Vikipediya

Macar turançılığı

Macar turançılığı (mac. Turánizmus/Turanizmus) macar tarixi və xalqı ilə Orta Asiya, Mərkəzi Asiya və ya Ural bölgəsinin tarixi və xalqlarının eyniləşdirilməsi yaxud əlaqasini əhatə edən qarışıq fenomendir. Bu, özündə çoxlu fərqli konsepsiyaları birləşdirir və bir çox siyasi hərəkatlar üçün aparıcı prinsip rolunu oynamışdır. XIX əsrin ikinci və XX əsrin birinci yarısı ən fəal vaxtı idi. Bu, turançılıq konsepsiyası ilə əlaqəlidir.

Macar zadəgan tarixi ənənəsi türk xalqlarını macarların ən yaxın qohumu hesab edirdi.[1] Bu ənənə XIII əsrə aid olan orta əsr salnamələrində (məsələn, İohan de Turok tərəfindən yazılmış Gesta Hungarorum [2] və Gesta Hunnorum et Hungarorum[3] Macarıstanın İllüstrasiyalı Xronikası və Macarıstan salnaməsi) qorunub saxlanmışdır. Macarıstan salnaməsinə əsasən macarlar hunların nəslindəndir. Onlar İskitin Asiya hissələrindən gəlmiş, türklər də bu iskit mənşəyini onlarla bölüşmüşdür. Bu ənənə Macarıstanda və xaricdə XVIII əsrdə başlayan macar xalqları etnogenezinin elmi tədqiqatlarının başlanğıc nöqtəsi rolunu oynamışdır. Sandor Koroyşi Çoma (ilk tibet-ingilis lüğətinin müəllifi) Türküstanda uyğurlar arasında maqyarlardan olan bir kəs tapa biləcəyinə dair bir inamla Asiyaya səyahət etmişdir.[4] Karpat hövzəsinin Macarıstanı fəth etməsindən əvvəl macarlar yarı köçəri idi [5] və mədəniyyətləri digər çöl xalqlarınınkına bənzəyirdi. Əksər alimlər Ural bölgəsini qədim macar işğalçılarının vətəni hesab edirlər (əsasən geneoloji dilçilik zəminlərinə və fəth dövründən qalan qəbirlərdə tapılmış, məhdud sayda olan qədim skeletlər üzərində aparılan genetik tədqiqatlara əsaslanaraq [6]).

İlk macar tayfaları Avrasiya meşələrinin çöllük ərazisində yaşamışdır.[7] Buna görə də, macarların bu qədim əcdadları və atçılıqla məşğul olan digər köçəri xalqlar ilə əlaqələri tədqiqat mövzusu olmuşdur və hələ də belə qalmaqdadır.[8]

Turançılıq elmi bir hərəkat olaraq, Macarıstan tarixi və mədəniyyəti kontekstində Asiya mədəniyyətlərini araşdırmaqla məşğul idi. Bu, əvvəlcədən eyni fikirləri bölüşmüş (yəni macarların Asiya mənşəli və Asiya xalqları ilə qohumluğu) və sonda eyni və ya çox oxşar nəticələrə gəlmiş bir çox alim tərəfindən təcəssüm və təmsil edilmişdir. Turançılıq macar ictimai elmlərinin, xüsusən dilçilik, arxeologiya və şərqşünaslığın inkişafında hərəkətverici qüvvə olmuşdur. Siyasi turançılıq XIX əsrdə ölkədə böyük etnik alman və slavyan əhalisi olduğuna görə Macarıstan dövləti tərəfindən millət və dövlət üçün çox təhlükəli sayılan pan-almanizm və pan-slavizmin artan təsirinə cavab olaraq yaranmışdır.[1] Bu siyasi ideologiya öz başlanğıcını pan-turanizm ideologiyasını, yəni Ural-Altay xalqlarının irqi birliyinə və gələcək böyüklüyünə inamı müdafiə edən fin millətçisi və dilçisi Matias Aleksandr Kastrenin əsərindən götürmüşdür. O, finlərin Orta Asiyada meydana gəldiyini, kiçik, təcrid olunmuş bir xalq olmadığını, maqyarlar, türklər, monqollar və s. kimi xalqları özündə birləşdirən daha böyük bir cəmiyyətin bir hissəsi olduğu qənaətinə gəldi.[9] Siyasi turançılıq macarlarla türklər, monqollar, farslar və s. kimi Qafqaz, Daxili və Orta Asiya xalqları arasında ortaq əcdad və mədəni yaxınlığın vacibliyini vurğulayan romantik bir millətçi hərəkat idi. Bu, ortaq mənafelərin təmin edilməsi, inkişaf etdirilməsi üçün və Avropanın böyük güclərinin siyasətinin yaratdığı təhdidlərə qarşı bir vasitə olaraq, onlar ilə Macarıstan arasında daha sıx əməkdaşlığa və siyasi ittifaqa çağırış idi. “Turan qardaşlığı və əməkdaşlığı"” ideyası pan-slavyan “Slavyan qardaşlığı və əməkdaşlığı” konsepsiyasından götürülmüşdür.

Siyasi turançılıq Birinci Dünya müharibəsindən sonra etnik millətçi təbiətinə görə Macarıstanın sağçı ideologiyalarının formalaşmasında rol oynadı,[10][11] yəhudilər əleyhinə fikirlər səsləndirməyə başladı və “vahid macar irqinin varlığı və üstünlüyünü” göstərməyə çalışdı.[12] Buna baxmayaraq, Endryu C. Canson turançılığın ifrat sağçı ideologiyaların müharibələrarası inkişafındakı rolunun əhəmiyyətsiz olduğunu iddia edir. İkinci dünya müharibəsindən sonrakı kommunist dövründə turançılıq xüsusi faşist ideologiyası kimi təsvir olunmuş və təhqir edilmişdir. 1989-cu ildə kommunizmin süqutundan bəri turançılığa olan maraq artmaqdadır.

Kökləri, mənşələri və inkişafı redaktə

Başlanğıc redaktə

Hamıya məlum bir faktdır ki, keçən əsrdə və 21-ci əsrin əvvəllərində hökm sürən dillərin genetik təsnifatına olan marağın kökləri Avropa millətçiliyindən gəlir. Dəqiq dialekt və dil biliyi milli individuallığı gücləndirmək və millətləri “təbii'” ittifaqlarda birləşdirmək üçün nəzərdə tutulmuşdu.[13]

 
Maks Müller: Turan dillərinin şimal bölməsi

Alman şərqşünası və filoloqu Fridrix Maks Müller, 1855-ci ildə qeyri-aryan və qeyri-semit Asiya dillərinin yeni bir qruplaşdırılmasını təklif etdi. O, “Şərqdə müharibə yerlərinin dilləri: dil ailəsi olan Semit, Aryan və Turançılığın araşdırması ilə birgə” adlı əsərində bu dilləri “Turan” adlandırdı. Müller bu qrupu Cənub Bölgüsü və Şimal Bölgə olaraq iki alt qrupa ayırdı. O, macar dilini bu Şimal Bölgüsünün üzvü kimi Fin sinfində, Uğrul budağında, Voqulların və Uqro-Asteklərin ən yaxın qohumları olaraq təsnif etdi.[14] Onun böyüyən qrammatik incəliyi sosial-iqtisadi inkişafla əlaqələndirən və dilləri inkişaf mərhələrinə görə “ailəvi”, “köçəri”, “siyasi” qruplara bölən dillərin struktural inkişafı haqdakı təkamülçü nəzəriyyəsi güclü deyildi. Amma onun Cənub Bölgüsü yenidən adlandırılaraq, Ural-Altay dilləri kimi təsnif edildi. Onun nəzəriyyəsi ictimai elmi dairələrdə tanınır və geniş müzakirə edilir, eyni zamanda, macar alimlərə də məlum idi. O, 1874-cü ildə şərqşünas və türkoloq Armin Vamberi tərəfindən Macarıstanın paytaxtı Budapeştə dəvət edildi və Macarıstan Elmlər Akademiyasının üzvü oldu. Onun ictimai mühazirələri geniş maraqla qarşılandı, “Turan” və “Turanlı” terminləri isə (bu terminlər köçəri döyüşçülərin məskunlaşdığı, Amudərya çayının şimalındakı Türkistan ərazilərini ifadə edən “Turan” ifadəsinin istifadə edildiyi “Şahnamə” kimi fars mətnlərindən götürülmüşdür) macar dilində “Turán” və “turáni” sözlərinə çevrildi. Bu terminlərin mənası heç vaxt rəsmi olaraq müəyyən edilməmişdir. Vamberinin özü türk xalqlarının məskunlaşdığı Şərqi Balkan, Orta və Daxili Asiya ərazilərini ifadə etmək üçün “Turan”, bu “Turan” bölgəsində yaşayan və ya bu ərazidən olan həmin türk xalqlarını və onların dillərini ifadə etmək üçünsə “Turanlı” terminlərindən istifadə etdi (o, fin-uqor xalqlarını və dillərini bu qrupun üzvü hesab etdi). Macar alimləri də onun tərifindən istifadə etdilər. Ancaq bu terminlər ümumi danışıqda bir çox (və əsasən müxtəlif) mənalarda və hisslərdə istifadə olunurdu.

