Türgiş xaqanlığı: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
kRedaktənin izahı yoxdur |
k Dırnaq |
||
Sətir 3:
== Tarixi ==
Adlarının
İlk Türgiş başçısı olaraq görünən, [[Bağa Tarxan]] unvanlı U-çə-lə, başlangıçda bağlı olduğu təyinli (bağımlı olunan dövlət, yani Çin tərafındən təyin edilmiş) Qərbi Göktürk xaqanının idarəsizliğindən faydalanarak, ətrafına qüvvələr topladı. Qısa zamanda hər birinin 7 min əsgəri olan, 20 başbuğlu bir ordu qurmağa müvəffəq oldu. Çu vadisinin şimal-qərb ucunda olan mərkəzini, şimal-şərqə nəql etdi. Beləcə, biri Çu üzərində, başqası İlinin şimalında, iki mərkəzə sahib oldu. Çu bölgəsindən başqa, Turan və Kuca
Göktürk aləyhtarı üçlü ittifakın bir üyəsi olduğu için üzərinə yürüyən [[Tonyukuk]] tarafından mağlup və əsir ədildi ([[698]], Bolçu savaşı). On ox sahəsı, Göktürk xaqanlığına bağlandı. U-çə-lə’nin oğlu So-ko da mərkəzə itaatsizlik göstərdiği, Çin ilə münasəbət qurduğu için bu dəfa [[Kül Tigin]] və Bilgə’nin iştiraki ilə, Kapagan Kağan tarafından, [[711]]-ci ildə Bolçu yakınında həzimətə uğratıldı və tələf ədildi. Savaşın səbəbi olarak Çin kaynaklarında bildirilən, Türgiş arazisinin paylaşılması sırasında çıkan anlaşmazlık və kitabələrdə
Kapaganın şiddəti yüzündən, qarışıklıq və üsyan harəkətlərinin arttığı yıllarda, Çin’in hiç əksilməyən kışkırtmaları nəticəsində yinə Türgişlərlə uğraşmak zorunda kalındı. [[712]] vəya [[713]]’tə Kül Tigin tarafından idarə ədilən və Göktürklər için əlvərişsiz şartlara rağmən başarı ilə sona ərən bir Kara-Türgiş səfərindən sonra, Türgişlər Su-lu-çur adlı başbuğu
Başkənti, Talas’ın kuzəy-batısında, Balasagun şəhri olarak, uzunca sürən hükümdarlığı zamanında Su-lu, Mavəraünnəhir’dən doğuya Arap ilərləməsini durdurarak Orta Asya Türk halkının
[[Ərəblər]]lə bu mücadələ dəvrində, Arap ordularına karşı çıkanların həpsi, İslam kaynaklarında
Çinin indilik
Mavərannəhir’də, tam bir ihtilal havası əsməktə idi. Xəlifə Hişam ([[724]]-[[743]]), bu valiyi də azlədərək, yərinə Müslim b. Said’i gətirdi (724 başları). Arap askəri kuvvətləri arasında da ihtilaf baş göstərmiş və Yəmənli qüvvələr, tədip ədilmişlərdi. Fərgana’ya yürümək üzərə Müslim b. Said idarəsində, Səyhun’u gəçən Arap ordusuna karşı, bizzat Hakan Su-lu çıktı. Ordusuna ricat əmri vərən Müslim, susuz yollardan, aralıksız və cəbri yürüyüş ilə 11 gün çəkildi və taşıyamadıkları için bütün ağırlıklarını yakmaya məcbur kaldıktan sonra, Səyhun kıyısında, Türgişlərlə işbirliği halində bulunan yərli kuvvətlər tarafından durduruldu. Suya ərişəməmişti. Arkadan hakan hızla gəlməktə olduğu için, bin zorluk ilə önlərindəki əngəli aşan Arap kuvvətləri, ağır tələfat və zayiat pahasına, Səmərkand’a doğru çəkilməğə muvaffak oldular.
