Tabu
Tabu (Polineziya dilində - qadağan) — dini ovsunlu tədbirin tətbiq olunma şərtinə qəti qadağan. Tabunun pozulması "fövqəltəbii" cəza, xəstəlik və ya ölümlə hədələnir. Tabu sistemi Polineziya adalarında həddindən artıq inkişaf etmişdir. Burada o, hətta dövlət qanunlarını əvəz edir.[1] Qədimlərdən bəri Yeni Zelandiya qəbilələrində başçılar müəyyən şeylərə toxunmağı qadağan edirdilər ki, bu da «tabu» adlanırdı. Hansısa insan və yaxud yer «tabu» elan edilirdisə, ona yaxınlaşmağa heç kimin ixtiyarı çatmırdı. Vəhşi qəbilələr başçının əmrini Allahın əmri sayırdılar. Onlara elə gəlirdi ki, başçının əmrini pozsalar, Allahın da əmrindən çıxmış olarlar və Allah onları cəzalandırar.[2]
İfadənin tarixi redaktə
Polineziya mənşəli olan və “işarələnmiş, müəyyən edilmiş” mənasını verən tabu sözü həm müqəddəsliyi, həm çirkliliyi, həm də buna uyğun olaraq toxunulmazlığı ifadə edir. Qısacası “toxunmamalı, deyilməməli, yeyilməməli və edilməməli olan” deməkdir. Tonqa dilində sözün forması olan Tabu geniş yayılmışdır, lakin tapu, kapu və tambu kimi tələffüzlər də mövcuddur. Oxşar sözlər Amerika, Afrika, Şimali və Orta Asiya icmalarında da mövcuddur. Latın dilində Sacer, yunan dilində áyos və ivritdə kadhos müqəddəs qarşılığında eyni mənaya sahib hesab edilir. Tabunun qadağan edilməsinin arxasında duran kosmik prinsip və ya güc də Polineziya sözü olan “mana” ilə əlaqələndirilir. “Mistik qüdrət”in mənası görünmür, onu ancaq mücərrəd şəkildə onun insanlara və əşyalara təsiri ilə bilmək olar. Ərəbcə bolluq sözünün məna ilə eyni məna daşıdığı iddia edilmişdir. Müvafiq olaraq, həm məhsuldarlıq, həm də mana şans və gücü müqəddəsliklə birləşdirir. Hinduizmdə “şakti” və yunan-xristianlıqda “xarizma” anlayışları üçün də eyni şeydir. Tabudan bəhs edən və bu sözü Qərb dillərinə köçürən ilk şəxs Şotlandiya kapitanı Ceyms Kukdur. Onun fikrincə, tabu çox geniş mənalı bir söz olsa da, ümumiyyətlə, qadağan olunmuş bir şeyə aiddir.[3]
Tabu olan hərəkətlər redaktə
Polineziya mədəniyyətində ilahi və ya müqəddəs sayılan tabu şəxslər, əşyalar, hərəkətlər başqalarından, yaxud alçaldılmış, murdar şeyləri təmizlərdən ayırmaq funksiyasına malikdir. Xüsusilə fövqəltəbii güclərə malik sayılan padşahlar, tayfa başçıları, yuxarı təbəqənin nümayəndələri və onların törəmələri tabularla əhatə olunub. Padşah nə qədər güclü olsa, bir o qədər çox qaydalara tabe olmalıdır; Padşah yaşlandıqca tabuların sayı artır. Bəzi camaatlarda hər hansı fəlakətin qarşısını almaq üçün qoruyucu hesab edilən padşah yerindən tərpənmədən taxtında oturmalıdır. Bundan əlavə, tabunu pozan padşahın cəmiyyətin xeyrinə öldürülməsi adəti var ki, bunun mənfi nəticələri bütün cəmiyyəti əhatə etməsin. Bildirilir ki, belə tabulara görə Kamboca, Qərbi Afrika və Yaponiyada kral təyin etmək çətin olub və krallar zorla, hətta ölümlə hədə-qorxu ilə taxta çıxıblar. Aybaşı zamanı kişilərin qadınlarla yaxınlıq etməsi və onların yanında yatması da haramdır. Ölən bir insanın ruhunun bir bitki və ya heyvana keçəcəyi inancının qida ilə bağlı tabuların ortaya çıxmasında da təsirli olduğu, qidanın zərərli təsirlərindən qorunmaq, müxtəlif xəstəliklərdən qorunmaq kimi səbəblər olduğu bildirilir. Hesab edilir ki, tabu və ya çirklənmə vəziyyətinin mənfi təsirləri başqa bir şəxsə təmas yolu ilə ötürülür. Ona görə də toxunduqları hər şeyi tabu hesab edən padşahların əlləri ilə yeməkləri, ağızları ilə od üfürmələri qadağandır. Normalda bir şey tabu olanda bu dəyişmir. Bu mənada qəbilə başçıları, padşahlar, kahinlər və məbədlər həmişə tabudur.