 
Asiya və Avropa dilləri, 1984-cü ildə nəşr olunan Fridrix Maks Müllerin "Turan dillərinin təsnifatı haqqında Chevalier Bunsen'a məktubu" ndakı qrammatik prinsiplərinə uyğun olaraq tərtib edilmişdir;

Macarların maqyarlaın Asiya mənşəyi ilə bağlı min illik tarixi olan və hələ də yaşayan bir ənənəsi var. Bu ənənə XIII əsr aid olan orta əsr salnamələrində (Gesta Hungarorum[2] və Gesta Hunnorum et Hungarorum[3]) qorunub saxlanılmışdır. Bu ənənə Macarıstanda və xaricdə 18-ci əsrdə başlayan Macar xalqları etnogenezinin elmi tədqiqatlarının başlanğıc nöqtəsi rolunu oynamışdır. Sándor Kőrösi Csoma (ilk tibet-ingilis lüğətinin müəllifi) Türküstanda uyğurlar arasında maqyarlardan olan bir kəs tapa biləcəyinə dair bir inamla Asiyaya səyahət etmişdir.[4][15] “... Koroyşi, maqyarsların qədim vətənini və “maqyarların arxalarında qoyanlarını” araşdırmaq üçün səyahətə başlayanda Orta Asiyanın harasındasa, uyğurlar arasında onları tapacağını düşünürdü .[4] Vamberi Arminin də Asiya və Osmanlı İmperiyasına səyahət etmə səbəbi eyni idi.

“... Mərkəzi Asiyada macar tarixindən əvvəlki dövrlərin qaranlıq künclərinə işıq salacaq bir işıq şüası tapa biləcəyimə ümidim var idi ...”[16]

Hollandiyalı filosof Markus Van Boksxorn və alman mütəfəkkir Qotfrid Leybnitsin dil nəzəriyyələri macar dilinin və xalqının mənşəyi haqqında müasir elmi tədqiqatların əsl əsasını verdi. Boxhorn Avropa və Hind-İran dillərinin hamısının ortaq bir əcdad dilindən törədiyini güman etdi və Asiya çöllərinin atlı, köçəri döyüşçülərinin adının şərəfinə bu əcdad dilinə “İskit” adını verdi. Lakin əcdad dilləri haqqında düşünən dilçilər, dövrün ortaq inancı ilə hesablaşmalı oldular. Belə ki, Bibliyaya görə, ibrani bütün insanların orijinal dili idi. Leybnits Bibliya nəzəriyyəsinə qarşı material dərc etdi və Boxhornın əcdad iskit dili anlayışını dəstəklədi.

“Asiya və Amerikanın indiyə qədər bilinməyən xalqları və dilləri haqqında məlumatlar “yer üzündəki müxtəlif xalqların əlaqələri və mənşəyini müəyyənləşdirmək üçün onların dillərini müqayisə etmək”dən daha yaxşı metodun olmadığını qəbul edən Qotfrid Leybnits kimi alimlərin əlinə keçdi. Geneoloji qruplaşmalarda mümkün qədər çox dilləri təsnif etmək üçün Leibnits yeni təsvir olunan hər bir dildən oxşar materialların toplanmasını təklif etdi. Bu məqsədlə, araşdırmaçılardan xahiş etdi ki, ya Pater Noster kimi tanınmış xristian dualarının, ya da daha yaxşı olardı ki, türkoloq D. Podestaya yazılan məktuba əlavə olunan, nümunə siyahısı olan “adi şeylər üçün sözlər”in (vocabula rerum vulgarium) tərcümələrini əldə etsinlər (Leibniz 1768/1989b). Söz siyahısına rəqəmlər, qohumluq terminləri, bədən hissələri, zəruri olan şeylər (qida, içki, silah, ev heyvanları), naturaliya (Tanrı, göy və hava hadisələri, topoqrafik xüsusiyyətlər, vəhşi heyvanlar) və onlarla fel (yemək, içmək, danışmaq, baxmaq ...) daxil idi. Leybnits Rusiya imperiyasının cənuba və şərqə doğru genişlənməsinə xüsusi maraq göstərirdi və onun modelinə əsaslanan siyahılar son zamanlar çarların nəzarətində olan əraziləri, eləcə də yaxınlıqdakı ərazilərdə yaşayan xalqları araşdırmaq üçün çarlar göndərilən ekspedisiyalara aid idi.” [17]

Leybnits ibrani və ərəb kimi semit dillərinin və sami, fin və macar kimi bəzi Avropa dillərinin əksər Avropa dilləri ilə eyni dil ailəsinə aid olmadığını, fin dilləri ilə macar dili arasında əlaqə olduğunun qəbul etdi. Macarların əsl vətənlərini Volqa-Xəzər dənizi bölgəsinə yerləşdirdi. Macarların əsl vətənlərini Volqa-Xəzər dənizi bölgəsinə yerləşdirdi. Bu nəzəriyyələr macar dilinin mənşəyinin və macar millətinin etnogenezinin tədqiqinə böyük təsir göstərmişdir. Macar xalqının və dilinin türk mənşəli yoxsa fin-uqor mənşəli olması ilə əlaqəli iki əsas görüş/nəzəriyyə hər ikisinin elmi kökləri bu nəzəriyyələrdən gəlir. Əslində, türk nəzəriyyəsi ənənəyə (Gestas) və tarixi mənbələrə (məsələn, VII Konstantin və Müdrik VI Leonun əsərləri) daha çox uyğun gəlirdi, lakin İsveç Filipp İohann fon StralenberqFilipp İohann fon Stralenberq kimi səyyahların hesabatları və əsərləri (“Avropa və Asiyanın şimal və şərq hissələrinin tarixi-coğrafi təsviri” əsərində dərc edilmişdir) diqqəti "Fin-Macarıstan əlaqəsi"nə çəkdi.[18]

 
Filip Yohan von Strahlenberg, Fin və Macar dilinin qohumluğu haqqında "Avropanın və Asiyanın şimal və şərq hissələrinin tarixi-coğrafi təsviri" kitabında 1738. London.

İohan Fişer Eberqard (1697-1771) 1733-1743-cü illərdə Böyük Şimal Ekspedisiyasında iştirak edən alman tarixçisi və dil tədqiqatçısı idi. 1770-ci ildə nəşr olunan "Qvaestiones Petropolitanae, De Originine Ungrorum" adlı əsərində Macarıstanı “İskit” adlandırdığı qohum xalqlar və dillər qrupuna saldı. Macarların ən yaxın qohumları hesab olunan uqor xalqlarını (onları “Yuqorlar” adlandırdı, bunlar xantı və mansilərdir), əslində “maqyarların arxalarında qoyduqları” insanlar kimi qəbul etdi və onların Çinin qərb sərhədlərində yaşayan uyğurlardan meydana gəldiyini söylədi.

 
Macarıstanın Müqəddəs Taxtı üzərindəki Turkiia'nın (yəni Macarıstanın) sadiq kralı Géza, XI əsr.

“Türkist” və “Uqor” nəzəriyyələrinin ardıcılları birlikdə sülh şəraitində yaşadılar və elm inkişaf etdikcə nəzəriyyələr də təkmilləşdirildi. (Əslində Rasmus Rask, Vilhelm Skott (1802-1889) və Matias Kastren kimi dilçilərin Fin-Uqror və Altay dilləri arasındakı oxşarlıqları və əlaqələri tanıması ilə bu iki nəzəriyyə bir nöqtədə birləşdi. Alman dilçisi və şərqşünası Skott fin-türk-macar qohumluğunun tərəfdarı idi və macarları türklər və hiperboreyalıların, başqa sözlə sami, samodilərin və s. qarışığı hesab edirdi.[21]) “... Günəş qan dənizində batdı. Macarıstanın üzərinə ölçüyəgəlməz kədərlə dolu bir gecə düşdü, alicənab qüvvələri qırıldı. Hətta elmi müəssisələrin qapıları da bağlandı...” [19]

Habsburqların rolu redaktə

Macarıstanın konstitusiyası və ərazi bütövlüyü ləğv edildi, ərazisi tac torpaqlarına bölündü. Bu, uzun müddətli mütləq idarəçiliyinin başlanmasına işarə idi. Habsburqlar özləri ilə diktator qaydalarını gətirdilər, Macarıstan həyatının hər tərəfi yaxından izləndi və hökumət nəzarəti altına alındı. Mətbuat və teatr/xalq tamaşalarına senzura qoyuldu.[20]

Alman dili dövlət idarəçiliyinin rəsmi dili oldu. 1849-cu il tarixli X.9. qərarına əsasən (Grundsätze für die provisorische Organization des Unterrichtswesens in Dem Kronlande Ungarn), təhsili dövlət nəzarəti altına aldı, tədris planı dövlət tərəfindən təyin və idarə edildi, milli tarixin tədrisi məhdudlaşdırıldı və tarix habsburq nöqteyi-nəzərindən tədris edildi. Hətta macar mədəniyyətinin təməli olan Akademiya belə nəzarət altına alındı: qurum xarici, əsasən də alman və etnik almanlarla işləyirdi. Bu qurum praktiki olaraq 1858-ci ilin sonunadək fəaliyyət göstərmədi.[21][22] Macarlar bütün bunlara passiv müqavimətlə cavab verdilər. Millət, dil, milliyyətlə bağlı suallar həssas siyasi məsələlərə çevrildi. Anti-habsburq və anti-alman fikirləri güclü idi. Çox sayda azadlıq döyüşçüsü Osmanlı imperiyasına sığındı. Bu, yenilənmiş mədəniyyət mübadiləsi və qarşılıqlı rəğbətlə nəticələndi. Türkləri bir çoxları tərəfindən “Macar” ideyasının yaxşı müttəfiqləri hesab olunurdu. Vamberi 1857-ci ildə ilk dəfə Konstantinopolu gəzəndə orda belə ab-hava hökm sürürdü.

