Alban Arşakiləri: Redaktələr arasındakı fərq

|Rodovid =

}}

 

 

Siyahıdan göründüyü kimi, [[Qafqaz Albaniyası|Albaniya]]nın ilk arşaki hökmdarı e. I əsrində hakimiyyətə gələn [[I Cəsur Vaçaqan]] olmuşdur. Belə güman etmək olar ki, Vaçaqanın sələfləri olan yerli hökmdarlar Albaniyanın bütün vilayətlərinə sahib deyildilər. Məhz I Vaçaqan ölkəni birləşdirməyə və mərkəzləşmiş dövlət yaratmağa müvəffəq olmuşdu. Onun nə özü, nə də varisi I Vaçe haqqında başqa məlumat yoxdur. [[Urnayr]]ın hakimiyyət illəri dəqiq məlum deyil. [[Moisey Kalankatlı]]nın məlumatına görə, Urnayr Sasani Şahənşahı [[II Şapur]]un ([[309]]-[[379]]), [[Bizans]] imperatoru Böyük Konstantinin ([[337]]-[[361]]), eləcə də erməni hökmdarları III Tridatın ([[287]]-[[330]]), Tiqranın ([[338]]-[[345]]), Arşakın ([[345]]-[[367]]) və Papın ([[370]]-[[374]]) müasiri olub. Mənbələrdə onun adı ilk dəfə [[313]]-cü ildə, alban əyanları ilə birlikdə xristianlığı qəbul etməsi münasibətilə çəkilmişdir. Onunla bağlı son məlumat [[371]]-ci ildə baş vermiş [[Dzirav döyüşü]] ilə bağlıdır. Beləliklə, Urnayrın hakimiyyət başında ən azı [[313]]-cü ildən [[371]]-ci ilə kimi olduğu güman edilir.

Alban tarixçisi [[Moisey Kalankatlı]] onu ''"böyük müharibələrdə [sələflərinin] şanlı adına varis çıxaraq, [[Ermənistan]]ın içərilərində qələbə bayrağı sancan rəşadətli ər"'' <ref>Azərbaycan Tarixi (yeddi cilddə), Bakı, 2007, II cild.</ref> adlandırır.

 

 

 

[[444]]-cü ildə Yesuagenin [[Sasanilər|Sasani]] şahənşahı [[II Yəzdigərd]]in bacısından olan oğlu II Vaçe hökmdar elan edildi. Moisey Kalankatlının məlumatına görə bu alban hökmdarı Sasani şahənşahı Perozun əmri ilə onun dövründə dövlətin paytaxtı olmuş Perozabad (Partav -[[Bərdə]]) şəhərini saldırdı. Paytaxtın [[Qəbələ]]dən Bərdəyə köçürül-məsi xarici-siyasi dəyişikliklərlə, türkdilli köçərilərin tez-tez baş verən basqınları ilə bağlı idi; məhz bu, ölkənin mədəni-siyasi mərkəzinin [[Kür]]ün sol sahilindən sağ sahilinə keçirilməsinə səbəb olur.

[[428]]-ci ildə [[Sasanilər]] [[Ermənistan]]da hökmdar hakimiyyətini ləğv edib, onu imperiyanın əyalətlərindən birinə çevirdilər. Həmin dövrdə [[Qafqaz Albaniyası|Albaniya]] müəyyən siyasi müstəqilliyini saxlaya bilmiş vassal ölkə idi. Dünyəvi feodalların və ruhanilərin müstəsna hüquqları, eləcə də alban arşakilərinin simasında daxili, bəzən də xarici siyasət yürüdən hökmdar hakimiyyəti saxlanmışdı.

 

 

II Yəzdigərd vergi siyasətini də dəyişdi. Əhalinin ümumi siyahıya alınması və üzərinə vergi qoyulacaq hər şeyin qeydiyyatdan keçirilməsi nəticəsində vergilər xeyli dərəcədə artdı. Kəndlilərlə yanaşı, şəhər əhalisi, eləcə də əvvəllər azatlar zümrəsi ilə bir tutulan və yalnız torpaq vergisi verən ruhanilər də ağır vergi ilə yükləndilər.

Bu tədbirlərlə yanaşı [[Sasanilər]] Cənubi Qafqaz xalqlarını, o cümlədən albanları zorla məzdəkizmə (atəşpərəstliyə) çevirmək yolu ilə onların mədəni-ideoloji assimilyasiyasına nail olmağa çalışırdılar. Etiqad məsələsi yalnız dini mahiyyət daşımırdı, bu həmçinin mühüm siyasi əhəmiyyətə malik məsələ idi. Dini assimilyasiyasının əsas məqsədi mərkəzin siyasi hakimiyyətini möhkəmləndirmək, tabe olmayan xalqların tam itaətkarlığını təmin etmək, onları öz müstəqillikləri uğrunda apardıqları mübarizədə kömək umduqları Bizansdan ayırmaq idi. Beləliklə, məhz həmin vaxtdan üç Qafqaz xalqı dini müttəfiqə çevrildilər.

 

 

[[Ermənistan]] və [[İberiya]]ya nisbətən Albaniyada üsyan daha ağır şəraitdə keçirdi. [[Beyləqan|Paytakaran]] şəhərində Sasani silahlı qüvvələri cəmlənmişdi. [[Çola]] ərazisində [[hunlar]]a qarşı yürüşdən qayıtmış on min Sasani atlısı yerləşmişdi. Sasanilər onların köməyilə Gürcüstan və Albaniyada baş qaldırmış üsyanı zəiflətmək, Ermənistandakı hərəkatı boğmaq istəyirdilər.

