Bilgə xaqan: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
k r2.6.5) (Bot redaktəsi əlavə edilir: ky:Билге Каган |
k Dırnaq |
||
Sətir 11:
[[716]]-cı ildə Göytürklərin hökmdarı Kapağan xaqan xəyanətin qurbanı oldu.[[22 iyul]] 716-cı ildə çinlilərlə işbirliyinə girərək himayəsində olduğu Göytürk dövlətinə xəyanət edən Bayurkular Kapağan xaqana tələ qurdular. Çinlilərlə növbəti döyüşə hazırlaşan Kapağan xaqan [[Bayurkular]]ın təklifilə düşmən üzərinə səfərə təhrik edildi. Səfərə çıxarkən Bayurkuların çoxsaylı əsgərləri tərəfindən Kapağan xaqanın azsaylı mühafizi üzərinə qəfil hücum edildi. Bu hücumda Göytürklər qəhrəmanlıqla vuruşsalar da, düşmənin üstün qüvvələri tərəfindən məğlub edirdilər. Bu qanlı döyüşdə əlində qılınc döyüşün ən ağır yerində vuruşan Kapağan xaqan qəhrəmancasına həlak oldu. Onun döyüşdə həlak olmasını və Bayurkuların xəyanətini eşidən türklər düşmən üzərinə yeridilər və onları darmadağın etdilər. Kapağan xaqanın həlak olmasından sonra onun yerinə varisi İnal Boqü keçdi. Lakin İnal Böqü Kapağan xaqan qədər ölkəni ağılla idarə edə biləcək bir hökmdar ola bilmədi. Dövlət get-gedə zəifləməyə başladı. Bundan istifadə edən bir çox xalqlar dövlətin əleyhinə qiyamlar qaldırmağa başladılar. Dövlətin zəifləməsini isə xalq arasında hakimiyyətin əsl varisə Bilgə xaqana verilməməsilə izah etməyə başladılar. İş orasındadır ki, Bilgə xaqan həddi-büluğa çatdıqdan sonra əmisi Kapağan xaqan hakimiyyəti o dövrün saray qanunlarına əsasən, Bilgə xaqana verməli idi. Amma Kapağan xaqan buna əməl etmədi. O, özü ölkəni təkbaşına idarə etməyə başladı. Təbii ki, o, döyüşdə həlak olduqdan sonra da onun yerinə varisi [[İnal Böqü]] keçdi. Bilgə xaqan və Kül Təkin, bəlkə də, buna məhəl qoymazdılar. Ancaq İnal Böqünün dövləti idarə edə bilməməsi və ölkənin dağılmağa doğru getməsi qardaşları hərəkətə gəlməyə məcbur etdi. Onlar İnal Böqüdən hakimiyyətin əsl varisə verilməsini tələb etdilər. Xalq da onları müdafiə etdi. Belə olduğu halda, İnal Boqü hakimiyyətdən getməyəcəyini bildirdi və varisin yalnız özü olduğunu ordu və saray əyanları qarşısında bəyan etdi. Bunu görən Bilgə xaqan və Kül Təkin İnal Böqünü hakimiyyətdən uzaqlaşdırmaq barədə qərar qəbul etdilər. Bu plana əsasən, Bilgə xaqan və Kül Təkin gözlənilməz zərbə ilə onu və tərəfdarlarını aradan qaldıraraq, hakimiyyəti ələ aldılar. Bilgə xaqan müəyyən məsələləri, o cümlədən qardaşı Kül Təkinin böyük hərbi sərkərdəlik qabiliyyətini nəzərə alaraq, onun hökmdar təyin olunmasını istədi. Lakin Kül Təkin bunu istəmədi və bildirdi ki, qanunla ölkə başçısı böyük qardaş olmalıdır və bu ənənə pozulsa, gələcəkdə hakimiyyət çəkişmələri ara verməyəcək və ölkə dağılacaq. Uzun və israrlı xahişlərdən sonra Bilgə xaqan dövlət başına keçməyə razılıq verdi.