Tabunun təmizlənməsi redaktə
Bununla belə, qadınların xüsusi halları ilə yanaşı, müvəqqəti tabular da var. Təmizləmə ayinləri həm qadınların vəziyyətinə münasibətdə, həm də bir tabu qadağasına toxunmaqla və ya pozmaqla çirklənmə vəziyyətindən və tabunun mənfi təsirlərindən xilas olmaq üçün təşkil edilir. Bunun üçün adətən su istifadə olunur; Od və köz onların zəhərli və ölümcül təsirlərini, xüsusən də ruhların zərərli təsirlərini aradan qaldırmaq üçün istifadə olunur. Hesab olunur ki, bahar da tabu təsirini aradan qaldırır.
Alimlərin görüşləri redaktə
Vilhelm Vundt ilk tabu obyektlərinin yeyilməsi qadağan edilən totem heyvanları olduğunu iddia etmiş və Ceyms Freyzer kimi totemlə tabu arasında əlaqə quraraq ibtidai dini düşüncəyə çatmışdır.[4] Bu kontekstdə Vundt tabu bəşəriyyətin ən qədim yazılmamış qanunları kimi müəyyən etmişdir.[5] Tabu anlayışını psixoanalizə tətbiq edən Ziqmund Freyd tabunu kənardan zorla (səlahiyyətlə) tətbiq edilən primitiv qadağa və insanlarda ən güclü istəklərin məhdudlaşdırılması kimi görürdü. Hutton Websterə görə, tabu anlayışının dini və ya etik tərəfi olmasa da, bir tərəfdən onu qəbul edən insanlar vasitəsi ilə mənşəyini bilmədən müqəddəs və qadağan olunmuş funksiyalar qazanır, digər tərəfdən də tabu anlayışı kimi qəbul edilir. Emil Durkhayma görə, tabu “cəmiyyət üzvləri tərəfindən müəyyən edilən sosial qaydalar” mənasında sırf sosial mənşəlidir.[6] Durkhaym tabu sözü ilə müqəddəs arasında əlaqə qurmuş və müqəddəs sözünü eynilə tabu kimi həm müqəddəs, həm də murdarı əhatə edən mənada işləmişdir.
Tabu sözlər redaktə
Tabu sözlər deyilməsi etik normalara uyğun gəlməyən sözlərdir. Belə sözlər müəyyən qadağalar sistemini bildirir. Konkret desək, tabu sözlər ictimai yerlərdə işlədilməsi münasib olmayan sözlərdir. Bu sözlərdən daha çox uşaqları qorxutmaq üçün istifadə olunur. Məsələn: cin, şeytan, xortdan və s.Tabu sözlər uşaqların yanında işlənməsi yasaq olunmuş sözlərdir. Bəzən şəxsin konkret adını gizli saxlamaq, başqasının yanında həmin adı çəkməmək məqsədilə tabu sözlərdən istifadə olunur. [7]
İstinadlar redaktə
- ↑ Z. Bünyadov. Dinlər, təriqətlər, məzhəblər. Bakı,2007. səh.260.
- ↑ Jül Vern - Kapitan Qrantın Uşaqları, səhifə 108.
- ↑ Kürşat Demirci, “Haram”, DİA, XVI, 98-99.
- ↑ J. G. Frazer, The Golden Bough: A Study in Comparative Religion, London 1894, I, 109-121.
- ↑ W. Wundt, Elements of Folk Psychology (trc. E. L. Schaub), London-New York 1921, s. 131-132, 193-203.
- ↑ E. Durkheim, The Elementary Forms of the Religious Life (trc. J. W. Swain), London 1964, s. 299-308.
- ↑ Buludxan Xəlilov. Müasir Azərbaycan dilinin leksikologiyası. Bakı: Nurlan. 2008. səh. 198-199.