Amerika Birləşmiş Ştatları: Redaktələr arasındakı fərq

Bitki və heyvanlar aləmi, [[iqlim]] və [[hidrologiya|hidroloji]] hadisələrə dair ilk məlumat avropalıların Amerikaya gəldikləri dövrdən əvvəllərə təsaduf edir. Bu dövrdə hindilər əhəng daşı və [[silisium]]lu şistlərdən mineral boyalar hazırlayır, [[qarğıdalı]], [[tütün]] və digər mədəni bitkilər becərir, süni suvarma ilə məşğul olurdular. 16 əsrdən ABŞ ərazisi avropalılar tərəfindən öyrənilməyə başlandı. Şimali Amerika müstəmləkələrində elm öz inkişafının lap erkən dövründən Avropa, başlıca olaraq İngiltərə ilə sıx bağlı olmuşdur. Bu dövrdə tədqiqatçılar, əsasən, ölkəni təbii-elmi cəhətdən öyrənməyə çalışmışlar. Təbiyyat və texnika elmləri ilə məşğul olan əsas mərkəzlər [[Boston fəlsəfə cəmiyyəti]] (1683) və B. Franklin tərəfindən [[Filadelfiya]]da yaradılmış (1727) təbiət həvəskarları klubu idi (1743 ildən [[Amerika Fəlsəfə Cəmiyyəti]] adlandı). [[Botanika|Botaniklərdən]] C. Banister, C. Bartram, C. Kleyton, [[ornitologiya|ornitoloq]] M. Keytsbi, [[kimya|kimyaçı]] B. Raş və başqa kolleksiyalar, müxtəlif [[biologiya|bioloji]], [[coğrafiya|coğrafi]], [[geologiya|geoloji]] və s. məlumatlar toplayaraq [[London Kral Cəmiyyəti|London Kral Cəmiyyətində]] nəşr etdirir, C. Kroqan [[paleontologiya]] və [[mineralogiya]]ya dair ilk materiallar toplayırdı. Bitkilərin mədəniləşdirilməsi üçün təcrübə keçirilir (C. Loqan, C. Eliot), müntəzəm olaraq [[astronomiya|astronomik]] müşahidələr aparılırdı. Şimali Amerikada ilk astronomiya [[rəsədxana|rəsədxanası]] 1769 ildə C. Uintrop tərəfindən yaradılmışdı. [[Fizika]] sahəsində C. Bouden, K. Kolden, eyni zamanda kimyaya, [[tibb|tibbə]] və s. aid əsərlər qoyub getmiş D. Rittenhaus, C. Çerçmen (1795 ildən [[Sankt-Peterburq Elmlər Akademiyası|Sankt-Peterburq EA]] əcnəbi fəxri üzvü) və görkəmli alim, siyasi xadim, elektrik nəzəriyyəsinin banilərindən biri B. Franklin (1789 ildən Peterburq EA əcnəbi fəxri üzvü) çalışırdı. 18 əsrin axırına yaxın ictimai yüksəliş və iqtisadi inkişaf nəticəsində təbiyyat və texnika elmləri sahəsində tədqiqatlar bir qədər sürətləndi. İnşaat texnikası təkmilləşdi, əyirici və pambıqtəmizləyən maşınlar ixtira edildi (E. Uitni, 1793), ilk gəmi konstruksiyaları yaradıldı (C. Ramzi, 1787, C. Fitç, 1788). 1780 ildə [[Boston]]da Amerika Elm və İncəsənət Akademiyası, [[Massaçusets|Massaçusetsdə]] tibb (1781) və kənd təsərrüfatı (1792) cəmiyyətləri, Filadelfiyada 1785 ildə kənd təsərrüfatı cəmiyyəti və 1792 ildə ilk elmi kimya cəmiyyəti, 1797 ildə Merilend EA, 1799 ildə Konnektikut Elm və İncəsənət Akademiyası ([[Nyu-Heyven]]) yaradıldı. T. Cefferson Milli Meteorologiya və Hidrologiya İdarəsinin bünövrəsini qoydu, yeni kənd təsərrüfatı bitkilərinin yetişdirilməsi, Uzaq Qərbin öyrənilməsi və elmin inkişafına aid digər hökümət tədbirlərini həyata keçirdi. ABŞ ərazisində təbii sərvətlərin mənimsənilməsi sürətləndi, geologiya və coğrafiya sahəsində tədqiqatlar aparıldı. 