|
Alüminium 1825 –ci ildə boksitdən alınmışdır. O, gümüşü – ağ rəngli yüngül metaldır. (Sıxlığı 2,7 q/sm3). Korroziyaya davamlıdır, Cu, Si, Mg, Mn, Zn və Ni –lə əmələ gətirdiyi ərintilər (maqnal, duralüminium, elektron, silümin və s.) yüksək mexaniki davamlılığa malikdir. Bu səbəbdən təyyarə, avtomobil və elektrotexnika sənayesində və digər sahələrdə geniş işlənir. Alüminium sənayesi üçün əsas xammal boksitdir.
{{Elementqutusu başlıq
| nömrə = 13
| işarə = Al
| ad = alüminium
| sol = [[maqnezium]]
| sağ = [[silisium]]
| yuxarı = [[bor|B]]
| aşağı = [[qallium|Ga]]
| qrup = 13
| dövr = 3
| blok = p
| görünüşü =
| image = Aluminium-4.jpg
| atom kütləsi = 26.9815386
| elektron formulu = [Ne] 3s<sup>2</sup> 3p<sup>1</sup>
| halı =
| sıxlığı =
| ərimə temperaturu c = 660.32
| ərimə temperaturu k = 933.47
| ərimə temperaturu f = 1220.58
| qaynama temperaturu c = 2519
| qaynama temperaturu k = 2792
| qaynama temperaturu f = 4566
}}
'''Alüminium''' ('''Al''') – D. İ. Mendeleyevin [[Kimyəvi elementlərin dövri cədvəli|elementlərin dövri sistemində]] 13-cü element.
'''Qısa geokimyəvi səciyyəsi və mineralogiyası'''
Alüminium 1825 –ci ildə boksitdən alınmışdır. O, gümüşü – ağ rəngli yüngül metaldır. (Sıxlığı 2,7 q/sm3 ). Korroziyaya davamlıdır, Cu, Si, Mg, Mn, Zn və Ni –lə əmələ gətirdiyi ərintilər (maqnal, duralüminium, elektron, silümin və s.) yüksək mexaniki davamlılığa malikdir. Bu səbəbdən təyyarə, avtomobil və elektrotexnika sənayesində və digər sahələrdə geniş işlənir. Alüminium sənayesi üçün əsas xammal boksitdir.
Alüminiumun bir izotopu vardır 27AL Klarkı 8, 05% -dir. Endogen proseslər nəticəsində alüminium qələvi nefelinlərdə, leysitlərdə və anortozitlərdə toplanır. O, habelə turş vulkanik süxurların hidrotermal metasomatizmə uğraması – alunitləşməsi nəticəsində də konsentrasiya əmələ gətirir.
== Qısa geokimyəvi səciyyəsi və mineralogiyası ==
Alüminiumun istehsalı üçün xüsusən boksit əhəmiyyətlidir. Mineral tərkibinə görə boksitlər diaspor, bömit, hidrargillit və qarışıq (adları çəkilən iki-üç minerallardan ibarət) olur. Ellüvial yatımda onlar alüminiumlu lateritlər və ya laterit boksitləri adlanır.
'''Dünya ehtiyyatı və yataqları'''
Alüminiumun bir izotopu vardır 27AL Klarkı 8, 05% -dir. Endogen proseslər nəticəsində alüminium qələvi nefelinlərdə, leysitlərdə və anortozitlərdə toplanır. O, habelə turş vulkanik süxurların hidrotermal metasomatizmə uğraması – alunitləşməsi nəticəsində də konsentrasiya əmələ gətirir. Alüminiumun istehsalı üçün xüsusən boksit əhəmiyyətlidir. Mineral tərkibinə görə boksitlər diaspor, bömit, hidrargillit və qarışıq (adları çəkilən iki-üç minerallardan ibarət) olur. Ellüvial yatımda onlar alüminiumlu lateritlər və ya laterit boksitləri adlanır.
