|
}}
'''Kiaksar''' ([[yunan dili|yunanca]]: Κυαξάρης, [[Qədim fars dili|qəd. fars]]:Uvaxşatra<ref>Azərbaycan tarixi (yeddi cilddə), Bakı, 2007, II cild</ref>) – hökmdar [[Fraorta]]nın oğlu, [[Midiya]]nın üçüncü və ən qüdrətli hökmdarı.<ref>[http://www.iranologie.com/history/history3.html Medijci i prvo iransko kraljevstvo (Iranologie.com)]</ref><ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/372125/Media (Britannica ensiklopediyası)]</ref> Prof. [[Qiyasəddin Qeybullayev|Q. Qeybullayevin]] ''“ilk böyük türk”''<ref>Q. Qeybullayev – Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən, Bakı, 1994, səh 89</ref> adlandırdığı Kiaksarın hakimiyyəti dövründə [[Midiya]] şərqin ən güclü dövlətinə çevrilmişdir.
== Fəaliyyəti ==
[[Şəkil:Median Empire.svg|right|thumb|230px|Kiaksarın hakimiyyəti dövründə [[Midiya]] dövlətinin sərhədləri]]
O, [[Midiya]] ordusunu yenidən qurmuş və təkmilləşdirmiş, daha sonra öz hərbi gücünü [[Babil]] hökmdarı [[Nabopalasar]]la birləşdimişdir. Bu birlik həmçinin Kiaksarın qızı [[Amitis]]in Nabupalasarın oğlu [[II Navuxodonosor]]a ərə verilməsi ilə də möhkəmləndirilmişdir. Navuxodonosor gözəl Midiya ([[Azərbaycan (tarixi ərazi)|Azərbayacan]]) dağları və təbiəti üçün darıxan xanımı Amitis üçün qədim dünyanın yeddi möcüzəsindən biri olan [[Babilin asma bağları]]nı inşa etdirmişdir.<ref name="FosterGardensofEden">{{cite news| first =Karen Polinger| last =Foster| authorlink =| title =Gardens of Eden: Flora and Fauna in the Ancient Near East| booktitle =Transformations of Middle Eastern Natural Environments: Legacies and Lessons| pages =320–329| year=1998| publisher =[[Yale University]]| location =[[New Haven]]| url =http://environment.yale.edu/documents/downloads/0-9/103foster.pdf| accessdate =2007-08-11 }}</ref>
Bu birliyin nəticəsi olara yüzillərlə bütün Şərq xalqlarına əziyyət vermiş [[Assur]] dövləti süquta uğradılmış və onun paytaxtı zəngin [[Nineva]] şəhəri e.ə. 612-ci ildə tutularaq talan edilmişdir. Bu qələbədən sonra Midiya ordusu Şimali [[Mesopotomiya]]nı, Şərqi [[Anadolu]]nu və [[Midiya]] və [[Lidiya]] arasında e.ə. 585-ci il [[28 may]] tarixində baş vermiş [[Halis döyüşü]]ndən sonra Midiyanın Qərb sərhəddi kimi müəyyənləşdirilmiş [[Kiçik Asiya]]nın Halis çayına qədər olan ərazisini fəth etmişdir.<ref>G. B. Airy, On the Eclipses of Agathocles, Thales, and Xerxes, Philosophical Transactions of the Royal Society of London, Vol. 143, 1853, pp. 179–200</ref>
[[Midiya]] və [[Lidiya]] arasında baş vermiş döyüş haqqında [[Herodot]] yazır:
{{sitatın əvvəli}}''“At üstündə yürüş edən köçəri [[skiflər]] bir qədər vaxtdan sonra yenidən peyda oldular və [[madaylar]]dan sığınacaq istədilər. Bu zaman [[Midiya]]nın hökmdarı [[Deyok]]un oğlu [[Fraorta]]nın oğlu Kiaksar idi. Skiflər ilk dəfə Deyokun hakimiyyəti zaman Midiyaya gəlmişdilər. O zaman Deyok onları xoş niyyətlə qarşılayaraq öz torpaqlarında yerləşdirmiş, özünün və ailəsinin güvənliyini [[skiflər]]ə etibar edərək, oğlanlarını yaxşı nitq və yayla oxa atmağı öyrətmələri, döyüş təlimləri keçmələri üçün skiflərə vermişdi. Beləcə zaman keçir, skiflər tez-tez [[Kiçik Asiya]]ya yürüş edərək həmişə qymətli şeylərlə geri dönürdülər. Lakin bir dəfə onlar əliboş gəldilər və bu zaman Kiaksar onlara qarşı sərt rəftar edərək ağır şəkildə təhqir etmişdir.Bu cür təhqirdən sonra, [[skiflər]] onların arasında istənilmədiyi halda girən [[madaylar]]dan birini öldürüb ətini doğrayaraq yemək kimi Kiaksara təqdim etdilər və özləri də mümkün qədət tez yığışaraq [[Sard]]lı Sadiattın oğlu [[II Aliatt|Aliatt]]ın yanına qaçdılar. Ət bişirilib süfrəyə təqdim edildiyi və Kiaksar və onun qonaqlarının həmin ətin dadına baxdıqları vaxt, skiflər artıq Aliattın qoruması altında idilər. Hər şeyi öyrəndikdən sonra, Kiaksar Aliattdan skifləri geri verməsini tələb etdikdə Aliatt bundan imtina etdi. Beləliklə [[Midiya]] və [[Lidiya]] arasında beş il davam edən müharibənin əsası qoyldu. Bu müharibədə gah [[madaylar]], gah da lidiyalılar üstünlük əldə edirdilər. Müharibənin altıncı ilində çay kənarındakı döyüşlərdən birində birdən-birə gündüz gecə oldu və hər yer qaranlığıa qərq oldu. Bunun tanrıların qəzəbi olduğunu başa düşən hər iki tərəf aralarında sülh bağlayaraq müharibəyə son qoydular. Sülh qərarı qohumluq əlaqələri ilə də möhkəmləndirildi və Aliattın qızı [[Arienis]], Kiaksarın oğlu [[Astiaq]]a ərə verildi. Bundan sonra tərəflər arasında hansısa bir toqquşma və ya anlaşmazlıq baş vermədi. ''{{sitatın sonu|mənbə=Herodot - Tarix, I, 73 – 74}}
Bu müharibədən az bir vaxt keçdikdən sonra Kiaksar vəfat etdi və onun yerini oğlu [[Astiaq]] tutdu. Astiaq ana tərəfdən, sonralar [[Midiya]] dövlətinin varlığına son qoyaraq maday hakimiyyətini və taxt-tacını qəsb etmiş fars şahzadəsi [[II Kir]]in babası idi.
== Adın etimologiyası ==
Kiaksar şəxs adının əsl formasını bərpa etmək çətinlik yaratmışdır. [[Herodot]] fars məlumatçısından eşitdiyi adı qədim [[yunan dili]]nə uyğun surətdə yazmışdır. Er.əv. 519-cü ilə aid [[Bisutun]] qaya yazısında bu ad ''Huvaxştra'' Asur mənbələrində bir neçə midiyalının adında satar komponenti nəzərə çarpır: Satarpay, Satarpanu, Sataret və b. Ona görə də ''Kuvaksatar'' şəxs adındakı satar komponentinin türkcə şat – vəliəhd, şahzadə və ər – kişi, igid, döyüşçü sözlərindən ibarət olduğunu güman edilir . XVIII əsrdə [[Xivə xanlığı]]nın aid arxiv sənədlərində [[qaraqalpaqlar]]da 9 nəfər Sadır şəxs adı çəkilir<ref>Документы архива хивинских ханов по истории и этнографии каракалпаков. М., 1967</ref>. İ.M.Dyakonov və E.A.Qrantovski adlarda satar sözünü qədim fars mənşəli ''hşatra'' – hakimiyyət sözünün asurca yazılışı sayır<ref>Дьяконов И. М. История Мидии. М. — Л., 1956</ref> və bunun əsasında Maday etnosunun [[Ari]] mənşəli (fars mənşəli) olduğunu yazırlar. Lakin yuxarıda deyilənlər bu fikrin yanlış olduğunu göstərmişdir.<ref>Q. Qeybullayev – Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən, Bakı, 1994</ref> [[Orta Asiya]]da sak çarlarından biri Saksatar (bu adı er.əvvəl II əsr müəllifi [[Polien]] çəkir) şəxs adı məlumdur. Adın birinci komponenti Şərqi hun xaqanı [[Mete]]nin oğlu Kiek (yazılışı çincədir, Kuyak, Kuvak kimi də oxuna bilər) və [[Çingiz xan]]ın nəvəsi Quyuk xanın ([[1205]]- [[1248]]) adlarında da vardır. Kiaksar (Huvaxştra) şəxs adının dəqiq mənasını müəyyən edilməmişdir. Əgər bu ad məhz [[Herodot]]un yazdığını kimi səslənmişsə, onu [[şumer dili]]ndə kiak – sevimli<ref>Дьяконов И. М. Языки древней Передней Азии. М., 1967, səh 81</ref> sözündən və Sar (Şar) – Aşur allahının adından ibarət olduğunu və (allahı) sevimlidir mənasını verdiyini ehtimal etmək olar. Belə halda Kiaksar [[Midiya]]da [[teofor ad]]lardandır.<ref>Q. Qeybullayev – Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən, Bakı, 1994</ref>
== İstinadlar ==
|
