəb mətni ilə nəşr olunmuşdur. Nəşrdəki çıxarışlar Xutsmanın Leyden nəşrindən götürülmüşdür.
- ↑ "2008-ci ildə AMEA Akademik Z. M. Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutunun fəaliyyəti haqqında hesabat — www.orientalstudies.az". Archived from the original on 2015-08-19. İstifadə tarixi: 19 avqust 2015..Orijinal mətn (az.)
İş: Əl-Yaqubi «Kitab əl-buldan». Qafqaza aid hissələrin tərcüməsi və şərhlər (3 ç.v.), icraçı – t.e.n., b.e.i. E.E.Əlizadə, icra müddəti – 2008-ci il.
IX əsrin görkəmli tarixçisi Əbu-l-Abbas əl-Yaqubi «Kitab al-buldan» əsərində səyahət etdiyi ölkələrdəki şəhərlər arasındakı məsafələr, ticarət yolları, vergi sistemi haqqında zəngin məlumat verir. Azərbaycanın əsas şəhərlərindən Ərdəbil, Bərdə, Təbriz, Urmiyə, Marağa, Zəncan və s. adını çəkir.
Mənbə redaktə
- Отдѣл первый. — Свѣдѣнiя арабскихь писателей о Кавказѣ, Арменiи и Адербейджанѣ. III. Ибн–Хордадбэ. IV. Кудама. V. Ибн–Рустэ. VI. Ал–Якубiй. — Переводь и примѣчанiя Н. А. Караулова, стр. 55–63. // Сборникь матеріаловь для описания мѣстностей и племень Кавказа (СМОМПК). Изданіе Управленія Кавказскаго Учебнаго Округа. Выпускь тридцать второй. Тифлись: Типографія Канцеляріи Главноначальствующаго гражданскою частію на Кавказѣ и К. Козловскаго, 1903.
- Крачковский И. Ю. Избранные сочинения. Том IV. Редактор IV тома: Г. В. Церетели. Москва–Ленинград: Издательство Академии наук СССР, 1957, с. 151-154.
- Orta əsr ərəb mənbələrində Azərbaycan tarixinə aid materiallar. Ərəbcədən tərcümə edən, ön söz, qeyd və şərhlərin müəllifləri: Z. Bünyadov, C. İsgəndərli, H. Əkbərov, S. Süleymanova, E. Ağayeva. Bakı: "Nurlan" NPM, 2005, 336 s.
- ал-Йа‘куби. Книга стран (Китаб ал-булдан). Вступительная статья, перевод, комментарии и указатели: Л. А. Семеновой. Москва: Издательская фирма «Восточная литература», 2011, 363 с. ISBN 9785020184688
- Murat Ağarı. Ya'kubi // Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Cilt LXVIII. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınevi, 2013, s. 287-288.
Xarici keçidlər redaktə
- "Караулов, Н. А. Сведения арабских писателей о Кавказе, Армении и Адербейджане. Вып. VI.: ал-Якубий — www.vostlit.info". Archived from the original on 2015-08-18. İstifadə tarixi: 18 avqust 2015..
- "Введение // Материалы по истории туркмен и Туркмении, Том I. VII-XV вв. Арабские и персидские источники. М.-Л. АН СССР. 1939. — www.vostlit.info". Archived from the original on 2015-08-24. İstifadə tarixi: 24 avqust 2015..
- Murat Ağarı. "Yakubî kimdir? Hayatı ve eserleri" (türk). www.kimdirhayatieserleri.com. 31 avqust 2014. 2016-03-04 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-11-21..
- Авраам Яковлевич Гаркави. "VIII. Из "Книги стран" Ахмеда ибн-аби-Якуба ибн-Вадиха аль-Катиба, известного под прозванием Ал-Якуби (писал 891—892)" (rus). www.vostlit.info. 1870. 2016-03-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-05.