Kərim xan Zənd: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
kRedaktənin izahı yoxdur |
kRedaktənin izahı yoxdur |
||
Sətir 26:
==Fəaliyyəti==
Ali hakimiyyət uğrunda mübarizə aparan Iranın qərb və cənubunda məskunlaşmış zənd tayfasının başçısı Kərim xan Zənd də ali hakimiyyət uğrunda mübarizəyə başladı. O, Məhəmmədhəsən xan Qacar və Urmiyalı Fətəli xanla mübarizədə hakimiyyəti ələ ala bildi. Kərim xan Zənd (1750 - 1779) şah titulu qəbul etmədi, vəkil adı ilə ölkənin idarəsinə başladı. Onun 1779 – cu ildə ölüməsi həm sülalə daxilində, həm də qacarlarla hakimiyyət uğrunda mübarizəni qızışdıdı.
Kərim xan Zəndin İranı idarə rtməyə başladığı bir dövrdə ölkənin ısas rayonlarından olan Xorasanda ata tərəfdən Nadir şahın, ana tərəfdən isə şah Təhmasibin nəvəsi olan Şahrox xan hakimlik edirdi. Onun Səfəvi nəslindən olması ölkənin şahı elan edilməsinə imkan versə də, gözlərinin kor olması buna mane olurdu. Ona görə də bir çox feodal və əyanlar onun oğlunun yetkinlik yaşına çatmasını gözləyirdi ki, onu İranın Səfəvi şahı elan etsinlər.
Kermandan Bəndər Abbasa qədər uzanmış Lur vilayəti Kərim xanın rəqibi Zəkəriyyə xan tərəfindən idarə olunurdu. Sind, Hörmüz, Gürcüstan, Bəlucistan da müstəqil hakimlər tərəfindən idarə olunurdu. Hind okeanı shillərindən Bəsrəyədək olan əraziləri, eləcə də Fars körfəzi sahillərini ərəb feodalları idarə edirdi. İranda Zəndlərin mərkəzi hakimiyyət yaratmaq istiqamətində əldə etdikləri uğurlar İranın daxili siyasi həyatında mühüm hadisə idi. Belə ki, 15 illik fasiləsiz feodal müharibələrindən sonra İranda nisbi sabitlik dövrü başlanmışdı. İranın çox böyük hissısinə nəzarət edən Kərim xan Zənd faktiki olaraq İranın ali hakimi osa da, o şah tituluna iddia etmir və Səfəvilərin nominal xarakter daşıyan hakimiyyətini qəbul edirdi. Səfəvilərin nümayəndəsi Şah III İsmayıl Kərim xan tərəfindən ev dustağı edilərək Farsda saxlanılırdı. Kərim xan Zəndin mərkəzləşdirilmiş dövlət yaratmaq istiqamətində atmış olduğu hərbi-siyasi addımlar nəticəsində bir sıra xanlıqların müstəqilliyinə son qoyulmuşdu. Birləşdirilən ərazilər Kərim xan sarayına tabe olub, onun təyin etmiş olduğu canişinlər vasitəsilə idarə olunurdu. Tabe edilmiş xanlıqlar Kərim xandan vassal aılılığını qəbul etdiklərini təsdiqləmək məqsədilə öz vəliəhdlərini onun sarayına girov kimi göndərmişdilər.
Tam tənəzzülə uğramış kənd təsərrüfatının və sənətkarlığın bərpa edilməsinə, həmçinin ticarətin inkişaf etdirilməsinə çalışan Kərim xan Zənd inzibati və iqtisadi sahədə bir sıra islahatlar keçirdi. Yerli hakimlərin və vergi yığan canişinlərin fəaliyyəti üzərində nəzarət qoymaq üçün tədbirlər gördü. Yeni müəyyən olunmuş qaydaya əsasən məbləğindən artıq vergi, töycü və sair əlavə vergilər almaq qəti qadğan olunmuşdu. Bununla belə qeyd etməliyik ki, təsərrüfatın bərpa edilməsi və abadlıq işlərinin aparılması əsasən Fars əyalətində, İsfahanda, qismən Qəzvində, Yezddə özünə yer almışdı. Lakin digər tərəfdən ölkənin başqa rayonlarında da analoji addımlar atılırdı. Kərim xanın apardığı daxili siyasət nəticəsində Nadir şahın dövründə ölkədən qaçmaq məcburiyyətində qalaraq digər ölkə və regionlarda məskunlaşmış ailələrin bir hissəsi geri qayıtdı.
Kərim xanın daxili siyasətində köçəri və yarımköçəri tayfalara qarşı mübarizə aparmaq başlıca yerlərdən biri olmuşdur. Belə ki, onların daim öz yerlərini dəyişməsi mərkəzləşdirilmiş dövlətin qurulmasına və onun möhkəmləndirilməsinə mane olurdu. Belə ki, silahlı dəstələrə malik olan həmin tayfa xanları mərkəzləşmiş hakimiyyətə tabe olmaqdan boyun qaçırır və oturaq həyat tərzinə keçmiş rayonlara qarətçi yürüşlər edirdilər. Ona görə də Kərim xan onlara qarşı mübarizə aparırdı. Onun şiə rühanilərinə aylıq maaş təyin etməsi də həmin məqsəddən irəli gəlirdi.
