İqtisadiyyat: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
k Dırnaq |
Redaktənin izahı yoxdur |
||
Sətir 28:
{{Elm}}
== Qədim və orta əsrlərdə iqtisadi fikir və təlimlər ==
İqtisad elmi XVIII əsrdən başlayaraq bu günümüzə qədər böyük bir inkişaf yolu
keçmişdir. Müasir iqtisadi nəzəriyyələr sistemini əhatəli öyrənmək üçün bu elmin
yaranması və inkişafı tarixinə bələd olmaq gərəkdir.
İqtisadi fikir tarixi iqtisadiyyatın tarixi qədər qədimdir. Başqa sözlə, iqtisadiyyat
iqtisadi fikrin və nəzəriyyələrin öyrəndiyi obyektdir.
Əsil iqtisadi fikir və biliklər isə icma quruluşunun dağıldığı, ictimai əmək bölgüsünün, dövlətin və siniflərin yarandığı dövrdə meydana çıxmağa başlamışdır.
Ümumiyyətlə, elm, biliklər cəmiyyətin daha yetkin mərhələsində, xüsusilə klassik
quldarlıq dövründə yaranmışdır.
İqtisadi fikir və biliklərin meydana çıxması üçün daha yetkin iqtisadiyyatın
olması zəruri idi. Belə bir iqtisadi, mədəni şərait qədim Misirdə, Babilistanda,
Çində, Hindistanda, İranda mövcud olmuşdur. Hələ eramızdan 4-5 min il əvvəl
qədim böyük dövlətlər və mədəniyyətlər Şərq ölkələrində - qədim şumerlərdə
(indiki İraq ərazisində), Misirdə, Türküstanda və s. ölkələrdə meydana gəlmiş və
nisbətən yüksək inkişaf səviyyəsinə çatmışdır. Bu ölkələrdə istehsalın ən qədim və
əsas sahələri olan əkinçilik, heyvandarlıq, suvarma sistemi, sənətkarlıq, ticarət,
şəhər mədəniyyəti daha yüksək səviyyəyə qalxmışdır. F.Engels göstərir ki, Asiyanın ən qabaqcıl tayfalarında: arilərdə, semitlərdə, turanlılarda başlıca əmək sahəsi
olan əkinçilik, heyvandarlıq, suvarma sistemi xeyli inkişaf etmiş, ilk ictimai əmək
bölgüsü də bu ölkələrdə baş vermişdir. O, «Kapital»ın III cildinə əlavədə yazır:
«Əmtəə mübadiləsi hələ heç bir yazılı tarixin mövcud olmadığı zamanlarda Misirdə bizim tarixdən azı üç və ya beş min il qabaq, Babilistanda isə dörd-altı min il
qabaq başlanır».
Tarixi mənbələr göstərir ki, Qədim Şərqdə əmək bölgüsünün və bunun əsasında
əmtəə mübadiləsinin erkən inkişafı pulun da bu ölkələrdə yaranmasına səbəb
olmuşdur. Belə ki, Şərq ölkələrinin əksəriyyətində qaramal, qoyun və bu kimi
məhsullar mübadilədə vasitəçi rolunda çıxış etmişlər.
Klassik quldarlıq sisteminə əsaslanan qədim yunanlar təbiəti, cəmiyyəti və
insanı öyrənən elmlərin əsasını qoymuşlar. Qədim yunan mütəfəkkirləri elmin
başqa sahələrində olduğu kimi, iqtisadiyyatın öyrənilməsi və araşdırılması sahəsində də yüksək qabiliyyət nümayiş etdirə bilmişlər. Ksenofontun (e.ə.430-355), Platonun (e.ə.427-347), Aristotelin (e.ə. 348-322) əsərlərində quldarlıq quruluşunun
iqtisadi münasibətləri nəzəri baxımdan araşdırılmış və əməli tövsiyələr verilmişdir.
İlk dəfə «İqtisadiyyat» - «Oykonomiya» anlayışını elmə gətirən də onlar olmuşlar.
Bununla da təsərrüfat və onun idarəedilmə qayda-qanunlarını ifadə edən iqtisadiyyat anlayışı elm tarixinə daxil olmuşdur. Əslində «Oykonomiya» sözü Ksenofontun bir əsərinin adından alınmışdır. O, bu başlıq altında qul əməyinə əsaslanan ev
təsərrüfatı və onun ağıllı idarə edilməsindən danışır. Ksenofont əmək bölgüsü, pe-
şələr üzrə ixtisaslaşmaq və bunların insanın iş qabiliyyətinə təsiri haqqında
qiymətli fikirlər yürüdür. Onun əsərlərində sərvət və ondan istifadə qaydaları,
əkinçilik və onun üstünlükləri haqqında fikirlər də əks olunmuşdur. Filosofun fikrinə görə əkinçilik bütün sənətlərin anası və qida mənbəyidir. Buna görə də o,
əkinçilik, bağçılıq, üzümçülüklə məşğul olmağı, ən ağıllı sənət hesab edir və bu
sahələrdə işləyənlərin əməyinə yüksək qiymət verir.
