|
Məhz buna görə Bakının musiqi həyatında 1911-ci il fevralın 28-i Azərbaycan musiqi mədəniyyəti tarixinə Azərbaycanda musiqi professionalizminin formalaşması və milli opera janrının bünövrəsinin qoyulmasını tə'yin edən yeni mərhələnin başlanğıcı kimi daxil olmuşdur. Həmin gün sənaye sahibkarları olan Mailov qardaşlarının vəsaiti hesabına mühəndis N.Q.Bayev tərəfindən tikilmiş Böyük opera teatrının binası açılmışdır. O vaxtdan e'tibarən opera incəsənətində baş verən mühüm hadisələr bu teatrla bağlı olmuşdur.
=== Üzeyir Hacıbəyov və Azərbaycan operası ===
Yalnız Azərbaycanda deyil, həmçinin bütün Şərqdə ilk opera əsəri – Azərbaycan muğam professional bəstəkarlıq məktəbinin banisi, dahi bəstəkar və maarifçi Ü.Hacıbəyovun[[Üzeyir Hacıbəyov]]un "[[Leyli və Məcnun]]" muğam operası oldu (1908-ci il)<ref> Bu musiqili-komediya, artıq Mailov qardaşları teatrının səhnəsində tamaşaya qoyulmuşdu. </ref>.
Opera böyük müvəffəqqiyyət qazandı. Milli mədəniyyətin daxilində yaranan bu opera Azərbaycan musiqisində opera janrının formalaşması və təşəkkül tapmasının başlanğıcı idi. Ü. Hacıbəyovun "Leyli və Məcnun" operası Azərbaycan musiqi mədəniyyətində əsil professionalizm tətbiq etməyin vacibliyini sübut etdi.
1921-ci ildə təşkil edilmiş Azərbaycan teatrlarının bədii səviyyəsinin yüksəldilməsi üzrə Şuranın üzvü olan Ü.Hacıbəyov milli musiqi səhnə incəsənətinin inkişafına böyük köməklik göstərmişdir. 1925-ci ildə Ü.Hacıbəyov teatrın yenidən qurulması məqsədilə rus və azərbaycan opera truppalarının vahid bir kollektivdə birləşdirilməsinə imkan yaratmış və bu, hal-hazırda M.F.Axundov adına Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrının əsasını təşkil etmişdir. Ü.Hacıbəyovun 20-30-cu illərdəki geniş şaxəli və dərin mə'nalı musiqi-ictimai fəaliyyəti bəstəkarın opera janrı üzərində işini dayandırmadı. əvvəlki kimi Ü.Hacıbəyovu yenə də opera yazmaq fikri narahat edirdi. 1932-ci ildə o, bilavasitə yeni opera əsəri üzərində işləməyə başladı və bu janrın ən yüksək me'yarlarına uyğun gələn əsil milli opera – "Koroğlu"nu yaratdı. 1937-ci ildə premyerası olan həmin əsər – bəstəkarın yaradıcılıq zirvəsini təşkil etdi.
=== Opera teatrının tarixində iz qoymuş operalar haqqında ===
Eyni zamanda bu dövrdə M.[[Müslüm Maqomayev]] "Nərgiz" operasını (1935), R.M.Qliyer isə "Şahsənəm" operasını yazır. Operaların müvəffəqiyyəti gənc bəstəkarları yeni opera əsərləri yazmağa ruhlandırır. 40-cı illərdə Niyazinin[[Niyaz]]inin "Xosrov və Şirin" operası, C.Hacıyev və Q.Qarayevin "Vətən" operası, əƏ.Bədəlbəylinin "Nizami" operası və b. yazılmışdır. 1953-cü ildə F.əmirovun "Sevil" operası tamaşaya qoyulmuşdur. Qeyd etməliyik ki, bu yaxınlarda, 1998-ci ilin sonunda həmin opera yeni redaktədə tamaşaya qoyulmuşdur və yenə də teatrın repertuarındadır.