Bilgə xaqan hakimiyyətə keçən kimi o dövr üçün çox uzaqgörən bir qərar qəbul etdi. O, müəllimi olan Tonyukuku baş vəzir təyin etdi. Tonyukuk isə o dövrdə olduqca təmkinli və uzaqgörən bir dövlət xadimi sayılırdı. Tonyukukun məsləhəti ilə Bilgə xaqan və qardaşı Kul Təkin dövlətə qarşı qiyam qaldıran doqquz tatarlar tayfasının və oğuzların üzərinə qoşun yeritdi. Oğuzlar və doqquz tatarlar məğlub oldular və Bilgə xaqanın hökmranlığını qəbul etdilər. Az sonra ölkədə siyasi və iqtisadi islahatlar həyata keçirən Bilgə xaqan əhalinin maddi rifahının yüksəldilməsinə nail oldu. Çinlə bir sıra savaşlardan sonra Göytürk dövlətinin xeyrinə olan anlaşma imzalayan Bilgə xaqan, Kul Təkin və vəzir Tonyukuk türk millətinin türk olmaq şərəfini ən yüksəklərə ucaltdılar. Həmin dövrdə Göytürklər həm siyasi, həm mədəni, həm də iqtisadi cəhətdən çox inkişaf etmişdilər. Təsadüfi deyil ki, Çin Göytürk dövlətinin bu uğurlarından çox təşvişə düşmüşdü. Çin saraylarında Göytürklərlə bağlı toplantılardan birində imperator Huangsunki belə demişdi:
Bilgə xaqanın xarici siyasətində Çin həmişə diqqət mərkəzində idi. Çünki [[Çin]] hər vasitə ilə türkləri əzərək yox etməyə çalışırdı. Ona görə də o, çinlilərlə isti münasibət qurmağa çalışır və yeri gəldikcə, onlardan yavaş-yavaş qədim türk torpaqlarını geri almağa çalışırdı. [[Çinlilər]] də boş dayanmırdılar. Onlar arabir Bilgə xaqana güc nümayiş etdirir, hansısa əraziyə hücum edərək, oranı tuturdular. Lakin Kül Təkinin başçılığı altında qoşun gəldiyini görən kimi tələm-tələsik tutduqları əraziləri buraxaraq çıxıb gedirdilər. Tədricən gücünü artıran Bilgə xaqanın məğlubedilməz bir qüvvəyə çevrildiyini görən çinlilər ondan asılılığı qəbul etməyə məcbur oldular. Göytürklərin qoşunlarını öz ərazilərinə buraxmamaq üçün Çin imperatoru Bilgə xaqana hər il tonlarla ipək, qızıl və digər zinət əşyaları göndərir, onun hər əmrini dərhal yerinə yetirirdi.
Sətir 19:
Bir sözlə, [[Mete xaqan]]dan təxminən 700 il sonra [[Goytürklər]] yenidən Çini özlərinə tabe etdilər. Çinliləri çox yaxşı tanıyan və vaxtilə bu ölkəyə qarşı döyüşlərdə iştirak edən, düşmənin yenilməsində böyük xidmətləri olan Kutluk (İltəriş) xaqan düşmənin hər bir fitnəsinin dərhal cavabını verir və onları sərt şəkildə cəzalandırırdı. Çinin çarəsi yalnız Göytürk dövlətini idarə edənlərin ölümünü gözləməyə qalmışdı. Ölüm isə gözlənildiyindən də tez gəldi. Bilgə xaqan 725-ci ildə qayınatası və türklərin müdriki sayılan Tonyukuku itirdi. Onun ölümünə çinlilər çox sevinmişdilər. İmperatorun sarayında Tonyukukun ölüm xəbərini alan kimi dərhal şadlıq mərasimi başlanmışdı. Və sarayda türk dünyasının bu böyük oğlunun ölümü 40 gün bayram kimi qeyd olundu. Çin sarayında belə düşünürdülər ki, Tonyukukun ölümündən sonra Göytürklərin daxilində çəkişmələr başlanacaq. Amma belə olmadı.
