Kutilər: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
k r2.5.2) (Bot redaktəsi əlavə edilir: he:גוטי (עם) çıxardılır: es:Guti (tribu), sv:Gutium |
k tire |
||
Sətir 1:
[[Şəkil:On Asiya erazisinde qedim tayfalar, tayfa bilikleri ve dovletler (e.a. III-II minilliklerde).jpg|right|thumb|300px|Ön Asiyanın qədim xəritəsində kutilərin erkən məskunlaşma əraziləri]]
'''Kutilər'''
Kutilər [[Azərbaycan]] ərazisində, [[Urmiya gölü]] hövzəsində yaşamış etnoslardan biridir. Kutilərin mənşəyi haqqında tarixşünaslıqda müxtəlif fərziyyələr var. Bəzi tarixçilər kutiləri elamdilli, kuti mədəniyyətini isə elam mədəniyyətinin bir hissəsi sayır, digərləri isə onların Qafqazdilli xalq olduqlarını iddia edirdilər. Lakin son tədqiqatlar nəticəsində kutilərin türkdilli tayfa olması fikri danılmaz elmi faktlarla sübuta yetirilmişdir. Bu nəzəriyyəni sübut edən ən önəmli faktlardan ikisi aşağıdakılardır:
*1.e.ə. III minillikdən-I minilliyn sonuna qədər [[Güney Azərbaycan]] ərazisində arasıkəsilməz etnik vərəsəliyin olması və e.ə. I minilliyin əvvəllərindən həmin ərazidə türk mənşəli etnosların
*2.Kutilərin bir hissəsinin e.ə. I minilliyin əvvəllərində yaranmış [[Urartu]] ərazisində -indiki [[Türkiyə]]nin Şərq bölgələrində, [[Van gölü]] hövzəsində yaşaması. (Mənbə: [[İqor Dyakonov|İqor Mixayloviç Dyakonov]]. Midiya tarixi.)
Urartu çarlarının [[mixi əlifba]] ilə e.ə. VIII-VII əsrlərdə yazdırdıqları kitabələrdə Urartu ölkəsinin adı "Biaini" kimi göstərilmişdir. Urartu adı onların ölkəsinə kənardan verilmə, semitmənşəli addır. Bu da məlimdur ki, Biaini kimi yazılmış ad Türkiyənin Şərqində, [[Van gölü]]nün adında indiyədək qalmışdır. Biaini toponimi "bia" sözündən və urartu dilində yer adlarına əlavə olunan "-ini" şəkilçisindən ibarətdir. İndiyədək tədqiqatçılar Biaini adının mənasını aça bilmirdilər. Halbuki ölkə Bia adlanmış gölün adını daşımışdır. gölün adı isə qədim türk dilində "bia" – "su" deməkdir. Həmçinin [[Manna]] və [[Midiya]] ərazisində də "bia", "bua" sözü ilə bağlı toponimlər məlumdur. [[Altay]]da indi də bir çox hidronimlərdə "bia", "bua" sözü qorunmuşdur. Deməli, əvvəlcə bu göl (Van gölü) qədim türk dilində Bia adlanmış, Urartu dövləti e.ə. IX əsrdə yaranandan sonra gölün adı ilə ölkə Urartuların dilində Biaini adlanmışdır. Gölün əsl adı unudulmuş və yalnız Biaini adının təhrifi
İ.İ.Meşşaninov qeyd edir ki, urartu dilində "mu"
tiau
[[Urartu dili]]ndə türkmənşəli sözlərin olması göstərir ki, urartulular bir türk mənşəli etnosla bilavasitə təmasda olmuşlar. Q.Qeybullayev qeyd edir ki, bu etnos kutilər ola bilərdi. Başqa sözlə, urartu dilindəki türk mənşəli sözlər kutilərin dilindən mənimsəmələrdir. Ümumiyyətlə isə belə mənimsəmələr [[elam dili]]ndə də vardır:
:elamca ihşi
:elamca ikə
:elamca kuti
:elamca kik
:elamca şak
Kutilərlə əlaqədar olaraq bir məsələni də nəzərdən qaçırmaq olmaz. Q.Qeybullayev "Qədim türklər və Ermənistan" adlı kitabında göstərir ki, kutilərin bir hissəsi sonradan köç edərək [[Qərbi Azərbaycan]] (müasir [[Ermənistan]]) ərazisində məskunlaşmışlar.
Sətir 24:
Kutilərin şəxs adlarının əksəriyyətinin qədim türk dili ilə aydınlaşdırılması da kutilərin türk kökənli bir tayfa olduğunu sübut edən faktlardandır:
*İmta
*Kurum
*Elulumeş
*İnimabakeş
*İnqeşuş
Q.Qeybullayev "Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən" adlı əsərində bir çox kuti şəxs adlarının mənasını açıqlayır. İ.M.Dyakonovun heç bir Şərq dili ilə izah olunmayan adlar kimi səciyyələndirdiyi kuti şəxs adlarının türk dili ilə izah olunması və lulubilər, mannalar və madayların kutilərin sonrakı nəsilləri olması (bunu bütün tədqiqatçılar təsdiqləyirlər) həmçinin, lulubilər, mannalar və madayların türk kökənli olmaları özlüyündə birmənalı nəticəni ortaya qoyur.
|