Tirso de Molina

Tirso de Molina (isp. Tirso de Molina, əsl adı və soyadı Qabriel Teles isp. Gabriel Téllez; 1579—1648) — ispan dramaturqu.

Həyatı

Lope de Veqanın dramatik ənənələrini davam etdirən görkəmli ispan dramaturqlarından ən məşhuru Tirso de Molina təxəllüsü ilə yazıb yaradan Qabriel Tellesdir. Tirso de Molina rahib və mənsub olduğu ordenin tarixçisi idi. Buna baxmayaraq o, dini pyeslərlə yanaşı şən, həyatsevər komediyalar da yazmışdır. Ədib özünü Lope de Veqanın şagirdi adlandırmış, bununla fəxr etmişdir. Lakin Tirso de Molinanın yaradıcılığında artıq ispan dramaturgiyasının yeni inkişaf mərhələsinin cizgiləri müşahidə olunur. Xristian tövbəkarlığı mövzusu onu Lope de Veqadan çox Kalderona yaxınlaşdırır. Eyş-işrət və həzzin günah olması mövzusu artıq özlüyündə dramaturqun intibah dünyagörüşündən imtina etdiyini, orta əsrlər teatrının ideya mövqelərinə qayıtdığını təsdiq edirdi. Tirso de Molina Lope de Veqanın komediyaya estetik həzz mənbəyi kimi baxmaq ənənəsindən də uzaqlaşır, dini öyüdçülük, nəsihətçilik mövqelərinə qayıdır. Əlbəttə, Tirso de Molinanın yaradıcılığında xristian moizəçiliyi ruhu birdən-birə əmələ gəlmir. Onun ilk komediyalarında məharətlə qurulmuş intriqalar, səhvlər, paltar dəyişmələrlə birlikdə əsl intibah həyatsevərliyi, şən əfval-ruhiyyə hakimdir. Tirso de Molina dörd yüzə qədər komediya yazmışdır. Bunlardan ancaq səksən altı əsər qalmışdır. Bu səksən altı əsərdən beşi auto sakramentale formasında yazılmışdır. Auto sakramentale pasxa günlərində İspaniyanın şəhər meydanlarında ifa olunmaq üçün nəzərdə tutulan və bibliya əfsanələri mövzularında yazılan birpərdəli dini pyes formasıdır. Lope de Veqa kimi Tirso de Molinanın yaradıcılığı da ziddiyyətlidir. Bununla bərabər o, həm də dini fəlsəfi dram janrının ilk nümunələrini yaratmaqla Kalderon üçün zəmin hazırlamışdır. Dramaturqu bütün dünyada tanıtdıran "Sevilya dəcəli, yaxud daş qonaq" komediyası da həmin qrupa daxil olan əsərlərdəndir. Tirso de Molina 1630-cu ildə yazdığı bu komediyada Don Juan haqqındakı əfsanəni ilk dəfə yazılı ədəbiyyata gətirmiş, bu süjeti sonralar işləyən Molyer, Merime, Puşkin, Bayron, A.K.Tolstoy, M.İbrahimov və başqaları üçün bir mənbə rolunu oynamışdır. Don Juan mövzusunun dünya ədəbiyyatında belə geniş yayılmasının bir çox səbəbləri var idi. Hər şeydən əvvəl, bu mövzu insan həyatının ən mühüm və mürəkkəb məsələlərindən daha dərindən maraqlanmağa və ciddi söhbət aparmağa imkan verirdi. Maddi aləm və din, əxlaqi normalar və xudbin arzuların, istəklərin hüdudsuzluğu, sevgi və ehtiras kimi məqsədlərdən danışmaq üçün Don Juan əfsanəsi əlverişli material verirdi.

