Qladiator: Redaktələr arasındakı fərq

Qladiator döyüşlərinin əsl mənşəyi mübahisəlidir. E.Ə. 3-cü əsrdə Pun Müharibələri dövründə bir yas ayini kimi keçirildiyi məlumdur, daha sonra Roma dünyasında siyasi və ictimai həyatın bir növünə çevrilmişdir. Oyunun kütlə tərəfindən sevilməsi oyunlara daha çox pullar xərclənmsəinə gətirib çıxartdı.

Oyun öz pik nöqtəsinə E.Ə. I və eramızın II ikinci əsrləri arasında çatıb. Roma İmperiyasının böhran yaşadığı dövrdə belə oyun öz əhəmiyyətini qoruyub saxlamışdır. Xristian imperatorları gladiator döyüşlərini eramızın V əsrinədək mühafizə etmişlər. Bundan sonra qladiator oyunları rəsmi olaraq təşkil edilməyib.

== Mənşə ==

Erkən ədəbi mənbələr qladiator döyüşlərinin mənşəyi ilə hərdən bir razılaşırdılar. Eramizdan əvvəl I əsrdə tarixçi Dəməşqli Nikolas oyunun mənşəyinin Etrusklardan gəldiyini inanırdı. Bir nəsil sonra Roma tarixçisi Livi ilk qladiator mərasiminin Kampaniyanlar tərəfindən E.Ə. 310-cu ildə Samnitlər üzərində qələbəni qeyd etmək üçün keçirildiyini yazmışdır. Eramızın VII əsrində Seviliyalı İsidor lanista (qladiatorların rəhbəri) sözünün Etrusk dilində cəllad mənasını verən sözdən törədiyini sübut etdi. Roma tarixçiləri qladiator oyunlarının xaricdən gəlmə olduğunu (ən böyük ehtimal Etrusklara verilir) qeyd etmişlər.

Livi ilk roman qladiator döyüşünün, Karfagenə qarşı olan I Pun Döyüşü zamanı, E.Ə. 264-cü ildə keçirildiyini qeyd edib. Mal-qara bazarında Brut Peranın şərəfinə üç cüt qladiator döyüşcüsü ilə keçirilib.

Livinin hesablamaları erkən Roma qladiator döyüşlərinin matəm və qurbanlıq funksiyalarını əhatə edir və sonra qladiator tamaşasındakı teatr mədəniyyətini belə qeyd edir: möhtəşəm görünüşlü, yüksək səviyyədə silahlanmış və zirehlənmiş xain barbarlar Roma dəmiri və əzəməti ilə idarə edilirlər. Onun sadə romalıları səxavətli bir şəkildə əzəmətli hərbi qənimətləri İlahlara həsr edirlər. Onların müttəfiqləri olan Kampaniyanlar isə şam yeməyində əylənmək üçün gladiatorları tamaşaya qoyurlar. Bəzi qruplar və tayfalarda oyunçuların siyahısına qoşulurdu. Əksər qladiatorlar Romanın düşmənləri kimi silahlanır və zirehlənirdilər. Gladiator üçün ən uğurlu seçim əla şəkildə vuruşmaq və ya ölmək idi.

== İnkişafı ==

E.Ə. 216-cı ildə Mark Emiliy Lepidin şərəfinə iyirmi iki cüt qladiatorla Roma Forumu adlanan yerdə üç günlük döyüş təşkil edilmişdir. On il sonra afrikalı Skipion atası və əmisi üçün döyüş təşkil etdi. Növbəti qeydə alınmış oyun E.Ə. 183-cü ildə Publiy Lisiniy Krasın yas mərasimində təşkil edilmişdir. Üç gün davam etmiş oyunda 120 qladiator iştirak etmişdir və xalqa pulsuz ət paylanmışdır. E.Ə. 105-ci ildə konsullar barbar döyüşlərinin dövlət tərəfindən dəstəklənməsini təşkil etdilər. Bundan sonra bu geniş yayıldı. Ludi (dövlət oyunları) yüksək elita tərəfindən maliyələşirdi və Yuputer kimi allahlara həsr edilirdi.

Vəhşi heyvanlarla keçirilən qladiator tamaşaları yalnız Respublikada deyil, ondan kənarlarda da geniş yayılmağa başlamışdı. Sezarın qətlindən və Roma Vətəndaş Müharibəsində sonra sosial və ya dini şərtlərini formalaşdırmaq üçün oyunların üzərinə imperiya nəzarəti qoyuldu. Roma elitasını müflisləşməkdən qurtarmaq üçün oyunun xərclərini tənzimləyən qanun qəbul edildi. Oyunlarda dəyəri 25,000 dinaridən (500,000$) çox olmayan maksimum 120 qladiatordan istifadə edilə bilərdi. Daha dəyərli oyunlar İmperiya tərəfindən keçirilə bilərdi ki, bu da 180,000 dinarini (3.6 milion$) keçməməliydi. Eramızın 108-ci ilində Mark Ulpi Trayan Dakiya üzərindəki qələbəni qeyd etmək üçün 10,000 qladiator və 11.000 vəhşi heyvanla 123 günlük gladiator oyunları təşkil etdi. Bundan sonra oyunlara xərclənən pullar yenə nəzarətdən çıxdı. Eramızın 177-ci ilində Mark Avreli oyunların qarşısını almaq üçün yeni qanun qəbul etdi, ancaq onun oğlu Kommod bu qanunu ləğv etdirdi.

