Qazax qəzası: Redaktələr arasındakı fərq

QAZAX'''Qazax QƏZASIqəzası''' -— Çar RusiyasınınRusiyası və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə inzibati-ərazi vahidi.

Qazax qəzası Səfəvilər dövründə Gəncə-Qarabağ bəylərbəyiliyinin tərkibinə daxil idi. 18XVIII əsrin birinci rübündə Osmanlı dövlətinin əlinə keçmiĢkeçmiş, Tiflis əyalətinin tərkibinə qatılmıĢdıqatılmışdı. 1723-281728-ci illərdə tərtib olunmuĢolunmuş "Tiflis əyalətinin müfəssəl dəftəri"nə görə, Qazax bölgəsi "liva" ("sancaq") statusuna malik olmuĢolmuş, Ġncəİncə, Çuvar, Axstav və Türk nahiyələrini əhatə etmiĢdietmişdi. Səfəvi-lərdənSəfəvilərdən sonra hakimiyyətə gələn Nadir Ģahşah [(1736-47]1747) bu torpaqları öz hakimiyyəti altına qaytarmıĢdıqaytarmışdı. Gəncə-Qarabağ bəylərbəyi Uğurlu xan Ziyadoğlu Nadirin Ģahşah seçilməsinə etiraz etdiyi üçün Qazax torpaqları ġəmĢəddilŞəmşəddil və Borçalı ilə birlikdə Kartli çarı Teymurazın idarəsinə verilmiĢdiverilmişdi. ġəkiŞəki xanı Hacı Çələbinin [(1743-55]1755) Kartli çarı II Ġrakliİrakli üzərində qələbəsindən (1752) sonra Qazax sultanlığı ġəkiŞəki xanlığının tərkibinə qatılmıĢdıqatılmışdı. 18XVIII əsrin axırlarında Qazax sultanlığı yenidən II Ġraklininİraklinin hakimiyyəti altına keçmiĢdikeçmişdi. Bu dövrdə Qazax sultanlığı ġəmĢəddilŞəmşəddil ilə birlikdə Qazax-ġəmĢəddilŞəmşəddil sultanlığı adlandırılmıĢdıadlandırılmışdı. Bu sultanlıq 1801-ci ildə Rusiyaya ilhaq edilmiĢedilmiş, 1819-cu ildə ləğv olunaraq, yerində Qazax və ġəmĢəddilŞəmşəddil distansiyaları yaradılmıĢdıyaradılmışdı. 1840-cı il inzibati-ərazi bölgüsü zamam Qazax və ġəmĢəddilŞəmşəddil distansiyaları sahəyə çevrilərək Gürcü-Ġmeretiİmereti quberniyasının Yelizavetpol (Gəncə) qəzasının tərkibinə daxil edilmiĢdiedilmişdi. 19XIX əsrin 40-cı illərindəki aqrar islahatları zamanı Qazax və ġəmĢəddilŞəmşəddil kəndlilərinin çar hakimiyyətinə qarĢıqarşı çıxıĢlarıçıxışları (1844-451845) baĢbaş vermiĢdivermişdi. 1846-cı il dekabrın 14-də keçirilən yeni inzibati ərazi bölgüsü zamanı Qazax və ġəmĢəddilŞəmşəddil Tiflis quberniyasının tərkibinə qatılmıĢdıqatılmışdı. Lakin dəyiĢikliklərdəyişikliklər bununla baĢabaşa çatmamıĢçatmamış, "Qafqaz və Zaqafqaziya diyarının idarə olunmasının dəyiĢdirilməsidəyişdirilməsi haqqında" 1867-ci il 9 dekabr tarixli çar fərmanı ilə yeni Yelizavetpol Quberniyası təĢkiltəşkil edilmiĢdiedilmişdi. Həmin fərman əsasında Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasının tərkibində ayrıca Qazax qəzası yaradılmıĢdıyaradılmışdı. 1917-ci il Qafqaz təqviminin məlumatmaməlumatına görə, Qazax qəzasının sahəsi 5096,52 kv.verst idi. Qəzada 137049 nəfər əhali yaĢayırdıyaşayırdı. Onun 78601 nəfəri (57,4%) kiĢikişi, 58448 nəfəri (42,6%) qadın, 131032 nəfəri yerli sakin, 6.017 nəfəri müvəqqəti yaĢayanlaryaşayanlar idi. Burada qəza idarə sistemi mövcud idi. Qəzada iri mülkədar təsərrüfatları üstünlük təĢkiltəşkil edirdi. Qazax qəzasında əkinə yararlı torpağın 98,9%-i (518573 desyatin) xəzinəyə və mülkədarlara məxsus idi. Kəndlilərin ixtiyarında isə cəmi 5362 desyatin satınalma pay torpağı vardı. Qəzanın iqtisadi həyatında kənd təsərrüfatı əsas yer tuturdu. Fevral inqilabından (1917) sonra Qazax qəzasında Müvəqqəti hökumətin yerli hakimiyyət orqanları yaradılmağa baĢladıbaşladı. Martda Qazax ĢəhərŞəhər icraiyyə komitəsi seçildi. Oktyabr çevriliĢindənçevrilişindən (1917) sonra Qazax qəzası Zaqafqaziya komissarlığının hakimiyyəti altına keçdi. Bu dövrdə qəzada kəndli hərəkatı geniĢləndigenişləndi. BolĢeviklərBolşeviklər kəndlilərin narazılığından istifadə edərək fəallaĢdılarfəallaşdılar. 