Hədis: Redaktələr arasındakı fərq

Hədislərin mətninin yazıya alınmasına gəlincə, onun tarixi tam dəqiqliyi ilə bizə məlum olmasa da bir şey bəllidir ki, Allahın kəlamı ilə müqayisədə onlar sistemli şəkildə və tam olaraq sonralar yazılmışdı. Bir şeyə fikir verək: Allah rəsulu (s) vəhyin məhsulu olan hər bir ayəni yazdırmış və bu ilahi mesajın – Quranın təkcə insanlara çatdırılması üçün deyil, qorunması üçün də lazımi və mümkün olan bütün tədbirləri görmüşdü. Ancaq hədislərin yazıya alınmasına olan diqqət və maraq Qurana olan qayğıdan daha az idi. Səbəb kimi deyə bilərik ki, Peyğəmbər (s) üçün Allahın kəlamı daha vacib idi. Cəhaləti yox etmək üçün Quran hər şeydən daha üstün sayılmışdı. Böyük islam alimi Məhəmməd Həmidullah bu barədə yazırdı: "Hz. Məhəmməd (s) davranışlarında etinalı və eyni zamanda ürəyiaçıq idi.... qürurlu və özündən razı sayılmaması üçün söz və davranışlarının qorunmasına eyni dərəcədə çox diqqət göstərməzdi. Ona görə də hədisin qorunması Quranın qorunmasından xeyli fərqli tarixə malikdir".

 

 

Hədislərin toplu halda yazılmasına olan ənənəvi baxış bundan ibarətdir ki, bu proses VIII əsrin əvvəllərindən başlayıb. Ancaq müxtəlif mənbələri araşdırdıqda aydın olur ki, hələ Peyğəmbərin (s) sağlığında yazıya alınmış hədis topluları (rulonlar) mövcud idi. Hədis alimləri olan Tirmizi və Əbu Davudun hədis kitablarında belə bir rəvayət yer alır ki, Məkkədən olan Abdullah ibn Əmr ibn As Peyğəmbərdən (s) eşitdiyi hədislərdən (təxminən 1000 hədis) ibarət kiçik bir məcmuə yazır və onu "əs-səhifə əs-sadiqa" (doğru-dürüst səhifələr) kimi adlandırır. Sonralar bu əsər [[ibn Hənbəl]] və digərlərinin hədis kitablarının tərtib edilməsində istifadə edilmişdir. Səhabələrdən Ənəsin də hədis rulonlarına sahib olması məlumdur. Peyğəmbərin (s) Əmr ibn Həzmi Yəmənə vali təyin edərkən ona yazılı şəkildə təlimatı verməsi, Cabir ibn Abdullahın həccə dair kitabça yazması – Cabirin "Səhifə"si (çox güman ki, burada Peyğəmbərin (s) son həcc səfəri və bu zaman etdiyi çıxışdan söhbət gedirmiş), səhabələrdən Səmurə ibn Cündəb və Səd ibn Übadənin Peyğəmbər (s) barəsində qələmə aldıqları xatirələr (İbn Həcər Səmurənin əsərini "böyük bir kitab" (nüsxə kəbirə) adlandırır), Peyğəmbərin vəfatı ərəfəsində gənc İbn Abbas yaşlı səhabələrdən öyrəndiklərini bir-çox kitabda toplaması (Ona görə də o vaxtlar "İbn Abbas bir dəvə yükü əsər yazıb qoydu" deyilirdi.), İbn Məsudun hazırladığı hədis tərtibatı, Əbu Hüreyrənin tələbələrinə mənbələrdə "kutubən kəsiratən" (bir-çox kitab) kimi qeyd edilən hədis toplularını göstərməsi, tələbəsi Həmmam ibn Münəbbihə 138 hədisi ehtiva edən bir kitabça yazdırması (sonuncu əsər dövrümüzə qədər gəlib çatmışdır), Hz. Əbu Bəkirin Peyğəmbərlə (s) bağlı 500 hədisə yer verdiyi bir kitab yazdığı və yandırdığı, Hz. Əlinin "Səhifə"si və s. faktlar ilkin islam dövründə hədislərin yazıya alınmasını göstərən danılmaz dəlillər hesab edilir. Sonralar ortaya çıxan siyasi qrupların (xaricilər, mürciilər, qurabilər, bəzi əməvi tərəfdarları, bəzi şiələr və s.) özlərini əsaslandırmaq üçün hədis uydurmaları hədislərin sistemli şəkildə toplanaraq yazıya alınmasına səbəb oldu. Peyğəmbərə (s) dair hədislərin və onun barəsində nəql edilmiş rəvayətlərin yox olma təhlükəsi xəlifə Ömər ibn Əbdüləzizi (öl. 720) hədislərin yazıya alınması üçün əmr verməyə sövq etdi. Hədislərin toplanması iki mərhələdən keçmişdir. Birinci dövr üçün hədislərin toplanaraq yazıya alınması xarakterik idi. Yuxarıda qeyd etdiyimiz hədis rulonlarında, səhifələrində yer alan, səhabə və tabiinlərin yaddaşlarında qalan hədislər toplanaraq yazıldıqdan sonra onların müxtəlif konsepsiyalara görə təsnif edilməsi başlandı. Bu, ikinci mərhələ sayılırdı. Toplanmış hədislərin təsnifi zamanı "əl-Cə`mi", "əs-Sünən", "əl-Müsənnəf", "əl-Müsnəd", "əl-Mü`cəm", "əl-Müstəxrəc", "əl-Müstədrək" və s. kimi adlar verilən kitablar yazıldı.