[[731]]-ci ildə Bilgə xaqan daha bir itkinin ağrısını yaşamalı oldu. Belə ki, 47 yaşlı Kül Təkin vəfat etdi. Onun ölümü, həqiqətən də, türk dünyası üçün ən ağır itki oldu. [[Orxan kitabələri]]ndə Kül Təkinin vəfat etməsi Bilgə xaqanın dili ilə belə təsvir edilir:
== Türklərin əbədiyyət salnaməsi ==
Sətir 32:
== Bilgə xaqanın səhvi və türk ellərinin üzüntüsü... ==
Tonyukuk kimi müdrik vəzirini və qayınatasını, həmçinin Kül Təkin kimi qəhrəman sərkərdəsini və qardaşını itirən Bilgə xaqanın beli artıq əyilmişdi. Bu itkilərin üzüntüsünü həzm edə bilməyən Bilgə xaqan ömrünün sonlarına yaxın bir səhv buraxdı. Belə ki, xaqan təsəlli məqsədilə ağıllı, gözəlliyi və tükənməz biliyi ilə məşhur olan Çin imperatorunun qızı ilə evlənmək fikrinə düşdü. İmperator onun bu istəyindən dərhal istifadə etmək qərarına gəldi. Göytürk sarayına yol tapan Çin casusları Buyruk-çoru ələ aldılar. Buyruk-çor Bilgə xaqanın yeməyinə zəhər qatdı. Nəticədə, Göytürklərin böyük oğlu zəhərlənərək vəfat etdi. Beləliklə,[[ 734]]-cü il noyabr ayının 25-də türk dünyası kədərə və yasa batdı. 50 yaşında ikən çinlilər tərəfindən hazırlanan sui-qəsdin qurbanı olan Bilgə xaqan böyük mərasimlə dəfn edildi. Bilgə xaqanın ölümü bütün Göytürkləri sarsıtmışdı və onun vəfat etməsi türk ellərinin hamısında üzüntüyə səbəb oldu. Onun ölümündən sonra xatirəsini əbədiləşdirmək üçün Baykal (Bəy göl) gölünün cənubunda, Orhun çayı vadisində, Koşo Tsaydam gölü yaxınlığında Bilgə xaqan abidəsi ucaldıldı. Daş abidəni Bilgə xaqanın yaxın qohumu Yolluq Təkin 34 günün içində hazırlatdı. Daş abidə üzərindəki yazılar da [[Yolluq Təkin]]ə aiddır. Kitabələrdən də göründüyü kimi, Bilgə xaqan millətini ürəkdən sevirdi. O, millətinin yolunda canını fəda etməyə hazır olan hökmdar, sərkərdə, uzaqgörən dövlət başçısı idi. Bununla belə, o həm də dindar idi. Lakin Bilgə xaqanın dindarlığı o dövrdə Çində geniş yayılan buddist dini ilə sıx bağlıdır. Bilgə xaqanın dövründə [[İslam]] dini [[Orta Asiya]] türklərinə yenicə öz qucağını açmışdı. Bəlkə də, Bilgə xaqana İslamın mahiyyətini anladan olsaydı, o, tərəddüd etmədən bu dini qəbul edərdi. İslam dinindən xəbərsizliyi və buddist dininə məhəbbəti onun idarəsi altında olduğu şəhərlərdə və kəndlərdə buddist məbədlərinin tikilməsi barədə göstərişlər verməsinə səbəb olmuşdu. Amma müdriklər müdriki vəzir Tonyukuk onu bu işdən çəkindirməyə çalışdı. Tonyukuk Bilgə xaqana məsələ ilə bağlı belə demişdi:
*1. Çini daim təzyiq altında saxlamaq. Bundan məqsəd türk dövlətinin hüzurunu qorumaq və xalqa lazım olan qədər məhsul əldə etmək, əkin əkmək, mal-qaranın otlaq sahələrini genişləndirmək və onların sülh şəraitində yaşamalarını təmin etmək idi.