 

[[450]]-ci ildə alban hökmdarlarının qış iqamətgahı olan [[Xalxal]] şəhəri yaxınlığında (müasir [[Qazax]] zonası) üsyançılarla Sasani qoşunları arasında döyüş baş verdi. Bu döyüş Sasani qoşunlarının tam məğlubiyyəti ilə başa çatdı. Bu qələbədən sonra Sasanilnilərin Albaniyada tutduqları qala və şəhərlərə hücum çəkən [[Qafqaz albanları|albanlar]]ın, [[ermənilər]]in və [[iberlər]]in müttəfiq qoşunları daha sonra "[[Dərbənd keçidi|hun keçidinə]]" doğru birgə yürüş etdilər. Onlar II Yəzdigərd tərəfindən tikilən qalanı dağıdaraq buradakı Sasani qarnizonunu məhv etdilər və alban hökmdar nəslindən olan bir knyazı keçidin komendantı təyin etdilər. [[Hunlar]]ın ölkəsinə və başqa şimali Qafqaz torpaqlarına gedib, [[farslar]]a qarşı ittifaq bağlamaq da ona həvalə edildi. Hunlar kömək vəd etdilər. Bu zaman eftalilərlə müharibədə uduzan Sasani şahənşahı II Yəzdigərd [[Orta Asiya]]dan [[Ktesifon]]a qayıtdı. Bizanslıların Cənubi Qafqaz xristianlarının işinə qarışmadığına əmin olan II Yəzdigərd üsyanı zor gücünə boğmaq qərarına gələrək, Mihr-Nersesi böyük ordu və çoxsaylı fillərlə ora göndərdi. Albaniya, Ermənistan və Gürcüstandakı üsyançılardan bir çoxunu bahalı hədiyyələr və vədlərlə üsyandan yayındırmaq mümkün oldu. Feodalların çoxu öz yerlərinə qayıtdılar. Farslar ''"Vardan Mamikonyanla Albaniya və Gürcüstan arasında çox məharətlə bağlanmış ittifaq müqaviləsini pozmağa"'' müvəffəq oldular. [[451]]-ci il iyunun 3-də [[Artaz]] vilayətindəki Avarayr düzündə (indiki [[Maku]] ilə [[Xoy]] arasında) [[farslar]]la üsyançılar arasındakı məşhur döyüş üsyançıların ağır məğlubiyyəti ilə başa çatdı.

[[459]]-cu ildə Sasani taxtında Peroz ([[459]]-[[484]]) oturdu. Onun dövründə təbəələrin onsuz da ağır olan vəziyyəti uzunmüddətli quraqlıq, qıtlıq və Perozun xarici müharibələri nəticəsində daha da ağırlaşdı.

 

 

Bu müharibə Sasani ordusunun muzdlu döyüşçüləri olan onoqurlar üçün də çox uğursuz oldu. Onların bir qismi döyüş meydanında, digərləri xəstəliklərdən həlak oldu.

[[Moisey Kalankatlı]] yepiskop Qutun hakimiyyətdən uzaqlaşdırılmış Vaçeyə göndərdiyi mədhiyyə-məktubundan gətirdiyi parçada siyasi hakimiyyətini itirmiş ölkənin dininin əldən verilmədiyini xüsusi qeyd edərək yazırdı: ''"Sənin ölkənin doğma dini hifz olunmuş, böyük kilsələr salamat, kiçik kilsələr əmin-amanlıqda, ruha-nilər ibadətlərdə, qurbanlar mehrablarda qalmışdır".''

[[Mömin III Vaçaqan]]ın hökmdarlığı Albaniyanın siyasi və mədəni-dini dirçəlişi idi. O, hər şeydən əvvəl, ölkədə dini birliyə nail olmağa, xristianlığın ümumdövlət dininə çevrilməsinə çalışdı. Bu məqsədlə o, atəşpərəstləri, bütün bütpərəst təriqətlərini möhkəm təqib edir, onların kökünü kəsirdi. III Vaçaqan məktəblər açır, dağıdılmış kilsə və monastırları yenidən qurur, yenilərini tikir, kilsə rütbələrini bərpa edirdi. [[Qafqaz Albaniyası|Albaniya]]nın müstəqilliyini möhkəmləndirməyə çalışan III Vaçaqan yad dini-siyasi təsirlərə və xarici qüvvələrin assimilyatorçu siyasətinə qarşı dayana biləcək müstəqil alban kilsəsinin böyük siyasi rolunu nəzərə alaraq, bu kilsənin laxlamış dayaqlarını möhkəmləndirməyi, onu iqtisadi cəhətdən gücləndirməyi zəruri hesab etdi. Bu məqsədlə o, [[Aluen kilsə məclisi|Aquen məclisi]]ni topladı. Bu məclis bir tərəfdən alban kilsəsinin müstəqilliyinin təsdiq edilməsinə kömək etməli, digər tərəfdən dövlət hakimiyyətini möhkəmləndirmək, feodal azğınlığına son qoymaq, ruhaniləri dünyəvi əyanlarla bərabərləşdirmək, dünyəvi əyanların və ruhanilərin vergi ödəyən zümrə ilə münasibətlərini nizamlamaq, eləcə də ölkənin siyasi müstəqilliyini saxlamaq və yadelli qüvvələrlə mübarizə etmək məqsədilə bütün silklərin dini birliyinə nail olmaq üçün şərait yaratmalı idi. III Vaçaqan Albaniyada son Arşaki hökmdarı oldu.

 

 

[[Qafqaz Albaniyası|Alban dövləti]] alban arşakiləri dövründə qədim Albaniyanın ənənələrini davam etdirərək, özünün heç kəsdən asılı olmayan müstəqil daxili və bəzən də xarici siyasətini yürütmüşdür.

 

== İstinadlar ==