== Qladiatorlar ==

İmperiyada qladiator ticarəti geniş yayılmışdı. Romanın hərbi müvəffəqiyyətləri Dövlət mədənlərində işlədilmək, amfiteatrlarda tamaşaya qoyulmaq və ya sadəcə satmaq üçün gətirilən əsgər dustaqların sayını gündən-günə artırırdı. Məsələn yəhudi qiyamından sonra, qladiator məktəblərində yəhudilərin sayı xeyli artdı. Daha sonra isə onlar təlimsiz birbaşa döyüş arenalarına göndərildi. Əsir düşmüş əsgərlərə qladiator döyüşləri sanki bir hədiyyə idi.

Qladiator məktəblərinə könüllü olaraq qoşulan və ya törətdiyi cinayətin cəzası olaraq gətirilənlərdə vardı. Romalılar üçün “qladiator” müəlliminə sadiq təlim görmüş döyüşcü mənasını verirdi.

Kasıblar və evsizlər üçün qladiator məktəbləri döyüşmək müqabilində daimi yemək və sığınacaq təklif edirdi. Qladiatorlar onlara verilmiş hədiyyələri özlərinə götürə bilirdilər. Tiberi bəzi qladiatorlara yüksək məbləğdə təqaüd verirdi. Mark Antoni qladiatorları özünün xüsusi cangüdənləri təyin etmişdi.

== Qadın qladiatorlar ==

Eramızın 60-cı ilindən etibarən qadın qladiatorlar yaranmağa başlandı. 66-cı ildə isə Neronun Efiopiyalı döyüşcü qadın qladiatorları vardı. Görünür romalılar öz əyləncələrini daha da artırmaq üçün qadın döyüşcülərdən istifadə edirdilər. 89-cu ildə Domisianın dövründə qadın qladiatorlarla cırtdan qladiatorlar arasında döyüş keçirilib. Eramızın ikinci ilində Amazon və Axilla adlı iki qadın qladiatorun döyüşüşündə qalib müəyyən edilə bilməyib. Qadın qladiatorlar kişi həmkarları ilə eyni tərzdə təlim və rəftar görürdülər. Ancaq 200-ci ildə qadınlardan qladiator döyüşlərində istifadə etmək qadağan edildi.

== Qladiator İmperatorlar ==

Bir sıra Roma İmperatorları Qladiator döyüşlərində iştirak etmişlər. Ən qəddar hökmdarlardan olan Klavdi limanda tutulmuş bir balina ilə döyüşdüyü də rəvayət edilir.

Kommod bu oyunların fanatik iştirakçısı idi. O, Herakl kimi geyinirdi.

== Oyunların xülasəsi ==

[[File:Mosaic museum Istanbul 2007 011.jpg|thumb|alt=Şirlə döyüşən iki qladiatorun mozaikası|Şirlə döyüşən iki qladiatorun mozaikası.]]

Döyüş

Ölüm oyunun nəticəsi hesab edilirdi. Əksər qladiatorlar il ərzində üç və ya dörd döyüşdə iştirak edirdilər. Bəziləri elə ilk döyüşdə həlak olurdular, bəziləri isə 150-ə yaxın döyüşdə iştirak edə bilirdi. Təkbətək döyüş 15, ən çox halda 20 dəqiqə çəkirdi. Qalibə qələbə rəmzi olan palma budağı və müxtəlif mükafatlar verilirdi. Xüsusi fərqlənən döyüşcüyə dəfnə, pul bəzi hallarda isə azadlıq verilirdi. Azadlıq almış qladiator bəzən elə qladiator qalmağı seçirdi. Ən məşhur qladiatorlardan olan Flamma yaşadığı 30 il ərzində 34 dəfə vuruşub, 21 dəfə qalib gəlib, 9 dəfə bərabərə bitirib, 4 dəfə isə məğlub olub.

== Məktəblər və təlim ==

İlk qladiator məktəbi (təkdə ludus, cəmdə ludi) Kapuada yerləşirdi. Daha sonralar isə digər şəhərlərdə də açılmağa başladı. Perqamda, İsgəndəriyyədə, Palestrinada böyük məktəblər yerləşirdi. Ən böyük dörd məktəb Romada yerləşirdi. Burada 2,000 qladiator var idi.

Cinayətkarların könüllülərdən fərqli olaraq üzlərində və ya qollarında döymələr olurdu. Eramızın 325-ci ilində Konstantin üzə döymə döyməyi qadağan etdi. Döymələr sadəcə ələ döyülürdü.

Sərt intizama baxmayaraq, qladiatorlara yaxşı baxılırdı. Onların tərkibində arpa qaynadılmış paxla, ulaf unu, kül( bədəni möhləmləndirdiyinə inanılırdı) və quru meyvə ilə zəngin yüksək energetik, vegetarian pəhrizi var idi. Müasir atletlərlə müqasiyədə, ehtimal ki, onların yüksək çəkiləri olub, ancaq rəqiblərin zərbəsindən qorunmaq üçün idi. Müntəzəm masaj və yüksək keyfiyyətlu tibbi xidmət ağıt təlim rejimini bir az yumşaldırdı. Bəzi tədqiqatlar göstərir ki, onlar həmdə çılpaq ayaqla vuruşmuşlar.