*2. Çində dağınıq halında yaşayan türkləri ana vətənlərinə - Ötükənə qaytarmaq və onları düşmən basqınından birdəfəlik qorumaq. Burada da o iki məqsəd güdürdü: türklərin düşmən əsarəti altında yaşamalarına və onların assimilyasiya olunmasına imkan verməmək, onlardan ölkənin siyasi, hərbi və iqtisadi həyatında istifadə etmək, onlara türk olmağın qürurunu yaşatmaq.
*3. Asiyada nə qədər türk varsa, onları türk bayrağı altında birləşdirmək və vahid türk dövləti qurmaq. Təəssüflər olsun ki, Kapağan xaqanın xaincəsinə öldürülməsindən sonra onun övladları atalarına layiq varis ola bilmədilər. Türklərin daxilində savaş başladı və millət məhv olmaq təhlükəsi ilə üzləşdi. Yalnız bundan sonra əmisi oğlanlarına qarşı savaş açan Bilgə xaqan əmisinin taxtında oturdu və onun müqəddəs ideallarını həyata keçirməyə başladı. Ömrü savaş meydanlarında keçən Bilgə xaqan Sakit okean sahillərindən (indiki Vladivostok da daxil olmaqla Uzaq Şərq) Balkanlara, Hindistana qədər uzanan böyük bir ərazidə türkləri vahid dövlət altında birləşdirmişdi. Kitabələrdə Bilgə xaqanın hakimiyyəti altında olan ərazilər belə təsvir edilir:
Sətir 56:
== Başınız heç zaman əyilməsin türk bəyləri! ==
Bilgə xaqanın millətinə sevgisinin əbədiyaşarlığını diqqətə çatdırmaq məqsədi ilə onun vəsiyyətinin bəzi hissələri ilə oxucularımızı tanış etmək istəyirik. Bilgə xaqan deyir:
O, yenidən [[Tibet]]ə, Dəmirqapıya qədər olan ərazilərdə türk millətinin adını və şanını yüksəltdiyini şövqlə vurğulayaraq deyir:
Bəngüdaşları gələcək nəsillərə türk millətinin kimliyini çatdırmaq üçün yazdırdığını, onlara türklərin yenilməz və qəhrəman bir xalq olduğunu bildirən Bilgə xaqan atalarının hünər və qəhrəmanlıqlarını, böyük mədəniyyətə malik olduqlarını belə təsvir edir:
Bütün bunlardan sonra Bilgə xaqan ürək ağrısı ilə qeyd edir ki, kiçik qardaşlar taxta çıxıb, ancaq böyük qardaşları kimi bacarıqlı və qətiyyətli olmadıqları üçün millətlərinə sahiblik edə bilməmişlər. Bilgə xaqan bu ağır durumu ürək ağrısı ilə belə anladır:
Bu yaxınlığı və tale oxşarlığını müqayisə etmək üçün çinlilərlə bağlı Bilgə xaqanın dediklərini olduğu kimi oxucularımıza çatdırırıq. Bilgə xaqan deyir:
Azadlıq həsrəti kölə halına düşmüş türklərin sinəsini yenidən yandırmağa başladı. Keçmişdən gələn qan yaddaşı, dədələrinin ulu və qüdrətli imperiya qurmalarının xatırlanması onlarda əcdadlarına bənzəmək və sələflərinin qəhrəmanlıqlarını təkrar etmək kimi şərəfli bir hiss formalaşdırdı. Bu hiss isə onları şücaətlərə səslədi. Əvvəlcə, köləlikdən qurtarmaq üçün kiçik qruplarla dağlara sığındılar. Sonra isə çoxalaraq 70, daha sonra 700 igid oldular. Bu 700 igid artıq böyük qüvvə idi. Onlar köləlikdən