Terek vilayəti
Terek vilayəti — 1860-1920-ci illərdə mövcud olan Rusiya İmperiyasının inzibati vahididir. İnzibati mərkəz Vladiqafqaz şəhəridir.
| Terek vilayəti | |||||
|---|---|---|---|---|---|
|
|||||
|
43°01′00″ şm. e. 44°39′00″ ş. u. |
|||||
| Ölkə | Rusiya İmperiyası | ||||
| İnzibati mərkəz | Vladiqafqaz | ||||
| Tarixi və coğrafiyası | |||||
| Yaradılıb | 1920 | ||||
| Ləğv edilib | 1920 | ||||
| Sahəsi | 60 868,9 km² | ||||
| Əhalisi | |||||
| Əhalisi | 933 936[1] nəfər | ||||
| Etnik tərkib | Ruslar, çeçenlər, osetinlər, kabardalılar, inquşlar, balkarlar, ermənilər, gürcülər, almanlar, polyaklar | ||||
.svg) |
|||||
 |
|||||
|
|||||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||||
Coğrafiyası redaktə
Qərbdə Kuma çayından şərqdə Sulak çayına və şimalda Terek çayından cənubda Baş Qafqaz silsiləsinə qədər olan ərazini işğal etdi.[2]
Tarixi redaktə
Yaradılması redaktə
1860-cı ildən Rusiyanın inzibati-ərazi vahidididir (İmperator II Aleksandrın fərmanı ilə yaradıldı, bölgənin idarə edilməsi haqqında əsasnamə 1862-ci ildə təsdiq edildi). Bölgəyə əvvəlcə səkkiz rayon: Arqun, İnquş, İçqeriya, Kabarda, Kumuk, Naqornı, Osetin and Çeçen daxil idi.[3][4]
29 noyabr 1866-cı ildə Mozdok əyaləti Stavropol diyarından Terek bölgəsinə ayrıldı.[5]
9 dekabr 1867-ci ildə Stavropol quberniyasından rayonun bir hissəsi olan Kizlyar şəhəri Terek bölgəsinə ayrıldı.[5]
1868-ci ildə əyalətin sərhəd şəhəri olan Georgeyvsk şəhəri Stavropol quberniyasından ayrılaraq Terek vilayətinin tərkibinə qatıldı.[5]
1869-cu ildə Qumuq və Dağlı rayonları Xasavyurt mahalına birləşdirildi.
1870-ci ildə Terek bölgəsində inzibati dəyişikliklər edildi. Osetiya və İnquş rayonları Vladiqafqaz rayonuna birləşdirildi. Dairələr hissələrə bölündü. 7 yeni rayon yaradıldı: Arqunski, Vedenski, Vladiqafqaz, Georgievski, Qroznı, Kizlyar və Xasavyurt. 1874-cü ildə Pyatiqorsk şəhəri Terek vilayətinə birləşdirildi. 1874-cü ildə Georgievs rayonu Pyatiqorsk rayonu adlandırıldı.[6]
Vilayət idarəsi 1 yanvar (13), 1871-ci ildə açıldı (30 dekabr 1869-cu il tarixli İdarə Heyətinin qərarı ilə (11 yanvar 1870)). 1886-cı il iyulun 1-də (13) İdarəetmə Senatının 21 mart (2 aprel) 1886-cı il tarixli ən yüksək fərmanına uyğun olaraq bölgə rəhbərliyi dəyişdirilərək Hərbi Nazirliyin tabeliyinə verildi.
1882-ci ildə Pyatiqorsk bölgəsi iki hissəyə bölündü - Pyatiqorsk və Nalçik. KMV, mərkəzi Pyatiqorskda olan Pyatiqorsk Dairəsinin bir hissəsi oldu.[7]
1888-ci ildə xalqın hərbi idarəetmə ləğv edildi, Terek bölgəsi üç hissəyə - Kizlyar, Pyatiqorsk və Sunjenski rayonlarına və dörd bölgəyə - Nalçik, Vladiqafqaz, Qroznı və Xasavyurt mahallarına bölündü.
1899-cu ildə Mozdok mahalı yaradıldı.
1905-ci ildə kazakların və inquşların yaşadığı Sunjenski mahalı müvəqqəti olaraq Sunja kazak bölgəsinə və İnquş (Nazran) bölgəsinə ayrıldı. 1909-cu ildə isə İnquş və Sunjenski rayonları rəsmi olaraq bölündü.[4]
Ləğv edilməsi redaktə
1920-ci ilin martında Terek vilayəti rəsmən ləğv edildi.
