Turukki: Redaktələr arasındakı fərq

İndiki [[İraq]] - [[Suriya]] sərhədi yaxınlığında [[Fərat]] çayının batı yaxasında fransız alimlərinin apardığı qazıntı qədim Mari şəhərinin çar arxivini üzə çıxarmışdı. Mixi yazı ilə yazılmış tabletlərin (gil lövhələrin) mətnləri iyirmi il sonra [[1950]]-ci ildən bayşlayaraq, Georgies Dossin tərəfindən [[Luvr muzeyi]] xəbərlərində seriyalarla dərc olundu. İyirmidən artıq mətndə '''turukku''' şəklində oxunmuş boy adı vardı. İlk dəfə bu adın türklərlə ilgili olduğunu söyləyən H. Z. Koşay iki tabletdə turukku sözü olan sətri [[1982]]-ci ildə [[Buxarest]]də nəşr olunan bir elmi bülletendə çap etdirmişdir. [[1989]] - cu ildə S. Bayram turukku sözü olan daha 11 tablet olduğunu qeyd etmişdir. Azərbaycan tarixçilərindən Z. Yampolski, Y. Yusifov <ref>Y. Yusifov – Qədim Şərq tarixi, Bakı, 1994</ref>, S. Əlyarov ([[1996]]) da asur mətnlərində xatırlanan turukku və ya turukki boyunu türk hesab etmiş və bu adın müxtəlif zamanlarda və müxtəlif dilli yazılarda '''türük'''//'''török'''//'''turuk'''//'''türki''' şəklində işləndiyini qeyd etmişlər.

{{Azərbaycan tarixi}}

 

''(9) Li-da-a-ia awilum '''Tu-ru-ku-u''',''<br/>

Asur dövləti m.ö. VII əsrin sonunda dağılana qədər müəyən fasilələrlə 1500 il qonşu bölgələrə, o cümlədən qədim Azərbaycana vaxtaşırı yürüşlər etmişdir. Asur çarlarının bu yürüşlər haqqında xeyli yazıları vardır. Turuk boyları ilə ilgili Mari sənədləri isə yalnız m.ö. XIX-XVIII əsrləri əhatə edir. Baxmayaraq ki, bu yazılarda hadisələrə asurların öz münasibəti qabarıq şəkildə verilir, turuklar düşmən kimi təqdim olunur, hər halda, asur-turuk münasibəti baxımından bu yazılar çox qiymətli tarixi sənədlərdir. Hadisələr Dəclənin hər iki sahilində və daha çox indiki Kərkük-Ərbil bölgəsində və Urmu gölünün güney-batı tərəflərində cərəyan edir. O çağlarda Arrapha (Ar-Apa) adlanan Kərkük bölgəsi əvvəl asur, sonra hurri, kassi, daha sonra yenidən asur hücumlarına məruz qalan və əhalisinin etnik tərkibi xeyli dəyişən türk bölgəsi idi. Asur qoşunu turuk boylarının Axazim və Katanum (Kotan) bölgələrində və turuklara tabe olub, vergi ödəyən Hirbazanim (İrbasan) və Tiqunanim (Tiqinə məxsus) bölgələrində, luluların Ərbil ilə Urmu gölü arasında yerləşən Şuşşara (Susara) bölgəsində turuk əskərləri ilə vuruşmuşlar. Ümumiyətlə, asurlar Dəcləni keçib subar, quti, lulu ərazilərinə yürüş edəndə də turuk əskərləri ilə qarşılaşmalı olurdular.

 

 

Asurları ən çox narahat edən məlumat turuk dəstələrinin kiçik və ya böyük qüvvə ilə basqın edəcəyi xəbəri idi. Bu baxımdan, 21 №-li tabletdə verilən məlumat xarakterikdir:

 

 

Digər tabletlərdə də turuk vahiməsi hiss olunur:

 

 

Bu son cümlədə turuk bəyinin və onun yurdunun adı verilməmişdir. Başqa tabletdə turuk bəylərindən birinin adı çəkilir:

 

 

Turuklar üzərində ən kiçik qələbə belə asurlara böyük sevinc gətirirdi. Axaz bölgəsində İsme-Dağanın turuklara qalib gəlməsi münasibətilə Şamşi-Adad digər oğluna yazırdı:

 

 

 

Tədqiq edilən asur yazılarından aydın görünür ki, turuk boyları m.ö. II minilin başlarında geniş ərazilərə nəzarət edən güclü boylar idi. [[Urmiya gölü|Urmu gölü]] hövzəsində ayrı-ayrı bəyliklər şəklində yaşayan turuklar ayrıca dövlət qurmasalar da, regionda qüvvətli rəqib kimi qəbul olunurdu. Turuk boyları asur yazılarında m.ö. XIII əsrə qədər yad olunmuşdur. Onlar e.ə. 1755-ci ildə [[Babil]] çarı [[Hammurapi]]yə qarşı vuruşmuş, Asur çarı [[I Adadnirari]] (e.ə. [[1307]] - [[1275]]) hücumlarına məruz qalmışlar. <ref>F. Cəlilov – Azər xalqı, II nəşri Bakı, 2006, səh 41</ref>