Cinnilər tayfası: Redaktələr arasındakı fərq

Çinlilər [[Azərbaycan türkləri]]nin etnogenezində rol oynamış türk mənşəli tayfalardandır. Çinli tayfası Azərbaycan tarixşünaslığında ən az tədqiq olunmuş tayfalardandır. [[Güney Qafqaz]]da çinlilər həm [[Ermənistan]], həm də [[Gürcüstan]] ərazisində III-IV əsrdən məskunlaşıblar. Ermənistandakı çinlilər IV əsrdən xristian dinini qəbul etmişdilər. VIII əsrə qədər ermənlərin qoşunlarının başçılarının hamısı Çinli tayfasından idi. Çinlilərin əcdadı Mamiqun adlı başçının adı ilə ermənicə Mamikonian "Mamiqunlar" adını daşıyırdılar. (Q.Ə.Qeybullayev. Qədim türklər və Ermənistan. Bakı: 1993) Gürcüstanda [[Kür çayı]]nın sahilində yaşayan çinlilər əvvəlcə xristian dinini qəbul etməmişdilər. Onların yaşadığı qala indi gürcü dilində Şamşvilde adlanır ki, bu da üç ox (gürcü dilində sami -– üç, şvilde -– ox) adının tərcüməsidir.

"Sisakan tarixi" əsərinin müəllifi, əslən türk çinli olan [[Stepan Orbelian]] (atasının adı Tarsancdır. Bu ad Xəzər sərkərdələrindən biri, Bizans mənbələrində adı çəkilən Tarmanc adı ilə müqayisə olunur) yazır ki, çinlilər III əsrdə Çin-Bakurun başçılığı ilə Dəryal (türkcə dar-darısqal və yal sözlərindən ibarət olan bu ad sonralar səhvən farsca Dar-alan -– Alan qapısı kimi izah edilmişdir. Halbuki heç bir mənbədə bu toponimin Daralan forması yoxdur) keçidi vasitəsiylə Şimaldan Gürcüstana gəlmiş və gürcü çarı onları hörmətlə qəbul edərək yerləşmələri üçün Orbeti (qartal yurdu) qalasını vermişdir. Çinlilərin hakim sülaləsi bu qalada yaşadığına görə Orbeli adlanırdı. Bu sülalə min ilə yaxın hakimiyyətdə olmuş və [[1117]]-ci ildə süqut etmişdir. [[Gürcülər]]də XIX əsrə qədər məşhur Orbeli knyaz nəsli də öz adını türk çinlilərdən almışdı. Erməni tarixçisi N.Q.Adons yazmışdı ki, XIX əsrin əvvəllərində [[Gürcüstan]]da knyaz Orbelianlar əcdadlarını çinlilərin arasında axtarırlar və Çin-Bakuru özlərinin ulu əcdadı hesab edirlər. Orbeli (Orbelian) xan nəsli [[1117]]-ci ildə Gürcüstanda [[Lori qalası]]nı tikdirmişdilər. Lakin xristian [[ermənilər]] və [[gürcülər]] Orbelilərə qarşı mübarizə aparırdılar. Nəticədə bu xan nəslinn bir hissəsi qoşunu ilə [[Sisakan]]a köçüb gəlmiş, xristian dinini qəbul etmiş, sonra da hakimiyyəti ələ almışdı. XIII əsrdə Sisakanın hakimi [[Stepan Orbelian]] idi. Onun [[1290]]-cı ildə yazdığı "Sisakan nəslinin tarixindən" adlı əsəri qrabar dilində yazılmışdır. Bu da təbii idi. O vaxt Sisakanda (Sisakan kilsəsi Alban kilsəsinə tabe idi. Ərəb xəlifəsi isə Alban kilsəsini erməni kilsəsinə tabe etmişdi) kilsə artıq erməni kilsəsinə tabe idi və xristian [[Qafqaz albanları]] arasında da bütün yazı-pozu qrabar (qədim erməni) dilində aparılırdı. Xristian dininə qulluq edən Stepan Orbeliani də əsərini erməni dilində yazmalı idi (Q.Qeybullayev. Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən. Bakı: 1994).