1921-ci il yanvarın 20-də keçmiş Terek vilayətinin ərazisində Dağlılar Muxtar Sovet Sosialist Respublikası və Terek quberniyası quruldu. Dağlılar Muxtar Sovet Sosialist Respublikasına əvvəlcə 8 rayon (Balkar, Diqorski, İnquş, Kabardin, Qaraçay, Osetiya, Sunjenski və Çeçen) və 2 muxtar şəhər - Vladiqafqaz və Qroznı daxil idi. 1922-ci ildə Diqorski rayonu Osetiyanın bir hissəsi oldu. Sonradan muxtar rayonlar (daha sonra muxtar vilayətlərə çevrildi) Dağlılar MSSR-dən çıxdılar. Yeni inzibati qurumlar Kabarda-Balkariya (1 sentyabr 1921), Qaraçay-Çərkəz Respublikası (12 yanvar 1922), Kabarda-Balkariya (16 yanvar 1922), Çeçenistan (30 noyabr 1922) yaradıldı.[8]
SSRİ MİK-in 1924-cü il 7 iyul tarixli dekreti ilə DMSSR ləğv edildi, ərazisində Şimali Osetiya və İnquş muxtar vilayətləri, Sunjen Milli Mahalı yaradıldı. Vladiqafqaz bilavasitə RSFSR MİK-in tabeliyində müstəqil inzibati vahid oldu. Qeyd edilən Şimali Qafqaz respublikalarına əlavə olaraq, keçmiş Terek vilayəti ərazisinin bir hissəsi hazırda Stavropol diyarı və Dağıstan tərkibinə daxildir.
İnzibati bölgü redaktə
1899-cu ildə bölgəyə 8 rayon (şöbə) daxil idi:
| № | Rayonlar | Mərkəzi | Rayon mərkəzlərinin gerbi! Sahə, verst² |
Əhalisi[1] (1897),nəfər. | |
|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Vladiqafqaz rayonu | Vladiqafqaz (43 740 nəfər) | 
|
4 999,7 | 134 947 |
| 2 | Qroznı rayonu | Qroznı (15 564 чел.) | 
|
10 187,1 | 226 035 |
| 3 | Kizlyar rayonu | Kizlyar (7282 nəfər) | _(1842).png){kind=small}
|
20 251,2 | 102 395 |
| 4 | Mozdok rayonu | Mozdok (7282 nəfər) | _(1842).png){kind=small}
|
5879,9 | 81 405 |
| 5 | Nalçik rayonu | Nalçik (4809 nəfər) | 
|
9851,4 | 102 908 |
| 6 | Pyatiqorsk rayonu | Pyatiqorsk (18 440 nəfər) | _(1842).png){kind=small}
|
10 819,9 | 181 481 |
| 7 | Sunja rayonu | Sunja (3456 nəfər) |
|
3 273,7 | 115 370 |
| 8 | Xasavyurt rayonu | Xasavyurt (5312 nəfər) |
|
4 677 | 70 800 |
| № | Rayonlar | Respublika tabeli şəhər | Şəhərin gerbi |
|---|---|---|---|
| 1 | Pyatiqorsk rayonu | Georgiyevsk | .png){kind=small}
|
1905-ci ildən etibarən Terek bölgəsi 4 şöbə və 6 rayona: Pyatiqorsk, Mozdok, Kizlyar, Sunja və 6 rayon: Vladiqafkaz, Xasavyurt, Nalçik, Qroznı, Vedenski və Nazranovski bölündü. Terek Kazak ordusunun ərazisi hərbi olaraq 4 alay bölgəsinə: Volqa, Qorsko-Mozdok, Sunja-Vladiqafkaz və Kizlyar-Qrebenskiyə bölündü. Bu ərazi təxminən 2.009.047 hektar ərazini əhatə edirdi və bunlardan: a) hərbi ehtiyat torpaqları, b) ictimai stanitsa paylar və c) təqaüd müqabilində hərbi sinif zabit və məmurlarına torpaq sahələrindən ibarət idi.