1980 – cı ildə ilin əvvəli üçün inkişaf etmiş kapitalist ölkələrin və inkişaf etməkdə olan ölkələrin ümumi boksit ehtiyatı 21, 8 mlrd t, o cümlədən müəyyən edilmiş ehtiyat 12, 6 mlrd t, təşkil edilmişdir. 1979 –cu ildə 71, 9 mln t boksit filizi istehsal edilmişdir. İri boksit yataqlarının xeyli hissəsi inkişaf edən ölkələrin (Avstraliya, Qvineya, Kamerun, Braziliya, Yamayka, Hindistan, Qayana, Surinam, Yunanıstan) payına düşür. ABŞ –da nefelinli siyenitlərin laterit aşınması nəticəsində əmələ gəlmiş aşağı eosen yaşlı Arkanzas yatağını göstərmək olar.
== Dünya ehtiyyatı və yataqları ==
Platforma tipli boksit yataqları ümumi ehtiyatın 87, 6% ni geosinklinalların boksitləri isə 12, 4% ni təşkil edir.
Boksit filizlərinin ehtiyatına görə Qviney dünyada birinci yerdə durur (8, 3 mlrd. t) Burada Boks, Fria, Kindiya, Tuke, Pite-Libe və Dibola kimi boksid rayonları böyük əhəmiyyət daşıyır.
Afrikada iri boksit yataqları Qaiadır (400 mln. t) Avtraliyada ümumi boksit ehtiyatı 4, 4 mlrd. tondur. Amerikada Braziliyanın boksit ehtiyatı (2, 25 mlrd t) böyükdür. Avropada ən çox boksit ehtiyatına malik olan ölkə Yunanıstandır. Burada Parnas – Kiona yatağı xüsusən əhəmiyyətlidir. Fransanın boksit yataqları Aralıq dənizinin sahili boyunca zolaq şəklində 400 km uzanır.
<ref>V. M. Babazadə - Filiz və Qeyri-Filiz Faydalı Qazıntı Yataqları 1986.</ref>
1980 – cı ildə ilin əvvəli üçün inkişaf etmiş kapitalist ölkələrin və inkişaf etməkdə olan ölkələrin ümumi boksit ehtiyatı 21, 8 mlrd t, o cümlədən müəyyən edilmiş ehtiyat 12, 6 mlrd t, təşkil edilmişdir. 1979 –cu ildə 71, 9 mln t boksit filizi istehsal edilmişdir. İri boksit yataqlarının xeyli hissəsi inkişaf edən ölkələrin (Avstraliya, Qvineya, Kamerun, Braziliya, Yamayka, Hindistan, Qayana, Surinam, Yunanıstan) payına düşür. ABŞ –da nefelinli siyenitlərin laterit aşınması nəticəsində əmələ gəlmiş aşağı eosen yaşlı Arkanzas yatağını göstərmək olar. Platforma tipli boksit yataqları ümumi ehtiyatın 87, 6% ni geosinklinalların boksitləri isə 12, 4% ni təşkil edir. Boksit filizlərinin ehtiyatına görə Qviney dünyada birinci yerdə durur (8, 3 mlrd. t) Burada Boks, Fria, Kindiya, Tuke, Pite-Libe və Dibola kimi boksid rayonları böyük əhəmiyyət daşıyır. Afrikada iri boksit yataqları Qaiadır (400 mln. t) Avtraliyada ümumi boksit ehtiyatı 4, 4 mlrd. tondur. Amerikada Braziliyanın boksit ehtiyatı (2, 25 mlrd t) böyükdür. Avropada ən çox boksit ehtiyatına malik olan ölkə Yunanıstandır. Burada Parnas – Kiona yatağı xüsusən əhəmiyyətlidir. Fransanın boksit yataqları Aralıq dənizinin sahili boyunca zolaq şəklində 400 km uzanır.