xilas olmaq istəyənlərin hamısını ətraflarına topladılar, onları keçmiş adət-ənənələri ilə yaşamağa, babalarının şərəfli yolunu davam etdirməyə başladılar. Çox idilər, az oldular, az idilər yenidən toparlaşaraq ayağa qalxdılar və çox oldular. Çoxalan kimi də əcdadlarının qurduqları ulu imperiyanı bərpa etdilər. Hər halda, Bilgə xaqanın bu yazdıqları təsadüfi deyil. Milləti millət edən onun özünə qayıdışı, əcdadının qəhrəmanlığını təkrar etməsidir. Millətin böyüklüyü də məhz itirdiklərini geriyə qaytara bilməsindədir. Bu baxımdan özlərinə igid xaqan seçən türklər Çinin əsarətində olan türkləri qurtarmaq üçün ona savaş açmağa başladılar. Ağır döyüşlərdə Çini yenə-yenə, ona ağır itkilər verə-verə itirdiklərini geri qaytara bildilər. Bilgə xaqanın atası xaqan olduqdan sonra türklər daha da qüvvətləndilər. Düşmən artıq türklərə xərac verməyə başladı. Amma bu savaşlar uzun illər boyu davam etdi. Qəribədir ki, tarixçilərin heç biri yenilən və türklərin iradəsini qəbul edən düşmənlə bu qədər savaşının səbəbini araşdırmayıblar. Əslində Çinlə uzunmüddətli savaşın kökündə itirilmiş impeyanın mövcud sərhədlərinin bərpası dayanırdı. Odur ki, əcdadların qurduqları ərazilər ələ keçirilənə kimi Çinlə müharibə davam etdirilib. Bu isə heç bir millətin tarixində görünməyən bir hadisədir. Türklər özlərindən sayca min dəfələrlə çox olan düşməni köhnə sərhədləri daxilinə sıxışdırdılar və itirdiklərini geri qaytardılar. Atası öləndə uşaq ikən Bilgə xaqana göstərdiyi qəhrəmanlığa və qeyri-adi idarəetmə bacarığına görə Tarduşları idarə etmək tapşırılır. O zaman onun 14 yaşı vardı. Əmisi Qapağan xaqanla 25 dəfə düşmən üzərinə səfər etmiş və onları yenmişdir. Bilgə xaqanın Kül Təkinin xatirəsinə ucaldılan abidəsi üzərində isə tarixlər boyu türkün dillər əzbəri olan və onu yeni qəhrəmanlıqlara səsləyən, dünya tarixində bərabəri olmayan möhtəşəm bir çağırış, möhtəşəm bir səsləniş var. Elə bir səsləniş ki, o səslənəndə türk milləti, türk xalqı ayağa qalxmalı və döyüşə hazır olan bir əsgər vəziyyəti almalıdır...
Sətir 69:
Ey türk milləti! Titrə və özünə dön!
Bilgə xaqanın bu gün də qəlbləri titrədən daş üzərindəki əbədiyyət haraylarını olduğu kimi oxucularımıza çatdırmaq istəyirik. Görün, tariximizin əbədiyyatına çevrilən bu böyük insan nə deyir:
Bilgə xaqanın uzaqgörənliyi, millətə və xalqına, gələcək nəsillərə sevgisidir onun bu çağırışı. Və istər-istəməz onun bu sevgisi və millətinə olan məhəbbəti qarşısında baş əyirik. Bəlkə də, baş əymək azdır, onun uyuduğu məzar bizim hər birimizin ən müqəddəs ziyarət yerimiz olmalıdır. Nə yazıq ki, biz Bilgə xaqanın uyuduğu yeri türk millətinin əbədi ziyarətgahına çevirə bilməmişik...