Əhalisi redaktə
1897-ci ildə milli tərkib belə idi:[9]
| Dairə | Əsasən rus dillilər | çeçenlər | osetinlər | kabardalılar | inquşlar | ukraynalılar | noğaylar | qumuqlar | tatarlar və balkarlar |
avarlar | ermənilər | almanlar |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Bütövlükdə bölgə | 27,0 % | 23,9 % | 12,3 % | 9,0 % | 5,1 % | 4,5 % | 3,9 % | 3,4 % | 2,9 % | 1,7 % | 1,3 % | 1,0 % |
| Vladiqafqaz | 23,1 % | … | 65,4 % | … | … | 1,1 % | … | … | … | … | 1,6 % | 1,2 % |
| Qroznı | 5,7 % | 89,5 % | … | … | … | … | … | … | … | … | … | |
| Kizlyar | 52,5 % | … | … | … | … | 4,0 % | 30,9 % | … | … | … | 4,6 % | |
| Nalçik | 4,7 % | … | 2,7 % | 62,9 % | … | 4,6 % | … | … | 22,5 % | … | … | |
| Pyatiqorsk | 67,9 % | … | 2,5 % | 1,7 % | … | 13,8 % | … | … | … | … | 2,4 % | 3,2 % |
| Sunja | 36,4 % | 1,7 % | … | 13,9 % | 40,1 % | 3,4 % | … | 2,0 % | … | … | … | |
| Xasavyurt | 4,5 % | 25,6 % | … | … | … | 1,8 % | 5,6 % | 36,9 % | 1,8 % | 19,3 % | … |
| Dairə | polyaklar | gürcülər | türkmənlər | kalmıklar | farslar |
|---|---|---|---|---|---|
| Bütövlükdə bölgə | … | … | … | … | … |
| Vladiqafqaz | 1,1 % | 2,4 % | … | … | … |
| Qroznı | … | … | … | … | … |
| Kizlyar | … | 1,0 % | 1,0 % | 1,4 % | … |
| Nalçik | … | … | … | … | … |
| Pyatiqorsk | … | … | … | 1,2 % | 1,4 % |
| Sunja | … | … | … | … | … |
| Xasavyurt | … | … | … | … | … |
1913-cü ilə qədər ruslar bölgə əhalisinin 43%-ni təşkil edirdi.
Rəmzləri redaktə
15 mart 1873-cü ildə təsdiq edilmiş Rusiya imperatorluğunun Terek bölgəsinin gerbində — "Qara qalxanda sol tərəfdə gümüş dalğaya bənzər sapan var, arxasında qızıl dirəkdə İmperator standartı yerləşir. Qalxan qədim kral tacı ilə taclanır və İskəndər lenti ilə bağlanmış qızıl palıd yarpaqları ilə əhatə olunmuşdur."
-
Vilayətin rəsmi gerbi -
Vilayətin qeyri-rəsmi gerbi -
Vilayətin gerbinin müasir təsviri (2000-ci illər)
.png)
İstinadlar redaktə
- ↑ 1,0 1,1 "Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г." 2011-10-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-10-08.
- ↑ Силаев Н. Ю. Миграционная политика Российского правительства на Северном Кавказе во второй половине XIX века: практика и результаты. // Вестник Московского университета. 2002. — Сер. 8. История. — № 3 — C. 73—91.
- ↑ "Полное собрание законов Российской Империи. Собрание Второе. Том XXXVII. Отделение 1. 1862 г., закон № 38326". www.runivers.ru (rus). 2020-11-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-01-03.
- ↑ 4,0 4,1 Волкова, Наталия Георгиевна Этнический состав населения Северного Кавказа в XVIII — начале XX века. — М.: Наука (издательство), 1974.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 "Хроника административно-территориальных изменений, коснувшихся Ставрополья с 1785 года по настоящее время". 2018-07-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-06-01.
- ↑ "ТЕРСКАЯ ОБЛАСТЬ • Большая российская энциклопедия - электронная версия". 2021-05-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-10-08.
- ↑ Газета «Пятигорская правда». 23 января 2014 года. № 11 (7986)
- ↑ Гиоев М. И., Гойгова З. А., Гугов Р. Х., Улигов У. А. Победа Советов на Тереке — торжество ленинского интернационализма. / Предисл. Кониева Ю. И. — Орджоникидзе: Ир, 1983.
- ↑ "Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей". demoscope.ru (rus). 2020-08-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-01-03.
Xarici keçidlər redaktə
- // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб.. 1890–1907.
- Караулов, Михаил Александрович "Хронология важнейших событий, касающихся Терского казачьего Войска". 2011-08-24 tarixində arxivləşdirilib.
- "Библиотека Царское Село". book-olds.ru (rus). İstifadə tarixi: 2021-01-03.(, книги по истории Терской области XIX—XX века Адрес-Календари, Сборники, PDF).