Tirso de Molinanın belə bir mövzuya müraciət etməsi bir tərəfdən Lope de Veqanın irsi ilə bağlı idi. Lope de Veqanın əsərlərində ispan hakim dairələrinin əxlaqi düşkünlüyü dönə-dönə tənqid edilmişdir. Tirso de Molina da Don Juan surətini yaratmaqla düşkünləşmiş ispan zadəganlığının qadın dalınca qaçmaq ehtirasının adi bir idmana çevrildiyinə etirazını bildirmişdir. Tirso de Molina ölmüş adamın heykəlini qonaq çağırıb, bu cəsarətinə görə həyatını qurban verən Don Juanı əsərinə qəhrəman seçmiş, qadınları vicdansızcasına aldadaraq yoldan çıxaran əxlaqsız bir zadəgan surəti yaratmışdır. Don Juan öz dostunun nişanlısı Donya Annanın sevgisindən ləzzət almaq üçün onun görkəmini qəbul edib qızın yanına gəlir. Burada o, qızın atası komandorla qarşılaşır və onu öldürür. Bu vaxta qədər bir çox qadınları yoldan çıxaran Don Juan istehza ilə öldürdüyü komandorun heykəlini şam yeməyinə çağırır. Sonra komandorun dəvətini qəbul edib komandorun basdırıldığı kilsəyə gedir. Burada yer yarılır və o, cəhənnəmə yuvarlanır. Tirso de Molinanın qəhrəmanı hələ ibtidai səciyyə daşıyır. O, qadınları şəxsi cazibəsinin hesabına yoldan çıxarmır, daha kobud vasitələrə əl atır. Aristokrat qadınları müxtəlif üsullarla aldadırsa, sadə xalq qızlarını onlara evlənəcəyini və onları kübar xanımına çevirəcəyini vəd etməklə istəklərinə tabe edir. Eyni zamanda o, həyatsevərliyi, tükənməz enerjisi, qeyri-adi cəsarəti ilə insanı heyran edir. Müəllif öz qəhrəmanını bu baxımdan ittiham etsə də, onu cəzbedici cizgilərlə göstərir. Heykəlin gəlişindən sonra soyuq tər basan Don Juan tezcə özünü ələ alır və deyir: "Bütün bunlar ancaq xəyalın oyunudur. Rədd olsun axmaq qorxaqlıq!.. Qəlbi, gücü, ağlı olan canlı bədənlərdən qorxma-yan mənmi, mənmi ölümdən qorxmalıyam? Bir halda ki, mən dəvət olunmuşam, sabah kilsəyə gedəcəyəm, qoy bütün Seviliya mənim qorxu bilməz şücaətimə heyran qalsın." Don Juan Tirso de Molinanın təsvirində heç də dinsiz və allahsız deyildir. O hələ belə güman edir ki, düzəlməyə vaxtı var, ona qədər həyatdan zövq almaq, kef görmək fikrindədir. Nə nökəri Katalinonun, nə də başqalarının öyüdləri ona kar edir. Ölüm onu qəfildən yaxalayan vaxt, heykələ qışqırıb keşiş çağırmaq, günahlardan təmizlənmək istədiyini bildirsə də, buna imkan tapmır, tövbə etməmiş məhv olur. Tirso de Molina öz qəhrəmanını haqq məhkəməsi ilə cəzalandırır. Orta əsrlər klerikal teatrının yolu ilə gedərək günaha görə cəzalandırmaq prinsipini əsas götürür. Dramaturq dönə-dönə qeyd edir və nəzərə çatdırır ki, peşman olmaq, tövbə etmək üçün vaxt həmişə azdır. "Hələ qarşımda vaxt çoxdur" deyirsə, səhv edir. Don Juan ölü ilə şam edərkən eyni məzmunlu axirət nəğməsi səslənir. Bu yolla Tirso de Molina tövbəyə, özünü hər şeydən məhrum etməyə çağırır. Kim bilir ölüm nə vaxt gələcək, ona görə hər vaxt canını axirətə tapşırmağa hazır ol, sabahkı günün qorxusu ilə özünə əzab ver. Müəllif əsər boyu oxucunu allahın cəzası ilə qorxudur. "Allahın möcüzələrinin ölçüsü yoxdur" deyərək hər yerdə insanı ilahinin qüdrəti ilə hədələyir. Bir cəhəti də mütləq qeyd etmək lazımdır ki, Tirso de Molinanın əsərində barokko cərəyanına bağlılıq da aydınca hiss olunur. Xüsusilə, son səhnədə dəhşətli səhnələrin təsvirinə olan xəstə meyl özünü aydın büruzə verir. Buradakı axirət kabusları və iyrənc naturalist səhnələr bu cəhəti bir daha təsdiqləməkdədir. Tirso de Molina eyni zamanda bir sıra şən kome-diyalar da yaratmışdır. A.A.Smirnov yazır: "İntriqa ustası kimi o, Lope de Veqadan geri qalmır, xarakterlərin işlənməsi baxımından isə çox vaxt onu ötür. Onun pyeslərində kişilərdən daha üstün görünən qadın surətlərinin yaradılmasında o daha çox müvəffəq olur. Onun qadın qəhrəmanları böyük ehtirası, nadir enerjisi, təşəbbüskarlığı, tədbirliliyi, öz hüququnu müdafiə etmək və öz səadətini qoruya bilmək bacarığı ilə seçilirlər." Doğrudan da, ədibin "Yaşıl şalvarlı Don Xil", "Mömin Marta" və başqa komediyalarında təsvir edilən qadın surətləri öz güclü xarakterləri, döyüşkənlikləri, cəsarətləri ilə seçilirlər. "Yaşıl şalvarlı Don Xil" komediyasında Donya Xuana kişi paltarı geyir və ağıllı tədbiri ilə istədiyi adamla ailə həyatı qurmağa nail olur. Haqlı olaraq, bir çox ispan ədəbiyyatı mütəxəssisləri bu əsəri bütün ispan və hətta Avropa ədəbiyyatında ən yüksək ustalıqla yaradılmış intriqa komediyası sayırlar. Tirso de Molinanın yaradıcılığındakı bu mürəkkəblik və ziddiyyət onun yaşadığı dövrün mürəkkəblik və ziddiyyətləri ilə bağlıdır. İspaniyada dövrün ən qabaqcıl və istedadlı adamlarında həmin ziddiyyətləri müxtəlif şəkillərdə müşahidə etmək mümkündür.