{{Commons|Aluminium}}
{{Kimyəvi elementlərin dövri cədvəli}}
[[Kateqoriya:Kimyəvi elementlər]]
{{Link FM|es}}
{{Link GA|is}}
[[af:Aluminium]]
[[am:አሉምንም]]
[[an:Aluminio]]
[[ar:ألومنيوم]]
[[ast:Aluminiu]]
[[bat-smg:Aliomėnis]]
[[be:Алюміній]]
[[be-x-old:Алюмін]]
[[bg:Алуминий]]
[[bn:অ্যালুমিনিয়াম]]
[[br:Aluminiom]]
[[bs:Aluminij]]
[[ca:Alumini]]
[[co:Alluminiu]]
[[cs:Hliník]]
[[cv:Алюмини]]
[[cy:Alwminiwm]]
[[da:Aluminium]]
[[de:Aluminium]]
[[el:Αργίλιο]]
[[en:Aluminium]]
[[eo:Aluminio]]
[[es:Aluminio]]
[[et:Alumiinium]]
[[eu:Aluminio]]
[[fa:آلومینیم]]
[[fi:Alumiini]]
[[fiu-vro:Alumiinium]]
[[fr:Aluminium]]
[[frr:Aluminium]]
[[fur:Alumini]]
[[fy:Aluminium]]
[[ga:Alúmanam]]
[[gd:Almain]]
[[gl:Aluminio]]
[[gv:Ollymin]]
[[hak:Lî (鋁)]]
[[haw:‘Aluminuma]]
[[he:אלומיניום]]
[[hi:एल्युमिनियम]]
[[hif:Aluminium]]
[[hr:Aluminij]]
[[ht:Aliminyòm]]
[[hu:Alumínium]]
[[hy:Ալյումին]]
[[ia:Aluminium]]
[[id:Aluminium]]
[[io:Aluminio]]
[[is:Ál]]
[[it:Alluminio]]
[[ja:アルミニウム]]
[[jbo:jinmrmalume]]
[[jv:Alumunium]]
[[ka:ალუმინი]]
[[kk:Алюминий]]
[[kn:ಅಲ್ಯೂಮಿನಿಯಮ್]]
[[ko:알루미늄]]
[[ksh:Allu]]
[[ku:Bafûn]]
[[kv:Алюминий]]
[[la:Aluminium]]
[[lb:Aluminium]]
[[lij:Alluminio]]
[[lmo:Alümìnio]]
[[lt:Aliuminis]]
[[lv:Alumīnijs]]
[[mg:Viraty]]
[[mk:Алуминиум]]
[[ml:അലൂമിനിയം]]
[[mn:Хөнгөн цагаан]]
[[mr:अॅल्युमिनियम]]
[[mrj:Алюминий]]
[[ms:Aluminium]]
[[my:အလူမီနီယမ်]]
[[myv:Люм]]
[[nds:Aluminium]]
[[ne:एलुमिनियम]]
[[new:एलुमिनियम]]
[[nl:Aluminium]]
[[nn:Aluminium]]
[[no:Aluminium]]
[[nov:Aluminie]]
[[nv:Béésh Ászólí]]
[[oc:Alumini]]
[[os:Алюмини]]
[[pam:Aluminiu]]
[[pl:Glin]]
[[pnb:الومینیم]]
[[ps:الومېنيم]]
[[pt:Alumínio]]
[[qu:Ch'aqu q'illay]]
[[ro:Aluminiu]]
[[ru:Алюминий]]
[[rw:Aluminiyumu]]
[[sah:Алүминиум]]
[[scn:Alluminiu]]
[[sh:Aluminijum]]
[[simple:Aluminium]]
[[sk:Hliník]]
[[sl:Aluminij]]
[[sq:Alumini]]
[[sr:Алуминијум]]
[[stq:Aluminium]]
[[su:Aluminium]]
[[sv:Aluminium]]
[[sw:Alumini]]
[[ta:அலுமினியம்]]
[[te:అల్యూమినియం]]
[[tg:Алюминий]]
[[th:อะลูมิเนียม]]
[[tl:Aluminyo]]
[[tr:Alüminyum]]
[[ug:ئاليۇمىن]]
[[uk:Алюміній]]
[[ur:Aluminium]]
[[uz:Aluminiy]]
[[vi:Nhôm]]
[[war:Aluminyo]]
[[xal:Гицан]]
[[yi:אלומיניום]]
[[yo:Alumíníọ̀mù]]
[[zh:铝]]
[[zh-min-nan:A-lú-mih]]
[[zh-yue:鋁]]
| 