Antik dünyanın ən görkəmli zəkalarından biri olan Aristotel ilk iqtisadçı
10sayılmağa layiqdir. O, özünün çoxsaylı əsərlərində, xüsusilə «Siyasət» və «Etika»
adlı əsərlərində «İqtisadiyyat» anlayışının nəzəri təhlilini verir, onun məqsəd və
funksiyalarını göstərir. Onun fikrincə «İqtisadiyyat» insanın təsərrüfat fəaliyyəti
dairəsidir. Bu, həyat üçün lazım olan məhsulların istehsalı zərurətindən doğan təbii
təsərrüfat fəaliyyətidir. İqtisadiyyat anlayışlarına təsərrüfatın inkişaf qanunları və
idarəedilmə qaydaları da daxildir.
Aristotel quldarlıq quruluşunu təbii və qanunauyğun bir cəmiyyət hesab edirdi.
O, qula, qul əməyinə də təbii hadisə kimi baxırdı. Aristotelin nəzərində qul
əməyinə əsaslanan kiçik əkinçilik təsərrüfatları hər şeylə özünü təmin etməlidir.
Lakin, tələbatın ödənilməsi üçün çatışmayan bəzi məhsulları ədalətli mübadilə
yolu ilə başqalarından ala bilərlər. O, sərvətin təbii formasını da qul əməyi ilə
yaradılan və pula çevrilməyən sərvət kimi təsəvvür edirdi. Beləliklə, o, qul
əməyinə əsaslanan natural təsərrüfat sisteminə və onun idarə edilməsinə üstünlük
verirdi. Bununla yanaşı elm tarixində ilk dəfə Aristotel əmtəə-pul münasibətlərinin
mahiyyətini və qanunauyğunluqlarını araşdırmışdır. O, bir sıra əsərlərində sərvət,
onun formaları, mübadilə, əmtəə, pul, qiymət, ticarət, kapital və faiz kimi
kateqoriyaları nəzəri baxımdan tədqiq və təhlil edir və öz fikirlərini bildirir. Onun
ən böyük xidməti əmtəənin təhlilidir. Bu yolla o, əmtəənin ikili xarakterini, istehlak dəyəri və mübadilə dəyəri olması xassələrini müəyyənləşdirmişdir.
Yeni eranın IV əsrindən başlayaraq xristian dini rəsmi dövlət dini (Roma
imperiyasında) elan edilmişdir. Bunun nəticəsində ictimai-iqtisadi həyatın yönəldilməsi və tənzimlənməsi «Bibliya» və «İncil»in ehkamlarının təsirinə məruz
qalmışdır. Heç təsadüfi deyil ki, K.Marks Avropada orta əsrlər dövründə iqtisadi
fikrin inkişaf edə bilməməsinin səbəbini katolik dininin hökmranlığı nəticəsi kimi
izah etmişdir.
İlkin xristianlıqda, onun müqəddəs kitabı «İncil»də insanların əməkdə, işdə,
bölgüdə bərabərliyi təbliğ olunur. İnsanlarda dözümlülük, sərvətə, var-dövlətə
uymamaq fikri əsas götürülür. Xristianlıq hamının əməyinin, işinin bəhrəsi ilə
həyat sürməsini vacib sayır. «İncil»də deyilir: «İşçi öz əmək haqqına layiqdir»
(İncil, Azərb. dilində, səh.524). «...başqaları əmək sərf edirlər və siz onların
əməyinə şərik olursunuz» (səh.221). Müqəddəs Pavelin bir açıqlamasında deyilir:
«Kim işləmirsə, onun dişləməyə haqqı yoxdur».
Məşhur din xadimi italiyalı rahib Foma Akvinski (1225-1274) özünün dinifəlsəfi görüşlərində cəmiyyətin təbəqələrə bölgüsünü dini ehkamlarla əsaslandırmağa çalışmışdı. O, insanların maddi və mənəvi cəhətdən aşağı və yüksək dərə-
cələrə, təbəqələrə bölgüsünün səbəbini ilahi qanunlarla izah etməyə çalışır. Belə
bir şəraitdə o, hamını dözümlü olmağa, öz taleyi ilə barışmağa çağırırdı.
== Ədəbiyyat ==
| |||