“Bu olmalıdır və olacaq – özümü belə cəsarətləndirirdim. Bir problemdən başqa heç nə məni incitmirdi: sərt və skeptik Avstriya səlahiyyətlilərindən macar mühacirlərin yaşadığı, Vyanada yorulmadan üsyankar planlar qurduğu sanılan Türkiyəyə necə pasport ala bilərdim?” Vámbéry Ármin: Küzdelmeim. 4-cü hissə, səhifə 42.

Bu atmosfer Maks Müllerin o zamankı yeni nəzəriyyəsi üçün ictimai maraq oyatdı. Habsburq hökuməti bu "türkçülüyü" imperiya üçün təhlükəli hesab edirdi, lakin onu yatışdırmaq üçün heç bir vasitə yox idi. (Habsburq imperiyası XIX əsrin əvvəllərində Flandriya və Lüksemburqdakı böyük ərazilərini, bir müddət İtaliyadakı ərazilərini itirdi. Ona görə də, sonra Avstriya siyasi elitasının çox sayda üzvü (məsələn, Avstriyalı Frans I Cosef özü, Archduke Albrecht, Teşen hersoqu, general mayor Ferdinand Frans Xaver İohann Fraierr Mayerhofer fon Grünbühel) Şərq torpaqlarını ələ keçirmək haqqında xəyallar qurdu.[23][24]

Franko-Avstriya və Avstriya-Prussiya müharibələri nəticəsində, Habsburq imperiyası 1866-cı ildə süqutun eşiyində idi, çünki bu uğursuz hərbi cəhdlər dövlət xərclərinin artmasına, inflyasiyanın sürətlənməsinə, dövlət borclarının çoxalmasına və maliyyə böhranına səbəb oldu.[25]

 
Armin Vamberi Turan camaatı haqqında: "Orta Asiyadan gələn Armin Vamberinin eskizləri. 1868

Habsburqlar Macarıstanla barışmaq, imperiyalarını və sülalələrini xilas etmək məcburiyyətində qaldılar. Habsburqlar və Macarıstan siyasi elitasının bir hissəsi 1867-ci ildə Avstriya-Macarıstan sazişini təşkil etdi. Saziş Macarıstan cəmiyyətinin çox kiçik bir hissəsi tərəfindən təşkil edildi və qanuniləşdirildi (seçki hüququ çox məhdud idi: əhalinin 8 faizindən azı səsvermə hüququna sahib idi). Bu, əhalinin çox böyük bir hissəsi bunu “Macar” ideyasına və 1848-1849-cu illər Müstəqillik müharibəsinin mirasına xəyanət hesab etdi.[26] Bu, Macarıstan cəmiyyətində dərin və uzun müddət davam edən çatlaqlara səbəb oldu. Akademik elm dövlət nəzarəti və təzyiqləri altında qaldı, mətbuat isə (daha ona icazə verilsə belə) senzura altında qaldı. Millət, dil, milliyyətlə bağlı məsələlər siyasi cəhətdən həssas mövzular olaraq qaldı, türkçülük də öz populyarlığını saxladı.

“Lakin sazişin cəmiyyət daxilində qəbul edilməsi ciddi çətinliklər yaratdı. Bir çox ölkələr (məsələn Heves, Pest, Szatmar) sazişi rədd etdi və Koşut üçün ayağa qalxdı. Müxalifət demokratik dairələr şəbəkəsini təşkil etdi, dövlət və sazişə qarşı çıxan minlərlə insan Böyük macar düzənliyində nümayişlərdə iştirak etdi və s. Hökumət liberal prinsiplərini ləğv edərək, əks addımlar atmaq qərarına gəldi: “Koşutun məktubları”nı nəşr edən Laszlo Böszörmenyini həbs etdi, demokratik dairələri qadağa etdi, ən inadcıl ölkə olan Hevesə kral komissarını göndərdi. Sistemin sabitləşməsi və yeni siyasi qurumların qəbulu, hələ illərlə davam etdi.” [27]

Armin Vamberinin işi redaktə

Armin Vamberi Asiyaya ikinci səyahətinə 1861-ci ilin iyulunda, Akademiya və onun prezidenti Emil Deşöfinin razılığı və maddi yardımı ilə başladı. O, uzun və təhlükəli bir səfərdən sonra 1864-cü ilin mayında Pestə çatdı. Səyahətlər haqqında kitabının ingilis dilində nəşri məsələni həll etmək üçün Londona getdi. “Orta Asiyada səyahətlər” və onun macar dilində nüsxəsi “Közép-ázsiai utazás” 1865-ci ildə nəşr olundu. Səfərləri sayəsində Vamberi beynəlxalq səviyyədə tanınan yazıçı və məşhur bir şəxs oldu. İngilis sosial elitasının üzvləri ilə tanış oldu. Avstriyanın Londondakı səfiri onu tamaşaçı içərisində qəbul edən və Vamberinin beynəlxalq müvəffəqiyyətini onu Pest Kral Universitetinin professoru edərək mükafatlandıran imperatora tövsiyə məktubu verdi.[28]

Vamberi 1868-ci ildə özünün “Armin Vamberinin Orta Asiyadan eskizləri. Oksus ölkələrinin koqnitiv, sosial və siyasi konteksinə əlavələr” (“Vámbéry Ármin vázlatai Közép-Ázsiából. Ujabb adalékok az oxusmelléki országok népismereti, társadalmi és politikai viszonyaihoz”) əsərini nəşr etdirdi. Bəlkə də bu, macar dilindəki elmi mətndə “turani” sözünün işlədilməsinin ilk nümunəsi idi.

Macar turançılığının əvvəllərində Armin Vamberi, Vilmos Hevesi [29][30] (Həmçinin Uilhelm fon Hevesi kimi tanınırdı (1877-1945). O, Georq de Xeveşinin böyük qardaşı idi və ixtisasca elektrik mühəndisi idi. Buna baxmayaraq, o sanki 1920-1930-cu illərdə fin-qor-maori qohumluğu haqda “Mundar-maqyar-maori, Macarıstan mənşəli yeni antipodlar arasındakı Hindistan bağı" və “Hindistandan olan fin-uqorlar” kimi kitab və başqa yazıları nəşr etdirən bir fin-uqor idi və İqnas Qoldziher[31][32] kimi görkəmli qurucu və tədqiqatçıların bəziləri yəhudi və ya yəhudi mənşəli idilər (Vamberi yəhudi soyu ilə nə qürur duyur, nə də ondan utanırdı. O, reform kilsəsinin üzvü oldu və özünü macar hesab etdi).

Vamberi turançılığın inkişafında və geniş ictimaiyyətin “elmi şüurunun” inkişafında əsas fiqur idi. O, istedadlı bir yazıçı idi: ciddi elmi mövzuları maraqlı, oxunaqlı bir şəkildə təqdim edirdi. Onun uzaq millətlərin və uzaq yerlərin adət-ənənələrini, mədəniyyətlərini tanıdan zövqverici kitabları və digər yazıları etnoqrafiya, etnologiya və tarixə geniş ictimai marağın artmasında əsas yer tuturdu. Əslində, onun kitablarının gücü, siyasi elitanın yaratdığı puçluq hissi ilə ikiyə qatlaşaraq, ictimaiyyətin diqqətini həqiqi macar irsinin daha yaxşı davamçıları olan aşağı təbəqəli insanlara və kəndlilərə yönəltdi. (XIX əsrin birinci yarısının yeni bir milli ədəbi üslub axtarışında olan neoloqlar folklor, mif, ballada və nağıllara tərəf yönəldi, lakin onlar kəndli həyatının digər cəhətləri ilə maraqlanmadı.)