== Kərim xan Zəndin xarici syasəti ==
İranda zəndlərin hakimiyyətə gəlməsi İngiltərənin Hindistanı işğal etməsi ilə eyni vaxta təsadüf edirdi. Ona görə də Kərim xan Zənd Avropa sırasında ən çox İngiltərə ilə münasibətləri məhdudlaşdırmağa çalışırdı. Lakin İngiltərənin Hindistanda və ümumiyyətlə Yaxın və Orta Şərqdə möhkəmlənməsi Kərim xan Zəndi bu ölkəyə münasibətdə, xüsusilə onunla ticarət əlaqələrində bir sıra güzəştlərə getməyə məcbur etdi.
Bununla belə Kərim xan Zəndin xarici siyasətində başlıca obyekt Fars körfəzi rayonu idi. Bu regionda İranın nüfuzunu bərqərar etmək, hakimiyyətini möhkəmləndirmək məqsəsilə Kərim xan xeyli qüvvə və vəsait sərf edirdi. Bu dövrdə, yəni XVIII əsrin ortalarında Kəəb əmirliyi istər İran, istərsə də türk və ingilislər üçün təhlükə mənbəyi idi. Şətt əl-Ərəb çayının girəcəyini mühasirəyə alan ingilis Ost-Hind kompaniyasına məxsus olan gəmiləri ələ keçirən, tez-tez Bəsrə rayonuna qarətçi yürüşlər edən Kəəb əmirliyi, həm ingilis, həm də türk orqanları üçün çətinlik və qayğı yaradırdı. Kəəb əmirliyinə qarşı 1765 ci ildə İran və ingilis-türk birgə ekispedisiyası zamanı Kərim xan əmirliyə münasibətdə yeritdiyi siyasətini dəyişdi. Çətin vəziyyətə düşmüş əmir Şeyx Salman öz nümayəndəsini Kərim xan Zəndin yanına göndərdi. Nümayəndə bildirdi ki, əgər iranlılar Xuzistandakı iqamətgahlardan, yəni Dorak rayonundan çıxaraq Kəəb əmirliyinə orada möhkəmlənməyə imkan versələr, onda əmirlik zəndlərin hakimiyyətini tanıyacaq və hər il onlara bac verəcək. Kərim xan Şeyx Salmanın bu təklifini qəbul etdi. Zənd qoşunları Dorakdan çıxarıldı. Buna cavab olaraq Şeyx Salmanın oğlu bahalı hədiyyələrlə Kərim xanın yanına gələrək öhdəsinə götürdü ki, hər il əmir Kərim xana üç min tümən bac verəcəkdir. Bu sövdələşmədən sonra Kərim xan Ost-Hind kompanyası ilə birlikdə Kəəb əmirliyini məğlub etmək fikrindən daşındı. Lakin Zənd qoşunları Dorakdan çıxarıldıqdan sonra ingilislər türklərlə birlikdə Kəəb əmirliyinə qarşı hərbi əməliyyatlara başladılar. Yaranmış belə bir vəziyyətdə Kərim xanın nümayəndəsi 1766-cı ilin oktyabrında Doraka gələrək, ingilis və türklərdən tələb etdi ki, onlar dərhal İran ərazisini tərk etsinlər. Çünki, əmirliyin başçısı zəndlərin ali hakimiyyətini qəbul etmişdi. Bundan sonra türk ordusu İraqa geri qayıtsa da, ingilislər əmirliyin ərazisini körfəz tərəfdən mühasirədə saxlamaqda davam edirdilər. Onlar Şeyx Salmana qarşı hərbi əməliyyatlara başlasalar da, onu İran ərazisində təqib edə bilmirdilər. Bu səbəbdən də ingilislər hələ 1762 ci ildən etibarşn Kərim xanla daha sıx əlaqələr və münasibətlər formalaşdırmağa çalışırdılar. Bu bir tərəfdən İranın cənubunda Kərim xanın nüfuzunun artması və mövqeyinin möhkəmlənməsi ilə, digər tərəfdən isə Xark adasında hollandlara qarşı Bəndər-Riqin hakimi Mir Möhənnanın mübarizəsinin qüvvətlənməsi ilə əlaqədar idi. Mir Möhənnanın Fars körfəzində mövqeyinin möhkəmlənməsi həm ingilislərin, həm də zəndlərin maraqları ilə tərs mütənasib idi. Bununla belə ingilislər Mir Möhənnaya qarşı birgə hərbi əməliyyatlara başlamaq zəndlərin təklifi ilə razılaşsalar da, hərbi əməliyyatların keçirilməsinə tələsmirdilər. Buna səbəb yaranmış vəziyyətdən ingilislərin maksimum yararlanmaq məqsədi idi. Bu isə şirkətin ilk növbədə ticarət və kommersiya maraqlarının təmin edilməsindən irəli gəlirdi. Ona görə də 1763-cü ilin iyulunda Ost-Hind şirkəti Fars körfəzində ingilislərə fövqəladə və müstəsa hüquqlar verilməsinə dair Kərim xan Zəndlə saziş imzalamağa nail oldu. Həmin sazişə əsasən ingilislər Buşirdə, Fars körfəzinin İran sahillərində istədikləri yerdə öz faktoriyalarını yarada bilərdilər. Şirkətin nümayəndələri gömrük vergilərndən də azad olunmuşdu. Şirkət yun mallar gətirilməsi üçün inhisar hüququ almışdı. Eyni zamanda bütün avropalıların [[Fars körfəzi]] sahillərinə yun mallar gətirilməsi qadağan olunurdu.