– Hədisin mətninə gətirib çıxaran ravilərin silsiləsi. Bu mənada o, "sənəd"in sinonimi hesab olunur.

 

 

 

'''Həsən-Səhih''': "Həsən" dərəcə etibarı ilə "səhih"dən aşağı hesab olunur. Elə isə fərqli mənaları olan bu iki istilahi terminləri necə cəm etmək olar? Artıq alimlər Tirmizinin bu ifadəsində olan məqsədini müxtəlif cür izah etmişlər. Bu izahların ən gözəli isə ibn Həcərin izahıdır. Bunu da Suyuti təqdirə layiq hesab etmişdir. Xülasə budur:

– Əgər hədisin yalnız bir isnadı varsa bu ifadə: "Bu hədis bir qrup alimin rəyinə görə "həsən", digərlərinə görə isə "səhih"dir!- mənasını ifadə edir.

 

 

 

'''Səhih''': Bu kəlmə lüğətdə müxtəlif mənalarda istifadə olunur. Məsələn: Sağlam, möhkəm, qıvraq, gümrah və s. İstilahi mənada isə – səhih hədis, isnadının əvvəlindən axırına qədər dəqiq olan insaflı ravinin aramsız, sapdırmadan [şazz olmadan] və qüsursuz [müəlləlsiz] olaraq özü kimisindən xəbər verdiyi hədisdir".

d) '''müəlləl olmaması''': Hədisdə [sənəddə və ya mətndə] "illə" olmamalıdır. "İllə" hədisin mötəbər olmasında naqislik əmələ gətirən gizlin, anlaşılmaz səbəbdir.

 

 

 

 

 

'''MÜŞRİK ATA ÜÇÜN BAĞIŞLANMA DİLƏMƏMƏK'''

 

 

Bəraə surəsindəki "Müşriklərin [[Cəhənnəm]] sakinləri olduqları onlara (iman gətirənlərə) bəlli olduqdan sonra, qohum olsalar belə, Peyğəmbərə və möminlərə onlar üçün bağışlanma diləmək yaraşmaz." ([[Tovbə surəsi|ət-Tovbə]], 113.) ayəsi ilə ləğv edilmişdir.