Vamberinin 1869-1870-ci illərdə nəşr olunan "Maqyar və Türk-Tatar söz uzlaşmaları" (“Magyar és török-tatár szóegyezések”) [33] adlı sonrakı əsəri elmi müzakirə kimi başlayan, amma tezliklə uzun müddət (2 onillik) davam edən amansız bir çəkişməyə çevrilən uqor-türk müharibəsini (“Ugor-török háború”) doğurdu. Vamberi bu əsərdə söz müqayisələrinin köməyi ilə sübut etməyə çalışdı ki, erkən macarların türk xalqları ilə qarışması nəticəsində macar dili, mənşəcə əslən uqor olsa da, fərqli ikili (uqor və türk) xarakter almışdır. Beləcə, o, linqvistik əlaqə nəzəriyyəsinin bir variantını təqdim etdi. “... Macar dili əslən uqor mənşəlidir, amma xalqların sonrakı əlaqələri və tarixi dəyişiklikləri eyni dərəcədə uqor və türk xarakter daşıyır...”

Uqor-türk müharibəsi redaktə

“Təəssüflər olsun ki, fanatik rəqiblərimin şəxsi iradlar sahəsinə gətirdiyi mübarizə uzun müddət davam etdi, lakin köhnə latın atalar sözü bir daha sübut olundu: “Filologiya disput altında belə hələ hakimlə yarışır.” (Philologi certant, tamen sub judice lis.) [34]

Fin-uqor Yozef Budens 1871-ci ildə çap olunmuş "Jelentés Vámbéry Ármin magyar-Төрök szóegyezéséről." əsərində Vamberinin əsərini tənqid etdi. Budens Vamberi və onun əsərini aqressiv, təhqiramiz bir tərzdə tənqid etdi və Vambini (elmi) dürüstlüyünü və ona olan etimadı şübhə altına aldı. (Budenzin əsəri bir qrup müasir dilçi tərəfindən araşdırılıb təhlil edilmiş və müəllifin də dediyi kimi, onlar macar dilinə mənsubiyyət məsələsində bunu nə elmi, nə də nəticəvi olaraq əsaslı hesab etməmişdir.) [35]

Tarixçi Henrik Markzali, dilçi Karyol Pozder, dilçi Cosef Turi, antropoloq Aurel Török və başqaları Vamberiyə dəstək oldular.[1][36][37] Fin-uqor Pal Hunfalvi 1876-cı ildə nəşr olunan "Macarıstan etnoqrafiyası." adlı kitabı ilə "Uqor-türk müharibəsi"nin ön hissəsini genişləndirdi. O, kitabda dil və xalq arasında çox güclü əlaqə olduğunu vurğulayır (səhifə 48), hunların fin-uqor olduğunu sübut etməyə çalışır (səhifə 122), gestaların etibarlılığı və mənşəyini sorğulayır (səhifə 295), hunların, bulqarların və avarların uqor olduğu nəticəsinə gəlir (səhifə 393), yəhudilərin digər xalqlara nisbətən daha məhsuldar olduğunu, buna görə də onların sayının sürətlə artmasının millət üçün əsl təhlükə yaratdığını bildirir (səhifə 420.) və almanların Macarıstan mədəniyyəti və iqtisadiyyatının inkişafında nə qədər vacib və üstün rol oynadığını vurğulayır (səhifə 424).

Vamberi Armin 1882-ci ildə nəşr olunan “Macarların mənşəyi. Etnoloji tədqiqat.” [38] adlı əsərində bir addım irəli getdi, Macarıstanın millətinin və dilinin əslində türk mənşəli olduğunu, onlardakı fin-uqor ünsürünün sonrakı təmas və qarışıqlığın nəticəsi olduğunu iddia etdiyi nəzəriyyəsinin yeni bir versiyasını təqdim etdi. “... Macarlarda əsl özəyini fin-uqor yox, türk-tatar komponentindən alan qarışıq bir insan görürəm...”

 
Ugrist Barna Ferdinand, "Armin Vamberi-nin Macarların mənşəyi kitabına dair bəzi əsas açıqlamaları. Tənqid. 1884.

Vamberinin işi onun fin-uqor əleyhdarları tərəfindən kəskin şəkildə tənqid olundu. Bu tənqid daim dəyişən “balıq ətirli qohumluq” mifinin və onun versiyaların yaranmasına səbəb oldu. Müəlliflərdən heç biri Turançı elm adamlarına qarşı olan bu ittihamın yazılı mənbəyi/əsasını verməmişdir. Əslində turançı alimlər fin-uqor xalqları haqqında belə bir şey yazmamış, Vamberi və onun ardıcılları macarların bu qohumlarının adını hörmətlə çəkmişdir. Gerçək o idi ki, bu, fin-uqor olan Ferdinand Barnanın 1884-cü ildə nəşr olunan "Vámbéry Ármin A magyarok eredete czímű műve néhány főbb állításának bírálata" (“Vamberinin “Macarların mənşəyi” adlı əsərindəki bəzi əsas fikirlərin tənqidi”) əsərində uydurulmuşdur. Bu əsərdə Barna fin-uqor xalqlarını "kiçik, balığı yağı yeyən, kədərli həyatlarını falıq və dəzgah tutmaqla keçirən insanlar” adlandıraraq, bu rəngarəng təsviri Vamberinin adına yazdı.[39]

Vamberi ölümünə qədər macar dilinin və xalqının qarışıq kökləri haqqındakı elmi nəzəriyyəsinin üzərində durdu. O, Macarıstanı bir deyil, iki (fin-uqor və türk) genetik əcdada sahib olan bir əlaqə dili, daha doğrusu qarışıq bir dil hesab edirdi. Onun ən güclü sübutu Macarıstan söz ehtiyatındakı qədim türk sözlərinin böyük külliyatı (minimum 300-400, daha yaxşı alternativ türk etimologiyaları ilə daha da çox),[40] və macar və türk dilləri arasındakı güclü tipoloji oxşarlıq idi. Onun fin-uqor əleyhdarları nəinki bu cür qarışıq və ikili çəcərəni, hətta bunun nəzəri ehtimalını da rədd etdilər. Lakin dilçilik kontekstində ikili ailə ağacı modelinin istifadəsi illər ərzində nəticəsiz və problemli məsələ olaraq qaldı. Biz Ural ağacının parçalandığını, “daraq” kimi hamarlaşdığını gördük, samoyi dilləri və yukagir dillərinin yeri isə digər üzvlərə nisbətən hələ də problemlidir. Bəzi elm adamları hətta ural dilinin tutarlı bir dil ailəsi kimi mövcudluğunu ciddi şəkildə şübhə altına aldılar,[41][42] diqqət Avrasiya dillərinin (Ural və Altay dilləri daxil olmaqla) mürəkkəb ərazi münasibətləri və qarşılıqlı əlaqələrinə yönəldi. Bu inkişafların fonunda dilçilər Vamberi və onun əsərinə lazımi dəyəri verməyə başladılar.[43][44][45][46][47][48][49]

Vamberinin əsəri və onun ardınca baş verən Uqor-türk müharibəsi ilə əlaqədar olaraq dilçi Marten Mousun fikirlərini xatırlatmaq yerinə düşər:[50] “Qarışıq dillər tarixi dilçiliyə meydan oxuyur, çünki bu dillər təsnifata qarşı çıxır. Qarışıq dillərə olan bir münasibət odur ki, onlar sadəcə olaraq mövcud deyillər və qarışıq dillərə dair iddialar terminin sadəlövhcəsinə istifadə olunmasının nümunələridir. Qarışıq dillərin mövcudluğunu qəbul edilməməsi onların necə meydana gələ biləcəyinin ağlasığmaz olması ilə əlaqədardır. Üstəlik, onların sadəcə mövcudluğu belə müqayisəli metodun etibarlılığı və genetik dilçilik üçün təhlükə yaratdı. ”

"Uqor-türk müharibəsi" heç vaxt tam şəkildə qurtarmadı. Bu, elm adamlarını bir-birindən fərqli nəzəriyyələri necəsə uyğunlaşdırmağa və sintez etməyə çalışmağa məcbur etdi. Bu, qarışıq milli mifologiyanın inkişafı ilə nəticələndi, Maqyarların Asiyalı köklərini və mənşəyini indiki Avropasayağı halı ilə birləşdirdi. Turançılıq yeni bir məna kəsb etdi: Asiya və onun mədəniyyətini Macar tarixi və mədəniyyəti kontekstində araşdıran bir şərqşünaslıq növünə verilən ad oldu.

Turançılıq Macarıstan ictimai elmlərinin, xüsusən dilçilik, etnoqrafiya, tarix, arxeologiya və şərqşünaslığın, eynilə memarlıqdan tutmuş tətbiqi və dekorativ sənətlərə qədər Macar sənətinin inkişafında bir hərəkətverici qüvvə idi. Turançı alimlər Macar, həmçinin beynəlxalq elm və incəsənətin inkişafına böyük töhfələr vermişdir.