19 əsrin əvvəllərindən başlayaraq sənayenin müxtəlif sahələrində (toxuculuq məhsulları, silah, kənd təsərrüfatı alətləri, saat və s. istehsalı) kütləvi istehsal və standartlaşdırma prinsipləri intişar tapdı. Yeni körpü konstruksiyaları yaradıldı (İ. Taun), o zamana görə dünyada ən uzun kanal çəkildi (Olbani-Buffalo, 1825), yüksək təzyiqli buxar maşını yaratmaq sahəsində cəhdlər edildi (O. Evans); 1807 ildə R. Fulton praktiki yararlı olan ilk yançarxlı "Klermont" buxar gəmisini yaratdı. Uzunluğu 20 km-ə yaxın ilk [[dəmir yol]] xətti çəkildi və həmin xətt üçün ilk parovoz (P. Kuper, 1829) konstruksiya edildi. Külli miqdarda ixtiralar: [[kauçuk]]un [[vulkanlaşdırılma|vulkanlaşdırılması]] üsulu (C. Qudyir, 1839), hidravlik turbin (S. Qaud, 1838, C. Frensis, 1849), elektrik mühərriki (T. Davenport, 1837), tikiş maşını (U. Hant, 1834, E. Hou, 1846), yazı makinası (K. Şole, 1867), rotasiya çap maşını (U. Bullon, 1863), taxılbiçən, otçalan, taxıldöyən və s. maşınların yeni növləri məhz bu illərdə yaradılmışdır. Elektrikdən əməli istifadə problemlərinə xüsusilə böyük əhəmiyyət verilirdi. C. Henri çoxqat məftil dolaqlı [[elektromaqnit]] quraşdırdı (1828), özünə [[induksiya]] hadisəsini (1832) və kondensatorun boşalmasının rəqs xarakterli (1824) olmasını kəşf etdi. [[Samuel Morze]] C. Henrinin tədqiqatlarına əsaslanaraq, 1837 ildə [[teleqraf]] aparatını, D. Yuz isə 1855 ildə hərfçapedən aparat ixtira etdi. 1844 ildə Vaşinqtondan Baltimora ilk teleqraf xətti, 1866 ildə isə iki transatlantik kabel çəkildi. 1846 ildə əsaslı elmi tədqiqatların aparılması üçün Vaşınqtonda ilk elmi müəssisə - [[Smitson institutu]] açıldı. 1852 ildə Nyu-Yorkda Amerika Coğrafiya Cəmiyyəti yaradıldı, 1863 ildə isə Vaşınqtonda ABŞ Milli EA yaradıldı. İxtiraçılıq fəaliyyətinə başlayan [[Tomas Edison]] 1872 ildə ABŞ-da ilk sənaye laboratoriyası yaratdı. 1876 ildə A. Bell [[telefon]] üçün patent aldı. 1881 ildə A. Maykelson [[işığın sürəti|işıq sürətinin]] [[Yer]]in hərəkətindən asılı olmamasını isbata yetirən təcrübələr apardı ([[Nobel mükafatı]], 1907). 1901 ildə Milli standartlar bürosu yaradıldı. 1903 ildə Kitti-Hokda ([[Şimali Karolina]]) [[daxili yanma mühərriki|daxili yanma mühərrikli]] ilk təyyarə havaya qalxdı ([[Rayt qardaşları]]). 1911 ildə ABŞ-da ilk [[hidrotəyyarə]] konstruksiyası yaradıldı (Q. Kertiss). 1926 ildə mühərriki maye raket yanacağı ilə işləyən raketin ilk uçuşu oldu (R. Qoddard). 1922 ildə [[Edvin Habbl]] [[dumanlıq|dumanlıqların]] təsnifatını verdi. R. Milliken 1911 ildə [[elektron]]un yükünü, 1922 ildə A. Kompton elektronlardan səpələnən [[rentgen şüaları|rentgen şüalarının]] dalğa uzunluğunun dəyişməsi effektini kəşf etdi (1927 il Nobel mükafatı. 1927 ildə K. Devison (1937 il Nobel mükafatı) və L. Cermer elektronların [[difraksiya|difraksiyası]] kəşf etdilər, T. Riçards Faradeyin qanunlarını və izotopların varlığını eksperimental isbat edərək atom çəkilərinin dəqiq qiymətlərini müəyyənləşdirdi (1914 ilin Nobel mükafatı). 30-cu illərin əvvəllərində isə dünyada ilk dəfə olaraq [[ağır su]] əldə edib ondan [[deyterium]] ayırdı (R. Makdonald, Q. Yuri və başqalar).