Bilgə xaqanın daş üzərindəki əbədiyyət nəğməsi bundan sonra da davam edir. Özü də tarixi xatırlaya-xatırlaya... Bilgə xaqan ürək ağrısı ilə düşmənin fitnə-felinə uyaraq xaqanlarına qarşı üsyan qaldıran və onu zəiflədən, bunun ardınca da düşmən əsarətinə düşən millətinin nə qədər bir səhv etdiyini bizə anladır. Sanki Bilgə xaqan türklərin tarixdən ibrət dərsi çıxarmayacaqlarını və keçmişlərini unudaraq dəfələrlə düşmən əsarəti altına düşəcəyini bilirdi. Amma hər dəfə də Bilgə xaqanın dediyi kimi, əcdadlarının qəhrəmanlığını xatırlayaraq, yenidən müstəqilliklərini bərpa ediblər və axıtdıqları qanları bahasına azadlıqlarını əldə ediblər. Bilgə xaqan qəhrəmanlıq dolu hünər yolunu xatırladandan sonra Kül Təkinin ölümünü ürəkyanğısı ilə təsvir edir. Bu yanğının yalnız qardaşa, millətini sevən bir sərkərdəyə olan yanğı olduğunu düşünmək səhv olardı. Bilgə xaqanın qardaş yanğısının arxasında millətinə, xalqına olan sevgisi, türk millətinin gələcəyinə olan əndişəsindən doğan narahatçılığı dayanır. Uzaqgörən bir dövlət xadimi olan Bilgə xaqan başa düşürdü ki, Kül Təkinin, Tonyukukun və özünün ölümündən sonra türklər arasına yenidən parçalanma düşəcək. O, bu parçalanmanın qarşısını öncədən almaq üçün daş üzərinə həkk etdirdiyi çağırışları ilə haray çəkir. Mən deyərdim ki, bu əsləndə Bilgə xaqanın gələcək nəsillər üçün olan nalələridir, millətinin gələcəyi üçün tökdüyü göz yaşlarıdır.
Bilgə xaqanın - Böyük Türkün Əbədiyyət Vəsiyyəti
Bilgə xaqanın daş üzərindəki son sözləri isə türkə tarixi bir vəsiyyətidir. Yenə də cəsarətlə deyə bilərik ki, belə bir tarixlərə sığışmayan möhtəşəm vəsiyyəti bu günə kimi heç bir dövlət başçısı edə bilməyib. Biz bu vəsiyyəti cüzi dəyişikliklərlə sizə çatdırmağı özümüzə borc bilirik.
Bilgə xaqan deyir:
Türk milləti! Bəylər!. Sözümü eşidin! Türk millətini toplayıb el-obanın vəsfini bu daşa yazdım. Millət yenə səhv edərsə, məhv olacağını da bu daşlara həkk etdirdim. Hər nə sözüm varsa, yazdım. Ona baxaraq bilin (ibrət götürün) Türk bəyləri!
Türklərim! Cəmi bəylərim, cəmi millətim!. Qazanıb el tutduğum (yurd, Vətən, dövlət qurduğum) bu yerdən, xaqanından ayrılmasan, yaxşılıq görəcəksən. Evində oturacaq, dərdsiz olacaqsan. Sözlərimdə yanlış varmı?
== Bilgə xaqanın vəsiyyəti ==
Ey türk! Titrə və özünə dön. Bilgə xaqanın vəsiyyəti bu gün də qəlbində millət və Vətən eşqi olan hər bir türkün daxilini hərəkətə gətirir, onu əcdadlarının yolunu davam etdirməyə çağırır. Bir daha qeyd etmək istəyirəm: tarixdə belə bir möhtəşəm çağırış olmayıb və yəqin ki, olmayacaq. Onun
== İstinadlar ==
| |||