Bu, Macar mədəniyyətində silinməz bir miras qoymuş Türkçü/Turançı elm və sənət adamlarının qısa siyahısıdır:

  • Armin Vamberi (1832-1913) Macar Türkologiyasının banisi idi. Pest Kral Universitetində (indiki Eötvöş Lorand Universiteti) Avropanın ilk Türkologiya şöbəsini qurdu. MTA-nın (Macarıstan Elmlər Akademiyası) üzvü idi.
  • Yanoş Aran (1817-1882), şair, Macarıstanın tarixi keçmişi haqqında böyük bir şeir külliyatının müəllifi. O, “Uqor-türk müharibəsi”ndə Vamberi dəstəklədi. MTA-nın üzvü və baş katibi idi.
  • Ferenk Pulski (1814-1897), arxeoloq, sənət tarixçisi. MTA-nın üzvü və Macar Milli Muzeyinin (Magyar Nemzeti Muezeum) direktoru idi.[51] O, Vamberini “Uğur-Türk Müharibəsi" ndə dəstəklədi.
  • Alayos Paykert (1866-1948) Macarıstan Kənd Təsərrüfatı Muzeyinin (“Magyar Mezőgazdasági Múzeum”) qurucusu və Turan Cəmiyyətinin qurucularından biri idi.
  • Bela Şexenyi (1837-1918), Asiya səyyahı və tədqiqatçısı.[52] MTA üzvü idi.
  • Yeno Ziçi (1837-1906), Asiya səyyahı və tədqiqatçısı.[53] MTA üzvü idi.
  • Negi Qeza (1855-1915), arxeoloq, etnoqraf. [18] [54] MTA üzvü idi.
  • Henrik Markali (1856-1940), tarixçi.[15] MTA üzvü idi.
  • Sandor Marki (1853-1925), tarixçi.[15] MTA üzvü idi.
  • Lajos Lochzi (1849-1920), geoloq, coğrafiyaşünas.[15] MTA üzvü idi.
  • Jeno Çolnoki (1870-1950), coğrafiyaşünas.[15] MTA üzvü idi.
  • Vilmos Pröhl (1871-1946), şərqşünas, dilçi, Macarıstanda Çin və Yapon dili və ədəbiyyatının ilk tədqiqatçılarından biri.[15][55]
  • Benedek Baratosi Baloq (1870-1945), şərqşünas, etnoqraf, səyyah.[56]
  • Qyula Sebestyen (1864-1946), folklorşünas, etnoqraf.[15] MTA üzvü idi.
  • Ferenk Zayti (1886-1961), şərqşünas, rəssam. “Paytaxt Kitabxanası”nın (İngilis dilində “Library of the Capital”, indiki “Fővárosi Szabó Ervin Könyvtár”) Şərq kolleksiyasının keşikçisi/kuratoru idi. Macar Hindistan Cəmiyyətinin (Magyar Indiai Társaság) qurucusu idi. 1926-cı ildə Rabindranat Taqorun Macarıstana səfərini təşkil etdi.[57]
  • Cosef Huzka (1854-1934), incəsənət müəllimi, etnoqraf.[15]
  • Aladar Körösföi-Krieş (1863-1920), rəssam, heykəltaraş, sənətkar, sənət nəzəriyyəçisi, Gödöllo sənətkarlar koloniyasının yaradıcılarından biri, Macar İncəsənət və sənətkarlıq hərəkatının aparıcı siması.[15]
  • Ödön Lekner (1845-1914), Macarıstan xalq sənətkarlığı, Fars, Sasani və Hind incəsənətinin elementlərindən yeni bir milli memarlıq üslubu yaradan memar.[15]
  • Karoli Koş (1883-1977), memar, yazıçı, qrafika rəssamı, Macar İncəsənət və sənətkarlıq hərəkatının aparıcı siması.
 
Aladár Körösfői-Kriesch: ""Şamanların dairəvi rəqsi" 1911. Tirgu Mures, Mədəniyyət Sarayı

Macarıstan Şərq İnstitutu fikri Yeno Ziçidən çıxdı.[58] Təəssüf ki, bu ideya gerçəkləşmədi. Bunun əvəzinə, 1910-cu ildə “Macar Turan Cəmiyyəti” (“Turáni Társaság” (“Macar Asiya Cəmiyyəti” də adlanır)) adlanan bir növ lisey yaradıldı. Turan cəmiyyəti Turanı macarların əcdadlarının yaşamış ola biləcəyi coğrafi bir məkan sayaraq, fikrini onun üzərində cəmləşdirdi.

Turan cəmiyyətinin alimləri Macarıstan və dırnaqarası Turan xalqları arasındakı etnik, dil qohumluğu və əlaqələri o zamankı üstünlük təşkil edən Ural-Altay dilçilik nəzəriyyəsi əsasında şərh etdilər. Cəmiyyət türk, fin və yapon dili kursları təşkil etdi. Turan Cəmiyyəti 1914-cü ilə qədər Asiyaya beş ekspedisiya təşkil etdi və maliyyələşdirdi. (Meszaros-Milleker ekspedisiyası, Timko ekspedisiyası, Milleker ekspedisiyası, Kovaç-Holzvart ekspedisiyası və Sebök-Skutz ekspedisiyası.) Cəmiyyət mütəmadi olaraq ictimai mühazirələr keçirdi. Mühazirələrə Abdul-Baha [59] və Şuho Çiba daxil idi.[60]

Birinci Dünya müharibəsinin başlamasından sonra siyasət cəmiyyətin işinə qarışdı. 1916-cı ildə Turan cəmiyyəti “Macarıstan Şərq Mədəniyyət Mərkəzi”nə (“Magyar Keleti Kultúrközpont”) çevrildi və hökumətin onun fəaliyyətinə birbaşa təsiri artdı. [1] [61] Birinci Dünya Müharibəsindəki məğlubiyyət, sonrakı inqilabi hərəkatlar və ölkənin Antanta tərəfindən işğalı nəticəsində Şərq Mədəniyyət Mərkəzi fəaliyyətini dayandırdı, buna görə də, yalnız 1920-ci ildə yenidən başladı. Lakin daxili ideoloji təzyiqlərə görə təşkilat həmin il üç yerə bölündü. Elmə daha oxşar bir yanaşma istəyənlər “Körösi Ksoma Cəmiyyəti”ni (“Kőrösi Csoma-Társaság”) yaratdılar. Daha radikal siyasi turançılar Turan cəmiyyətini tərk edərək “Macarıstan Turan Federasiyası”nı (“Magyarországi Turán Szövetség”) yaratdılar.

 
Arşidük Cosef Fransis Habsburq. Macarıstan Turan Cəmiyyətinin ilk himayəçisi

1920-ci ildə Avstriyalı Arşidük Cosef Fransis (Arşidük Cosef Fransis Habsburq) Macarıstan Turan cəmiyyətinin ilk himayəçisi oldu.[62]

Siyasi Turançılıq redaktə

Uğurlu təbliğat mexanizmi təxminən belə yekunlaşdırıla bilər. İnsanlar təbliğatçının teologiyasını və ya siyasi nəzəriyyəsini qəbul edirlər, çünki bu, şəraitin onlarda yaratdığı hiss və istəklərə haqq qazandırır və onları izah edir. Əlbəttə ki, nəzəriyyə elmi baxımdan tamamilə absurd ola bilər, amma insanlar bunun həqiqət olduğuna inandıqları müddətcə bu heç bir əhəmiyyət kəsb etmir.[63]

Macarlar və onların əcdadları qədim zamanlardan 1908-ci ilə qədər turan/türk xalqları arasında ya da birbaşa əlaqədə yaşayırdılar. (Bosniya və Herseqovinanın birləşdirilməsi və Novi Pazarın Sancak bölgəsinin boşaldılmasından 1908-ci ildən etibarən ortaq Macarıstan-Türkiyə sərhədi mövcudluğunu dayandırdı.

Bu xalqlar macar xalqının, dilinin, mədəniyyətinin, dövlətinin və millətinin yaranmasında və formalaşmasında mühüm rol oynamışdır. Macar xalqlarının etnogenezi zamanı kabar, alan (Jász), avar, bulqar, peçeneq (besenyő),kunman (kun) tayfaları və əhalinin tərkibi birləşərək Macar əhalisinə qarışdı.

Macarıstan əsrlər boyu Osmanlı imperiyası ilə müharibə etdi. Ardıcıl ixtilaflar nəticəsində 16-cı əsrdə Macarıstan üç hissəyə ayrıldı: biri Habsburqun hakimiyyəti altına keçdi, biri Osmanlı imperiyasının bir hissəsi oldu (1541.VIII.29.), üçüncüsü isə Şərqi Macarıstan Krallığını (“keleti Magyar Királyság”)/Transilvaniya Knyazlığını (“Erdélyi Fejedelemség”) meydana gətirdi. Transilvaniya Osmanlının müttəfiqi oldu (1528.II. 29.).[64] Sonrakı bir əsr yarımdakı intensiv gündəlik əlaqələr sayəsində Osmanlı türkçəsi musiqidən tutmuş zərgərliyə və geyimə, kənd təsərrüfatından hərbə qədər Macarıstan sənətinə və mədəniyyətinə təsirini göstərdi.

