Kardinal Rişelye: Redaktələr arasındakı fərq

Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
k tire
Sətir 27:
 
== Həyatı və fəaliyyəti ==
[[1585]]-ci il [[9 sentyabr|sentyabrın 9-da]] Parisdə [[Puatu]] əyalətinin Rişelye qəsrində kasıblaşmış zadəgan ailəsində anadan olmuşdur. Onun atası Fransua dyu Plessi Fransada [[III Henrix (Fransa kralı)|III Henrixin]] dövründə baş prevo - məhkəmə məmuru olmuşdur, anası Süzanna de la Port Paris parlamentinin vəkilinin ailəsində anadan olub. Ailənin kiçik oğlu olan Arman-Jan markiz dyu Şillunin titulunun varisi kimi [[1594]]-cü ildə [[Navarr kolleci|Navarr kollecinə]] daxil olur və hərbiçi təhsili alır.
 
[[1516]]-cı ildə III Henrix tərəfindən Plessiyə bağışlanmış La-Roşelye yeparxiyasında dini vəzifə ailənin yeganə gəlir mənbəyi idi.Ailənin ortancıl oğlu monastıra getdiyindən Rişelye ailəsi bu vəzifəyə gənc Armanın təyin olunmasına çalışır. Arman gənc olduğu üçün bu rütbəyə onu Roma Papası [[V Pavel]] təsdiq etməli idi. Gənc abbatı qəbul edərkən onun fitri istedadını və hazırlığını görən V Pavel onu bu vəzifəyə 22 yaşında təsdiq etdi.
Sətir 39:
[[Şəkil:Kardinaal de Richelieu.jpg|thumb|200px|left|Rişelye (by Philippe de Champaigne, 1637)]]
 
Rişelyenin bacarığı tezliklə Fransanın o zaman ki, faktiki rəhbəri ana-kraliça [[Mariya Mediçi]] tərəfindən qiymətləndirildi və o gənc [[XIII Lüdovik (Fransa kralı)|XIII Lüdovikin]] arvadı - kraliça [[Anna Avstriyalı|Anna Avstriyalının]] keşişi təyin edildi. Tezliklə kral favoriti d'Ankr Rişelyeyə himayə etməyə başladı. [[1616]]-cı ildə Rişelye Kral şurasında daxil oldu-hərbi işlər və xarici siyasət üzrə dövlət katibi təyin edildi.
 
Lakin [[1617]]-ci ildə [[Mariya Konçino Konçini|Konçininin]] (d'Ankr) öldürülməsi və onun yerinə hersoq [[de Lyuin]]in gəlməsi Rişelyenin təkrar [[Lyuson]]a qayıtması və daha sonra [[Avinyon]]a göndərilməsi ilə nəticələndi. Bu müddət ərzində o yalnız dini fəaliyyətlə məşğul oldu, lakin XIII Lüdovik və anası Mariya Mediçi ilə məktublaşırdı.
 
Fransa şahzadə nəsillərinin nümayəndələri - [[Konde]], [[Suasson]] və [[Builyon]] gənc kralın özbaşnalığına qarşı çıxması XIII Lüdoviki Rişelyeyə ana-kraliçanın ətrafına ona sakitləşdirici təsir bağışlayacağı ümidilə daxil olmağa icazə verdi. Effekt gözlənilməz oldu, ana-kraliça tam barışıq üçün oğlundan Rişelyenin [[kardinal]] seçilməsini tələb etdi. [[1622]]-ci il [[5 sentyabr|5 sentyabrda]] Rişelye kardinal rütbəsinə layiq görüldü, lakin Mariya Mediçinin (onunla birlikdə Rişelyenin) [[Paris|Parisə]] yalnız [[1624]]-cü ildə qayıtması ona öz vəzifəsində bu vaxtdan etibarən fəaliyyət göstərməsinə imkan verdi. [[1624]]-cü il [[13 avqust]]da fəaliyyətdə olan hökümətin dağılması və ana-kraliçanın təkidi Rişelyeyə kralın "baş naziri" (birinci nazir) təyin edilməsinə imkan yaratdı.
 
=== Saray fəaliyyəti ===
İlk anlardan etibarən Rişelye çoxlu düşmən və etibarsız dostlarla üzləşdi. Kralın sevgisini qazana bilməsədə hər hadisədən sonra XIII Lüdovik Rişelyenin təsirinə daha çox düşürdü. Kral ailəsi Rişelyeyə isti münasibət göstərmirdilər - kraliça, ana-kraliça və hətta kralın yeganə qardaşı hersoq [[Qaston Orleanlı]] Rişelye üzərində təsir əldə etmək üçün çoxsaylı qəsdlər hazırlayırdılar. Ana-kraliça çox tezliklə Rişelyenin dövlətin idarə edilməsindəki mövqeyini görüb ona himayə etməkdən əl çəkdi. Çox saylı gizli qəsdlərin üstü məharətlə açılır və günahkarlar cəzalandırılırdılar. Yalnız kral ailəsinin üzvləri mənsub olduqları titullara görə sağ qala bilirdilər.
 