1763-cü ildə ingilislər Buşirdə öz ticarət faktoriyalarını yarada bildilər. Beləliklə Buşir Fars körfəzi rayonunda İngiltərənin ən mühüm ticarət mərkəzinə çevrildi. Kərim xanın ingilislərlə apardığı danışıqlarda, ingilislər zəndlərə qarşı duracaq qüvvələri dəstəkləməyəcəklərini və zəndlərin cənubda möhkəmlənmələrinə yardım edəcəklərini öhdələrinə götürsələr də, 1763-1765-ci illərdə baş vermiş hərbi əməliyyatlar zamanı onları dəstəkləmədilər. Nəticədə Xark adasından hollandları qovan Mir Mohənna Fars körfəzində daha da möhkəmlənmiş oldu ki, bu da Kərim xan Zəndin xarici siyasətinə zidd idi. Qeyd edək ki, ingilislər Ost-Hind şirkətinin simasında ikili siyasət yeridirdilər. İngilislərin bu cür siyasət yeritmələrində əsas məqsəd İranın <ref> Bell Johnun “A journey from St.-Peterburg in Russia to İspahan in Persia üith an Embassy fro his imperial Majesty Peter the First” vol.. London -1764, səh.36-38</ref>
artmaqda olan gücünün qarşısını almaq idi. Buna səbəb həm də Mir Mohənnanın ingilislərə daha çox güzəştə gedərək, onlara möhkəmləndiyi ərazilərdə kifayət qədər hərəkət azadlığı verməsi idi. Ona görə də ingilislər Kərim xan zəndlə müəyyən müqavilələr imzalasalar da, həqiqətdə ona qarşı əks mövqedə çıxış edirdilər. Belə bir vəziyyətdə 1769-cu ilin əvvəllərində Zəki xanın başçılığı ilə İran qoşunlarının Bəndər-Riqə hücum etməsindən istifadə edərək Mir Mohənnanın qohumu Həsən Sultan ona qarşı üsyan qaldırdı. Nəticədə Mir Mohənnanın hakimiyyəti devrildi. Mir Mohənnanın Xark adasından qaçmasından sonra buradakı yeni hakimiyyət, yəni Həsən Sultan Kərim xan Zəndin vassalı olduğunu qəbul etdi. O, Kərim xan Zənd tərəfindən Mozafatın və Xark adasının hakimi təyin edildi. Kərim xanın bu uğuru Ost-Hind şirkəti ilə münasibətlərin kəskinləşməsinə səbəb oldu. Kərim xan Zəndin onları sıxışdırdığını bəyan edən ingilislər 1769-cu ildə Buşirdəki ticarət faktoriyasını ləğv etdilər. 1773-cü ilə kimi dondurulmuş vəziyyətdə qalan münasibətlər həmin il paytaxtdan verilən əmrə əsasən şirkətin Fars körfəzindəki gəmisinin tutulması ilə daha da kəskinləşdi. Yaranmış vəziyyətdə 1775-ci ildə Kərim xanın Bəsrəyə hücumu zamanı ingilislər ərəblərə hərtərəfli yardım etdilər. Kərim xanın bu yürüşü iran zəvvarlarının və tacirlərinin Bağdad paşalığı tərəfindən sıxışdırılması ilə əlaqədar idi. Həmin yürüş Kərim xana zəngin ticarət mərkəzi kimi tanınan Bəsrənin tutulması nöqteyi-nəzərindən daha mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Bəsrəyə birinci hücum müvəffəqiyyətsizliklə nəticələnsə də, 1776-cı ilin aprel ayında şəhərin tutulması üçün cəlb edilən yeni qüvvələr hesabına Bəsrə Zəndlər tərəfindən tutuldu. Lakin 1779-cu ildə Kərim xanın vəfatından az sonra Bəsrə yenidən Osmanlı dövlətinin tabeçiliyinə qaytarıldı
Kərim xan Zənddən sonra Əbülfət və Məhəmməd Əli (birgə) (1779), Sadiq (Şirazda) (1779 - 1781), Əlimurad (Isfahanda) (1779 - 1785), Cəfər (1785 - 1789), Lütfəli (1789 – 1794) hakimiyyətdə olmuşlar.
== İstinadlar ==
<references/>
== Həmçinin bax ==
*[[Zəndlər sülaləsi]]
== Xarici keçidlər ==
* [http://www.iranchamber.com/history/zand/zand.php History of Iran: Zand Dynasty]
* [http://www.qajarpages.org/karimkhan.html Karim Khan’s portrait]
| |||