17-ci əsrin son üçdə birində Osmanlılarla Habsburqlar arasında olan qarşıdurma gücləndi. Bu güc mübarizələrinin əsas səhnəsi Macarıstan ərazisi idi. Osmanlıların ərazilərini daha da genişləndirmək cəhdləri sonda uğursuz oldu və Habsburqlar Macarıstan ərazilərini geri aldılar. Lakin Macarıstanın siyasi elita dairələrində münaqişə yaranmışdı: onun bir çox üzvü Osmanlı ittifaqını birbaşa Habsburq hakimiyyətinə dəyişmək istəmirdilər. Tam müstəqillik üçün can atan böyük bir qrup, türk asılılığının Habsburq hökmranlığından daha münasib olduğunu hiss edirdi. Tökölinin azadlıq hərəkatı və Rakotsinin müstəqillik müharibəsi bu türkçülüyün zirvəsi demək idi. Göründüyü kimi, Macarıstanda türklərə meyllilik uzun bir ənənəyə sahib idi.

1848-1849-cu illər Müstəqillik müharibəsindən sonra türkçülük yenidən canlandı. Müharibə zamanı Macarıstan Habsburqlar tərəfindən hücuma məruz qaldı və etnik azlıqların bir çoxu ölkəyə qarşı çıxdı. Macarlarla Şərqi Macarıstan vlaçları və cənub serbləri arasında ciddi toqquşmalar baş verdi. Etnik macarlara qarşı ciddi vəhşiliklər var idi; bu hadisələr "oláhjárások" və "rácjárások" ("Vlaç azğınlığı" və "Raşian azğınlığı") kimi xatırlanır.[65] Rusiyanın hərbi müdaxiləsinin köməyi ilə Macarıstan məğlub oldu.

Bu ağrılı hadisələr və təcrübələr macarların münasibətini dərindən dəyişdirdi: onlar öz evlərində özlərini təhlükədə hiss etməyə başladılar. Bu vaxtdan pan-slavizm və pan-almanizm Macarıstan və macarların mövcudluğu üçün ciddi təhdid olaraq görülürdü. Macarlar öz mövqelərinin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün müttəfiq və dost axtarırdı. Habsburqların rəqiblərindən - Türkiyəyə, İtalyanlardan, hətta Prussiyalılardan belə dəstək və kömək istədilər. Macarlar, Balkanlarda rusların və ya habsburqların genişlənməsinin qarşısını ala biləcək daimi, güclü və dostyana Türkiyəyə maraq göstərdilər.

Macarıstan siyasi hərəkatları və müstəqilliyi bərpa etmək cəhdləri nəticəsiz qaldı. Eyni zamanda, habsburqlar Alman ittifaqının lider mövqeyini əldə edə bilmədilər və Almaniya Prussiya hakimiyyəti altında birləşdi. Habsburqlar bir sıra səhv hesablanmış siyasi və hərbi hərəkətlər ilə imperiyanı süqutun astanasına gətirdilər. Bu, 1867-ci il Avstriya-Macarıstan müqaviləsi ilə nəticələndi. Müqavilənin macar tərəfdarları artıq zəifləmiş Avstriyanın macarlar üçün təhlükə olmadığını, lakin slavyanların genişlənməsinin qarşısını almağa kömək edə biləcəklərini iddia etdilər.

Müqaviləyə baxmayaraq, macarlar bu köhnə-yeni Avstriyalı müttəfiqlərinə qarşı ikili münasibət bəsləyirdilər.

“Macarıstanda fikir balansı həmişə obyektiv siyasi hesablama ilə müəyyən edilsəydi, slavyan populyasiyasının geniş okeanında təcrid olunmuş və say baxımından əhəmiyyətsiz olan bu cəsur və müstəqil insanlar mövqelərini yalnız Avstriya və Almaniyadakı Alman ünsürünün dəstəyi ilə təmin edə biləcəkləri düşüncəsinə sadiq qalardılar. Lakin Koşut epizodu və Macarıstanın özündə imperiyaya sadiq qalan Alman ünsürlərinin digər əlamətlərlə sıxışdırılması göstərdi ki, Macar hussarları və hüquqşünaslar arasındakı özünəinam kritik anlarda daha yaxşı siyasi hesablama və özünü idarəetmə seçmək üçün əlverişlidir. Hətta sakit zamanlarda belə, bir maqyar qaraçıların ona “Almanlar namərddir” mahnısını oxumasına nail olacaq.[66]

Birinci dünya müharibəsindən əvvəlki yarım əsrdə bəzi macarlar turançılığı təbliğ edərək, türkləri və macarları slavlar və pan-slavizm təhlükəsinə qarşı birləşdirmək üçün bir vasitə olaraq istifadə etdilər. Lakin Pan-Turanizm heç vaxt daha geniş yayılmış pan-türkçü hərəkatına qarşı müşayiətçidən başqa bir şey deyildi. Turançılıq mühüm Türkiyə-Avstriya-Macarıstan və Bolqar-Avstriya-Macarıstan hərbi və strateji ittifaqlarının yaranmasına kömək etdi.[67]

Hərəkat Macarıstanın Birinci Dünya müharibəsində məğlubiyyətindən sonra vüsət aldı. Trianon müqaviləsinin şərtlərinə görə (1920.11.4.), Yeni Macarıstan dövləti müqavilədən əvvəlki tarixi Macarıstan ərazisinin yalnız 32,7 faizini təşkil etdi və ümumi əhalisinin 58,4 faizini itirdi. 3,2 milyondan çox etnik macar, bütün macarların üçdə biri Macarıstanın yeni sərhədlərindən kənarda, varis dövlətlərdə təzyiq şəraitində yaşayırdılar.[68] Bratislava, Koşitse, Kolozsvar kimi böyük mədəni əhəmiyyətə malik köhnə Macarıstan şəhərləri itirildi. Bu şəraitdə heç bir Macarıstan hökuməti maqyarlar və Macarıstan üçün ədalət axtarmadan mövcud ola bilməzdi. Maqyarların yenidən birləşməsi ictimai həyatda və siyasi gündəmdə vacib bir məqama çevrildi. İctimai əhvali-ruhiyyə anti-qərb, anti-fransız və anti-ingilis xarakteri aldı. Qəzəb bir çoxunun Avropanı rədd etməsinə, müqavilənin şərtlərini yenidən nəzərdən keçirmək və Macarıstan gücünü bərpa etmək üçün yeni dostlar və müttəfiqlər axtararaq Şərqə tərəf üz tutmasına səbəb oldu.

“Trianonda qərbin xəyanəti”nin səbəb olduğu Avropaya qarşı inamsızlıq və bədbin təklik hissi cəmiyyətdə turançılığa qarşı fərqli təbəqələr yaratdı. Onlar Şərqdə dost, qohum xalqlar və müttəfiqlər axtarmağa çalışdılar, beləcə, Macarıstan bu təcridolunmadan qurtula və millətlər arasındakı layiqli mövqeyini bərpa edə bilərdi. Daha radikal mühafizəkar sağçı insan qrupu bəzən hətta anti-semitizmə eyham vuraraq anti-qərb görüşləri, Şərq mədəniyyətinin üstünlüyünü, Şərq tərəfdarı siyasətinin zəruriliyini və macar xalqı arasında Turançılığa qarşı ayrı-seçkiliyə olan fərqindəliyin inkişafını kəskin şəkildə təbliğ etdi.[69]

Turanizm heç vaxt rəsmi olmadı, çünki bu rejimin xristian mühafizəkarçı ideologiyaya uyğun deyildi. Lakin bu, hökumət tərəfindən ölkənin beynəlxalq təcridini pozmaq və ittifaqlar qurmaq üçün qeyri-rəsmi vasitə kimi istifadə edildi. Macarıstan 1923-cü ildə Türkiyə Respublikası ilə,[70] 1937-ci ildə Estoniya Respublikası [71] ilə və Finlandiya ilə [72] , 1938-ci ildə Yaponiya ilə [73], 1941-ci ildə Bolqarıstan ilə dostluq və əməkdaşlıq müqavilələri imzaladı.[74]

Transilvaniyada “Turançı etnoqraflar və folklorşünaslar kəndlilərin mədəni “özünəməxsusluğu”na üstünlük verir, balıq qarmaqlarından və heyvandarlıq üsullarından tutmuş ritual xalq mahnılarına, arxaik, “fərdi” rəqslərə, ədviyyatlı yeməklərə və xurafatlara qədər hər şeydə Maqyarlığın mədəni mahiyyətini tapırdılar.[75] Tarixçi Kristian Unqvarinin fikrincə, “20-ci əsrin əvvəllərində macar millətçiliyinin oyanması ilə sual yenidən aktuallaşdı. Elita özünü hərbi bir millət olaraq görmək istədi. Buna görə, fin-uqor əlaqəsi ilə əlaqədar müəyyən dil tədqiqatçılarının iddiaları rədd edildi, çünki bir çoxları millətlərinin dinc əkinçi xalq (finlər) ilə əlaqəli olduğu düşüncəsini təhqir kimi qəbul etdilər ... İfrat turançılar türk xalqları, tibet, yaponlar və hətta şumerlər ilə “şəcərəlik əlaqələri” olmasında israr etdilər və İsanın sadəcə yəhudi deyil, macar və ya “Parfiya zadəganı” olduğuna dair fikir söylədilər.” [76]