1917-ci il dekabrın ikinci yarısında Qovlar stansiyasında S.ġaumyan[[Stepan Şaumyan]] və [[Həmid SultanovunSultanov]]un iĢtirakıiştirakı ilə müĢavirəmüşavirə keçirildi. MüĢavirədəMüşavirədə mülkədar torpaqlarının müsadirə edilərək kəndlilərə verilməsi, silahlı kəndli dəstələri yaradılması haqqında qərarlar qəbul olundu. 1918-ci il yanvarın əvvəllərində kəndli çıxıĢlançıxışlan artdı. Bəzi tədqiqatlarda Qazax qəzasında 1918-ci ilin yanvar-iyun aylarında sovet hakimiyyəti qurulduğu qeyd edilir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti 1918-ci ilin iyununda Qazax qəzasında öz hakimiyyətini bərqərar edə bildi. Ermənistan Respublikası, digər Azərbaycan torpaqları kimi, Qazax qəzasının dağlıq hissəsinə də iddia irəli sürdü. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə Qazax qəzası ilə əlaqədar bəzi qanunvericilik sənədləri qəbul olunmuĢduolunmuşdu. 1918-ci il iyunun 22-də Qori müəllimlər seminariyası Azərbaycan ĢöbəsininŞöbəsinin Qazaxa köçürülməsi üçün vəsait ayrılması barədə qərar qəbul edilmiĢedilmiş, 21 oktyabr tarixli qərarla seminariyasınınseminariyanın saxlanmasına vəsait ayrılmıĢdıayrılmışdı. 1918-ci il 12 iyul tarixli qərarla Salahlı, ġıxlıŞıxlı kəndlərində və Poylu stansiyasında sərhəd məntəqələri təĢkiltəşkil olunmuĢduolunmuşdu. Qazax qəzasının idarəçiliyini möhkəmləndirmək üçün də tədbirlər görülmüĢdügörülmüşdü. 1919-cu il 17 fevral tarixli qərarla qəzada, müvəqqəti olaraq, Daxili ĠĢlərİşlər Nazirliyinin fövqəladə səlahiyyətli müvəkkili vəzifəsi təsis olunmuĢolunmuş, 7 may tarixli qərarla R.QaraĢarovQaraşarov bu vəzifəyə təyin edilmiĢdiedilmişdi. Lakin Cümhuriyyət Hökumətinin aqrar məsələnin həllini ləngitməsi Qazax qəzasında kəndlilərin narazılığının davam etməsinə səbəb oldu. 9191919-cu ilin sentyabrında Qazaxda kəndli qurultayı keçirildi. Qurultay torpaq məsələsi haqqında bolĢevikbolşevik qətnaməsini qəbul etdi. Vəziyyəti nəzərə alan Cümhuriyyət Hökuməti Bakı qubernatorunun köməkçisi Əmiraslan xan Xoyskini ) Qazax qəzasına göndərsə də, o, tezliklə buranı tərk etməli oldu. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutundan sonra Qazax qəzasında hərbi inqilab komitəsi yaradıldı. Ermənistanda sovet hökuməti qurulduqdan (1920, 29 noyabr) sonra Qazax qəzası ərazisinin 44,5%-i, o cümlədən 1874-cü il inzibati bölgüsünə görə Azasu, QaradaĢQaradaş, Qılınc kənd, Uzuntala, Baranin, Qalaçı, Kötikənd, QoĢqotanQoşqotan Külpi, Yeni Dilican, Köhnə Dilican, Karvansara, Qaraqo yunlu, Polad, Ayrım, XaĢtarXaştar, BaĢkəndBaşkənd, Küləli, Mixaylovsk, Tatlıkənd, Tovuzqala kəndləri Ermənistanın tərkibində qaldı. Qazax qəzasının Azərbaycanın tərkibində qalan torpaqlarında Qazax, Ağstafa, Tovuz, Gədəbəy, ġamxorŞamxor rayonları, Ermənistana verilmiĢverilmiş torpaqlarda isə Karvansara (Ġcevanİcevan), Çəmbərək (Krasnoselsk), ġəmĢəddilŞəmşəddil, Dilican rayonları yaradıldı.

*Tiflis əyalətinin müfəssəl dəftəri. Borçalı və Qazax (1728-ci il), B., Bakı: 2001;

*АзербаиджанскаяАзербайджанская Демократическая Республика (1918-1920). Внешняя политика (документы и материалы), Б.,Баку: 1998.

*Закондательные акты (сборник документов), Б., Баку: 1998;

*Миралаев Т.С., Революционное движение трудяшихся крестьян партия-организатор победы Советской власти и строительства социальства социализма в Азербаиджане, Б., Баку: 1958.