Çox tezliklə Rişelye mərkəzi hakimiyyəti möhkəmləndirdi, parlamentlər (şəhərlərdə ali məhkəmə hakimiyyəti) kral hakimiyyətinə tabe edildi, dini işlərə nəzarəti kralın əlində cəmləşdirdi.
Sətir 55:
[[Şəkil:Louis XIII Richelieu devant La Rochelle.jpg|right|thumb|250px|XIII Lüdovik və Rişelye La-Roşel mühasirəsində]]
 
Rişelye səhhəti baxımınıdan zəif adam olmuşdur. Faktiki olaraq hakimiyyətin başçısı və zehni fəaliyyəti səhhətindəki problemlərin daha tez üzə çıxmasına şərait yaratmışdır. Hətta ölüm ayağında belə orduya əmrlər verir, diplomatik instruksiyalar və ayrı-ayrı əyalətlərin qubernatorlarına namələr yazırdı. [[28 noyabr]] [[1642]]-ci ildə kəskin ağrılar başlayır, [[2 dekabr]]da XIII Lüdovik onu ziyarətə gəlir. ''"Artıq vida vaxtıdır - zəif səslə Rişelye deyir. Siz Əlahəzrətləri tərk edərkən mən yalnız özümdə onunla təskinlik tapıram ki, sizin krallığınız öz qüdrətinin və şöhrətinin ən yüksək pilləsində olduğu bir dövrdə düşmənləriniz məğlub edilmiş və alçaldılmışdir. Bütün əməyimin və xidmətlərimin qarşılığında Siz Əlahəzrətlərindən mənim doğmalarımı himayə etməyinizi və xeyir-dua verməyinizi istəməyə cürət edirəm. Mən onlara öz xeyir-duamı yalnız o şərtlə verəcəyəm ki, onlar Sizə sədaqətlərini heç bir zaman pozmayacaq və sona kimi sizə tabe olacaqlar."'' Daha sonra o öz vəzifəsinə layiqli varis kimi [[Mazarini]]ni göstərir.
 
Növbəti gün kral sonuncu dəfə görüşə gəlir və bir saat müddətində onlar təklikdə söhbət edirlər. Daha sonra içəri gəlmiş keşişlərin sorğularına "Mənim dövlətin düşmənlərindən başqa düşmənlərim olmayıb" deyərək aydın və dəqiq cavab verir. Rişelye [[5 dekabr]] [[1642]]-ci ildə [[Paris]]də vəfat etmişdir və [[Sarbonna]] ərazisindəki kilsədə, universitetə etdiyi əvəzolunmaz köməyin xatirəsinə orada dəfn edilmişdir.
Sətir 66:
Rişelye Fransız [[absolyutizm]]ini gücləndirmək məqsədilə mədəni inkişafa ciddi fikir vermişdir. Kardinalın təşəbbüsü ilə [[Sarbonna Universiteti|Sarbonnanın]] əsaslı rekonstruksiyası keçirilmişdir. [[Fransa Akademiyası|Fransa Akademiyasının]] yaradılmasında əvəzsiz rol oynamış, Sarbonna Universitetinə öz vəsiyyətinə əsasən Avropanın ən böyük kitabxanalarından birini bəxş etmişdir. Parisdə Pale-Kardinal (sonradan o XIII Lüdovikə bağəşlanılır və indi [[Pale-Royal]] adlanır) qəsrini tikdirir.
 
Rişelyenin Fransız [[klassisizm]]inin çiçəklənməsi naminə rəssamlara və yazıçılara etdiyi köməkdən əlavə o özü də məhsuldar dramaturq olmuşdur. Onun pyesləri öz təşəbbüsü ilə açdırdığı kral tipoqrafiyasında çap olunurdu. Fransaya rəqib hesab etdiyi İspan kralının qızı - Anna Avstriyalı ilə gərgin münasibətləri öz pyeslərində əksini tapmışdır. Anna Avstriyalı və İngilis [[Lord Bekinqem|lordu Bekinqem]] arasındakı münasibətləri bilən Rişelye yazdığı "Miram" adlı pyesində lord Bekinqemi məğlu qismində ([[La-Roşel]] mühasirəsi zamanı) göstərir və kraliçanı bu tamaşaya baxmağa məcbur edir. [[Aleksandr Düma|Dümanın]] "Üç muşketyor" əsərində bu məqam əsasən faktlara söykənilərək təsvir edilmişdir.
 
Rişelye təkcə səhnədə uğur qazanmamışdır, o Fransada uzun müddət sürmüş və onu hədsiz zəiflətmiş dini müharibəni ([[Katolisizm|katoliklər]] və [[Protestantisizm|protestantlar]] arasında) dayandıra və uzun müddət olmaması üçün şərait yarada bilmişdir. Rişelye həmçinin Avropa tarixinin gedişatına çox güclü təsir göstərmişdir. O duel və saray intriqalarını tam dayandıra bilməsə də kardinal olduğu dövrdə onlara güclü təsir göstərə bilmişdir. Kral şurasının və mərkəzi hakimiyyətin mövqeyinin kəskin güclənməsinə nail olmuşdur. Onun dövründən başlayaraq Fransa kolonial imperiyaya çevrilməyə başlamış, Kanada kimi vacib kolonyaları meydana gəlmişdir.