İstinadlar redaktə

  1. ↑ 1 2 3 Farkas İldiko. "Macar Turançılığının Türk əlaqələri (A magyar turanizmus török kapcsolatai)" (mac. ). valosagonline.hu. 7 mart 2014. 29 oktyabr 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 oktyabr 2019.
  2. ↑ 1 2 "GESTA HUNGARORUM" (mac. ). XIII əsr. 2011-07-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 oktyabr 2019.
  3. ↑ 1 2 "Gesta Hunnorum et Hungarorum (KÉZAI SIMON MESTER MAGYAR KRÓNIKÁJA)" (mac. ). 1285. 2013-09-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 oktyabr 2019.
  4. ↑ 1 2 3 Sandor Koroyşi Çoma. "Tələbəlik illəri (Tanulóévek)" (mac. ). 1285. 2013-05-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 oktyabr 2019.
  5. ↑ György Györffy. King Stephen və onun işi (István király és műve) (PDF). Düşüncə kitabı nəşriyyatı, Budapeşt (Gondolat Könyvkiadó). 1979.
  6. ↑ Kovácsné Csányi Bernadett. Fəth dövründəki Macar və Szekler populyasiyasının ata genetik əlaqələrinin araşdırılması (Honfoglalás kori, valamint magyar és székely populációk apai ági genetikai kapcsolatrendszerének vizsgálata. ) (PDF). Düşüncə kitabı nəşriyyatı, Budapeşt (Gondolat Könyvkiadó). 2009.
  7. ↑ Peter Hajdu, İstvan Baloq. Ural xalqlarının qədim mədəniyyətləri (Ancient cultures of the Uralian peoples ). Corvina Press. 1976. səh. səhifə 134.
  8. ↑ İstvan Zmonyi. Macarların erkən tarixinin təməl daşları. Son ədəbiyyat işığında nəzəriyyələr (A magyarság korai történetének sarokpontjai. Elméletek az újabb irodalom tükrében) (PDF). Szeged. 2012. səhifə 134-138.
  9. ↑ Britannica ensiklopediyasının redaktorları. "Matias Aleksandr Kastren: Fin milliyətçisi və linqvist (Matthias Alexander Castrén FINNISH NATIONALIST AND LINGUIST)" (ing. ). britannica.com. 3 may 2019. 30 October 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 oktyabr 2019.
  10. ↑ Trayan Sandu. Faşizmin bir konvergent profilinə?: "Yeni razılıq" və Mərkəzi Avropadakı Siyasi Din (Vers un profil convergent des fascismes ?: "Nouveau consensus" et religion politique en Europe centrale). Editions L'Harmattan. 2010. səh. 213. ISBN 2296266983.
  11. ↑ Zoltan Vagi, Laslo Csoz, Gabor Kadar. Macarıstandakı Holokost: Bir Soyqırımın Təkamülü (The Holocaust in Hungary: Evolution of a Genocide). AltaMira Press. 2013. səh. 34.
  12. ↑ Endryu C. Canson. Macarıstandakı geri siyasət 1825-1945 (The Politics of Backwardness in Hungary, 1825–1945). Princeton University Press. 1982. səh. 275.
  13. ↑ Radoslav Katicic. Müqayisəli dilçiliyin ümumi nəzəriyyəsinə bir töhfə. (A contribution to the general theory of comparative linguistics.). Walter de Gruyter. 1 yanvar 1970. səh. 10. ISBN 9027907080.
  14. ↑ Fridrix Maks Müller. Şərqdəki müharibə oturacaqlarının dilləri. Semit, Aryan və Turanian üç dil ailəsinin araşdırması ilə/The languages of the seat of war in the East. With a survey of the three families of language, Semitic, Aryan and Turanian. London, Williams and Norgate. 1855. səh. 10.
  15. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Magyar Életrajzi Lexikon. Javított, átdolgozott kiadás. 1100–1900.
  16. ↑ Vamberi Armin. Mübarizələrim (Küzdelmeim) (PDF). Budapeşt: Transaction Publishers. 1905. səh. 62. ISBN 9781470935665.
  17. ↑ Kevin Tuyte. İbero-Qafqaz fərziyyəsinin yüksəlişi, çöküşü və dirçəlişi (The Rise and Fall and Revival of the Ibero-Caucasian Hypothesis). Monreal: Université de Montréal. 2008. səh. 23-82.
  18. ↑ Skot Vilhelm. Tatar dillərində cəhd./Versuch über die Tatarischen Sprachen. Berlin. 1836. səh. 7. ISBN 9783111115009.
  19. ↑ Herman Otta. Macarıstan elmi ornitologiyasının banisi Petenyi J. S./ Petényi J. S. a magyar tudományos madártan megalapítója (PDF). Budapeşt. 1891. səh. 39. ISBN 963 7571 98 1.
  20. ↑ Buzinkay Qeza. Bax dövründəki Macar ədəbiyyatı və mətbuatı rəhbərliyi/A magyar irodalom és sajtó irányítása a Bach-korszakban (PDF). Budapeşt. 1849–1860. 25.
  21. ↑ Qabor Bolvari-Takas. "Jozef Teleki, Sarospatak və Akademiya/Teleki József, Sárospatak és az Akadémia" (mac. ). zemplenimuzsa.hu. 2019-10-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 31.10.2019.
  22. ↑ Laslo Vekerdi. Evlər, bir kitabxananın nəticələri və problemləri/Egy könyvtár otthonai, eredményei és gondjai. Budapeşt. 1849–1860. səh. 147-152.
  23. ↑ Emil Palotas. İşğal ilhaqı/Okkupáció–annexió. Budapeşt. 1878–1908.
  24. ↑ Steven W. Sowards. "Böyük güclər və "Şərq sualı"" (ing. ). staff.lib.msu.edu. 1996. 2019-10-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 31.10.2019.
  25. ↑ David F. Qud. Habsburg imperiyasının iqtisadi yüksəlişi. University of California Press. 1984. səh. 82. ISBN 9780520050945.
  26. ↑ Andras Gergeli. "1867-ci il kompromisi" (mac. ). rubicon.hu. 2019-10-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 31.10.2019.
  27. ↑ CIEGER András: Kormány a mérlegen - a múlt században.http://c3.hu/scripta/szazadveg/14/cieger.htm Arxivləşdirilib 2022-07-06 at the Wayback Machine
  28. ↑ Vamberi Armin. Mübarizələrim (Küzdelmeim) (PDF). Budapeşt: Transaction Publishers. 1905. səh. 62. ISBN 9781470935665.
  29. ↑ Zayti Ferenc. MAGYAR ÉVEZREDEK (PDF). Budapeşt: Transaction Publishers. 1939. 486. ISBN 9786155242519.
  30. ↑ Barna Qabor. Xalq mədəniyyəti - milli mədəniyyət - milli kimlik/Népi kultúra - nemzeti kultúra - nemzeti identitás. Budapeşt: Transaction Publishers. 1980–1990. 486. ISBN 9786155242519.
  31. ↑ Paul Xanebrink:İslam, Anti-Kommunizm və Xristian Sivilizasiyası: Macarıstandakı müharibədə Osmanlı Menası,
  32. ↑ Steven Totosi de Zepetnek, Luiz O. Vasvari: Müqayisəli Macar Mədəni Tədqiqatları (səhifə: 48)
  33. ↑ Vamberi Armin. Macar və Türk-Tatar söz uzlaşmaları. Dilçilik Elanlarında/Magyar és török-tatár szóegyezések." In Nyelvtudományi közlemények (PDF). 109–189.
  34. ↑ Vamberi Armin. Mübarizələrim (Küzdelmeim) (PDF). Budapeşt: Transaction Publishers. 1905. səh. 130. ISBN 9781470935665.
  35. ↑ Angela Markantonia, Piryo Numenaho, Mişel Salvagni. Uqor-Türk müharibəsi (PDF). Roma.
  36. ↑ Yosef Turi. Uqor-Macar nəzəriyyəsi/Az ugor-magyar theoria (PDF). 1. Budapeşt. 1884.
  37. ↑ Yosef Turi. Uqor-Macar nəzəriyyəsi/Az ugor-magyar theoria (PDF). 2. Budapeşt. 1884.
  38. ↑ Pal Hunfalvi. Macarıstan etnoqrafiyası./Magyarország etnografiája (PDF). Budapeşt: A. M. TUD. KİTAB AKADEMİYASINDA/A. M. TUD. AKADÉMIA KÖNYVKIADÓ HIVATALÁBAN. 1876. 553.
  39. ↑ Klara Sandor. Millət və Tarix. XXVI. bölmə. Budapeşt: galamus.hu. 24 dekabr 2010.
  40. ↑ András Róna-Tas, Árpád Berta, László Károly. RÓNA-TAS, András and BERTA, Árpád: West Old Turkic. Turkic Loanwords in Hungarian. Budapeşt: Harrassowitz. 2011. 1494. ISBN 3447062606.