Sətir 21:
724’tə Səyhun ötəsindəki bütün Arap kuvvətlərinin gəri atılması ilə nəticələnən və hər tarafta Arap nüfuzunun kırılmasına səbəp olan bu səfərdəki həzimət, Arapları uzunca bir müddət müdafaada kalmaya zorlamış və yalnız Mavəraünnəhir’də dəğil, Toharistan’da və diğər günəy bölgələrində, idarəcilər və halk, Türgişlər’ə kurtarıcı gözü ilə bakmağa başlamışlardı. Türk kuvvətlərinin bütün ülkəyə yayıldıkları və Mavəraünnəhir Arap muhafız kıtalarının mərkəzi Səmərkand önündə bilə göründükləri bu sırada, Horasan valisi təkrar dəğiştirildi. Fakat, yəni vali Əsəd b. Abdullah, 726’da Huttal’da Su-lu Kağan karşısında başarısızlığa uğradığı için, bütün Mavəraünnəhir Arap iktidarının təhlikəyə düştüğü bir zamanda azlədildi. Ülkədə, Əməvîlərə karşı Şii və Abbasî propagandası da hızlanmakta idi. Hakan Su-lu, durumdan faydalandı, yərli muhaliflərlə ahənkli bir şəkildə çalışarak, Buhara’yı zaptətti (725).
Arap idarəsi, Səmərkand, Dəbusiya şəhirləri ilə iki küçük kaləyə münhasır kalmıştı. Yərli halka birçok haklar bahşətməsinə rağmən ümit əttiği ilgiyi görəməyən yəni vali Əşrəs b. Abdullah əs-Suləmî, Bəykənt yakınlarında hakan tarafından sıkıştırılarak, ikinci bir
Fakat, Türgişlər tarafından yolu kəsilmişti. Zaruri olarak, gəçilməsi müşkül dağ yollarına düşən Cünəyd, Savdar dağlarının dar gəçitlərində, hakan tarafından sıkıştırıldı, yorgunluğa ilavətən susuz da kalan ordusu, yər-yər baskına uğruyordu. Nihayət, 12 bin kişilik kuvvətindən 10 bininin tələf olması karşılığında, Səmərkand’a ulaşabildi (Gəçit Savaşı = Vak‘atü’ş-Şi‘b). Durumdan habərdar ədilən Halifə Hişam’ın əmri ilə, Kûfə və Basra’dan 20 bin kişilik bir takviyə ordusu Səmərkand’a gəlirkən, kış da yaklaşmakta olduğundan, daha fazla kalmak istəməyən hakan, Buhara’yı da tahliyə ədərək, çəkildi (732). Cünəyd’in 734 başlarında ölümü ilə, zatən Arap nüfuz və kudrəti iyicə kırılmış olan Horasan vilayətində
Yəni valilərin, üç sənə (734-737) kəndisi ilə uğraşmak zorunda kaldıkları Haris, sonunda Türgişlər’ə iltica ətti. Hakan Su-lu, Mavəraünnəhir’ə karşı son səfərində hayli müttəfik bulmuştu: Haris taraftarlarından başka Sogd hükümdarı (yani Gurak vəya oğlu), Usruşana hakimi, Şaş (Taşkənt bölgəsi) hükümdarı, Hutta hükümdarı. Bu listə,
Əsasən Su-lu, Araplarla birləşən Cüzcan hükümdarının hıyanətinə uğramıştı. Məmləkətinə dönən Su-lu Kağan, hərhaldə ömrünü harcadığı bu mücadələyə dəvam ədəcəkti, fakat kəndisi, o zamanlara kadar büyük hizmətlərini gördüğü Kül-çur (=Baga Tarkan) tarafından öldürüldü (738). Çin’in Türk başbuğlarını birbirinə düşürmə əsasına dayanan tahrikçi siyasəti, bir daha hədəfinə ulaşmış və Kara Türgişlər’lə Sarı Türgişləri birbirinə iyicə düşman ətmişti. Sarı Türgişlər, mücadələyi kazandılar. Başbuğları Baga Tarkan (Kül-çur), rakibi Kara Türgiş başbuğu Tu-mo-çə’yi mağlup ədərək və onun
742’dəki Türgiş kağanı İl-ətmiş Kutlug Bilgə, bir Kara-Türgiş başbuğu idi. 753’tə hakan ilan ədilən Tangri Bulmuş bir Kara Türgiş idi. İki taraf arasındaki uzun sürən mücadələyə, Karluklar da karışmışlar, Türgiş iktidarı büsbütün zayıflamıştı. Nihayət, 20 sənə içində gittikçə kuvvət kazanan Karluklar; To-lular və Nu-şi-pilər arasında üstünlük kazanarak, ağırlık mərkəzi Çu vadisi olmak üzərə, kəndi hakimiyətlərini kurdular ([[766]]).
|