  41. ↑ PUSZTAY János: The so-called Uralic original home (Urheimat) and the so-called Proto-Uralic. TRAMES 2001. 5(55/50), 1, p.75–91. https://www.digar.ee/viewer/en/nlib-digar:14601/147675/page/83 Arxivləşdirilib 2019-11-01 at the Wayback Machine
  42. ↑ AGOSTINI, Paolo: LANGUAGE RECONSTRUCTION – APPLIED TO THE URALIC LANGUAGES. http://hrcak.srce.hr/file/161182 Arxivləşdirilib 2021-03-12 at the Wayback Machine
  43. ↑ Sandor Klara. Macar-Türk ikidilliliyi və bunun arxasında duran şeylər/A magyar-török kétnyelvűség és ami mögötte van. Budapeşt. 1999. səh. 7-26.
  44. ↑ Kristina Feher. Ailənin ağac modeli və onun təsirləri/A családfamodell és következményei (PDF). Budapeşt: DEBRECEN. 2011. 24.
  45. ↑ RÓNA-TAS András. Macar dilində türk şifahi əsaslarının morfoloji cəhətdən qurulması. Budapeşt. 56.
  46. ↑ Frederik Kortlandt. Proto-Hind-Avropanın konturu./ An outline of Proto-Indo-European (PDF). 2010. 7.
  47. ↑ Parpola Asko. "Arxeologiya işığında Samoyed mənşəyinin problemləri: Şərq Uralının yaranması və dağılması haqqında" (PDF) (ing. ). University of Helsinki. 2017-08-30 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 01 noyabr 2019.
  48. ↑ Yako Hakinen. "Urallar və Yukagirlər arasındakı erkən təmaslar" (PDF) (ing. ). University of Helsinki. 2019-08-31 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 01 noyabr 2019.
  49. ↑ Yuha Yanhunen. "Urallar və Yukagirlər arasındakı erkən təmaslar" (PDF) (ing. ). University of Helsinki. 2022-04-05 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 01 noyabr 2019.
  50. ↑ Evgeniy Qolovko, Peter Bakker, Yaron Matras. Qarışıq dil mübahisəsi: nəzəri və empirik irəliləyişlər/The Mixed Language Debate: Theoretical and Empirical Advances. Budapeşt: Collection. 2003. səh. 209. ISBN 978-3-11-019724-2.
  51. ↑ "Ferenk Pulski. Macar Bioqrafik Leksikonu 1000-1990" (mac. ). mek.oszk.hu. 2019-11-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 01 noyabr 2019.
  52. ↑ Loczi Layos. "Geoloq Bela Şexenyinin xatirəsi/GEOLÓGUS, FÖLDRAJZTUDÓS GRÓF SZÉCHENYI BÉLA EMLÉKEZETE1" (PDF) (mac. ). http://mek.oszk.hu/. 1919. 2019-11-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 01 noyabr 2019.
  53. ↑ Yuha Yanhunen. "Yeno Ziçi" (mac. ). mek.oszk.hu. 2019-11-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 01 noyabr 2019.
  54. ↑ Yuha Yanhunen. "ANDRAS JOSA'ya Arxeologiya məktubu" (PDF) (mac. ). epa.oszk.hu. 2022-04-20 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 01 noyabr 2019.
  55. ↑ (mac. ). epa.oszk.hu. 2012. 23 avqust 2014 tarixində arxivləşdirilib (PDF) (#archive_missing_url). (#cite_web_url); (#accessdate_missing_url)
  56. ↑ "Benedek Baratosi Baloq" (ing. mac. ). neprajz.hu. 2012. 12 Yanvar 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 01 noyabr 2019.
  57. ↑ Ferenk Zayti. "Hindistanla münasibətlərimiz, Budapeşt, Macarıstan Milli Assosiasiyası" (mac. ). 1929. 2019-11-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 01 noyabr 2019.
  58. ↑ Vinse Zoltanilli Assosiasiyası. "Macarıstan assirologiyasının ən gözəl ümidi, Balazs Letay" (mac. ). muvelodes.ro. 2004. 2019-11-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 01 noyabr 2019.
  59. ↑ "Əbdül-Bahanın Budapeşti ziyarət etməsi hekayəsi" (mac. ). bahai.hu. 2019-07-17 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 01 noyabr 2019.
  60. ↑ "Budapeştdə Yaponiya hazırlığı/JAPÁN FELOLVASÓ BUDAPESTEN" (PDF) (mac. ). Bazar günü qəzeti/Vasárnapi Ujság. 3 mart 1913. (#archive_missing_date) tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 01 noyabr 2019.
  61. ↑ (mac. ). Mədəniyyət/Művelődés. 3 mart 1913 http://www.muvelodes.ro/index.php/Cikk?id=155 (#bare_url_missing_title). 1 noyabr 1999 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 01 noyabr 2019.
  62. ↑ "Tarix və Milli Şüur/Őstörténet és nemzettudat" (mac. ). Rəqəmsal Dərslik Kitabxanası/Digitális Tankönyvtár. 1919-1931. 2019-11-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 01 noyabr 2019.
  63. ↑ Huksley Aldous. Yazıçılar və Oxucular/Writers and Readers. 1936.
  64. ↑ Makkay Laslo, Moksi Andras. Transilvaniya tarixi/Erdély története. 1. Budapeşt: Akademik nəşriyyat və çap/Akadémiai Kiadó és Nyomda. 1986. səh. 409-421. ISBN 963054203X.
  65. ↑ Botlik Josef. Karpat hövzəsindəki anti-macar vəhşilikləri/Magyarellenes atrocitások a Kárpát-medencében. Budapeşt.
  66. ↑ Bismark, Otto fon. İnsan və dövlət xadimi: Ottonun yansıması və xatırlatmaları, Şahzadə fon Bismark. 2. Budapeşt. 1898. səh. 255-256.
  67. ↑ Britannika Ensiklopediyasının redaktorları. "Pan-Turanizm" (ing. ). britannica.com. 5 fevral 2018. 2 noyabr 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 noyabr 2019.
  68. ↑ Portik Erzebet. İki dünya müharibəsi arasında Transordamian macar azlığı/Erdélyi magyar kisebbségi sorskérdések a két világháború között (PDF). Budapeşt. 2012. səh. 60-66. ISBN 9789730189674 1215-5233.
  69. ↑ Uhalley, Stephen və Wu, Xiaoxin. Çin və xristianlıq. Ağır keçmiş, ümidli gələcək/China and Christianity. Burdened Past, Hopeful Future. 2001. səh. 219.
  70. ↑ "18 dekabr 1923-cü ildə Türkiyə Respublikası ilə dostluq müqaviləsinin Konstantinopolda birləşdirilməsi haqqında qanun./1924. évi XVI. törvénycikk a Török Köztársasággal Konstantinápolyban 1923. évi december hó 18. napján kötött barátsági szerződés becikkelyezéséről" (mac. ). jogtar.hu. 2019-11-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 noyabr 2019.
  71. ↑ "Turanizm" (ing. ). 2019-11-26 tarixində arxivləşdirilib.
  72. ↑ "1938. évi XXIX. törvénycikk a szellemi együttműködés tárgyában Budapesten, 1937. évi október hó 22. napján kelt magyar-finn egyezmény becikkelyezéséről" (mac. ). netjogtar. 2019-11-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 noyabr 2019.
  73. ↑ "I akt. 15 noyabr 1938-ci ildə Budapeştdə imzalanmış Macarıstan-Yaponiya Dostluq və Ruhani Əməkdaşlıq Konvensiyasının qüvvəyə minməsi ilə əlaqədar/évi I. törvénycikk a Budapesten, 1938. évi november hó 15. napján kelt magyar-japán barátsági és szellemi együttműködési egyezmény becikkelyezéséről" (mac. ). jogtar.hu. 2019-11-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 noyabr 2019.
  74. ↑ "XVI Sofiyada intellektual əməkdaşlıq sahəsində əməkdaşlıq haqqında qərar. 18 fevral 1941-ci il tarixli Macarıstan-Bolqarıstan Konvensiyasının qüvvəyə minməsi haqqında akt" (mac. ). Netjogtár. 2019-11-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 noyabr 2019.
  75. ↑ Laslo Kurti. Uzaqdakı sərhəd ölkəsi: Macarıstan təsəvvüründəki Transilvaniya/Remote Borderland, The: Transylvania in the Hungarian Imagination. SUNY Press. 2004. səh. 97. ISBN 9780791490273.
  76. ↑ Krisztián Ungváry. "Turanizm" (ing. ). icare.to. 2019-11-26 tarixində arxivləşdirilib.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Macar_turançılığı&oldid=7203845"