Opera teatrının tarixi boyu bir sıra Azərbaycan bəstəkarlarının operaları tamaşaya qoyulmuşdur: Ş.Axundovanın "Gəlin qayası", S.ələsgərovun "Bahadur və Sona", "Solğun çiçəklər", C.Cahangirovun "Xanəndənin taleyi" və "Azad", V.Adıgözəlovun "Ölülər", R.Mustafayevin "Vaqif", Z.Bağırovun "Aygün", N.əliverdibəyovun "Cırtdan", İ.Məmmədovun "Tülkü və alabaş", L.Vaynşteynin "Zoluşka" və "Çəkməli pişik" operaları və s.
Çox əfsus ki, bir çox səbəblərə görə bu əsərlərin çoxu artıq opera teatrının repertuarından çıxmışdır, lakin onlar daima tamaşaçıların diqqət mərkəzində olmuşlar.
Azərbaycan baletinin yaranması tarixi 1940-cı ilə – Ə.Bədəlbəylinin "Qız qalası" baletinin tamaşaya qoyulduğu ilə təsadüf edir. (Hal-hazırda teatrda bu baletin yenidən tamaşaya qoyulması üçün fəal hazırlıq işləri aparılır). əgər dinləyicilərdə opera incəsənətinə maraq yaratmaq çətin olmuşsa, geniş kütlələrin diqqətini balet janrına cəlb etmək və bu janrın Azərbaycan bəstəkarlarının yaradıcılığında inkişaf etdirilməsi üçün zəmin hazırlanması bəstəkarın və truppanın qarşısında duran çox mürəkkəb bir məsələ idi. Lakin buna baxmayaraq, bəstəkarın və artistlərin böyük sə'yi nəticəsində balet böyük müvəffəqiyyət qazandı və geniş tamaşaçı auditoriyası tərəfindən hərarətlə qarşılandı.
Opera və balet teatrının səhnəsində [[1950]]-ci ildə tamaşaya qoyulan ikinci balet – S.Hacıbəyovun "Gülşən" baleti oldu. Bu balet də Azərbaycanda balet incəsənətinin formalaşmasında mühüm rol oynamışdır.
Lakin Q.Qarayevin 2 baleti – "Yeddi gözəl" və "İldırımlı yollarla" baletləri Azərbaycan baletinə dünya şöhrəti gətirərək, ümumdünya balet musiqisi xəzinəsinə daxil olmuşdur.
Bu teatrın divarları arasında Azərbaycan vokal sənətinin bir çox parlaq ustalarının iste'dadı inkişaf edərək yüksək dünyəvi zirvəyə çatmışdır. Onlardan Bülbül, Ş.Məmmədova, F.Muxtarova, H.Sarabski, H.Rzayeva, R.Behbudov, R.Atakişiyev, F.əhmədova, M.Maqomayev, L.İmanov, Fidan və Xuraman Qasımova bacıları, R.Muradova, Z.Xanlarova və onların davamçılarından olan bir sıra başqa gənc iste'dadlı vokal ifaçılarının adını çəkmək olar.
[[Qəmər Almaszadə]], [[Leyla Vəkilova]], [[Konstantin Bataşov]], [[Rəfiqə Axundova]], [[Vladimir Pletnyov]], [[Çimnaz Babayeva]] [[Azərbaycan baletinibaleti]]ni bütün dünyada şöhrətləndirmişlər və onların [[Azərbaycan musiqisi| Azərbaycan musiqi incəsənətinin]] inkişafındakı xidmətləri əvəzsizdir.
İsmayıl Hidayətzadə, Mehdi Məmmədov, Adil İsgəndərov, Sultan Dadaşov, Firudin Səfərov kimi görkəmli rejissorlar teatrın tarixində, ümumiyyətlə, Azərbaycan opera və balet incəsənətinin inkişaf etməsi və çiçəklənməsində mühüm əhəmiyyət kəsb etmişlər. ▼
Dirijor pultu arxasında bir sıra məşhur Azərbaycan dirijorları çalışmışlar: maestro Niyazi, əşrəf Həsənov, əfrasiyab Bədəlbəyli, əhəd İsrafilzadə, Kamal Abdullayev və b. Truppanın yeni səviyyəyə yüksəlməsində görkəmli Azərbaycan dirijoru, hal-hazırda Azərbaycan Dövlət Filarmoniyası simfonik orkestrinin dirijoru -Rauf Abdullayevin mühüm rolu olmuşdur. O, 20 ildən artıq bir müddətdə teatrın baş dirijoru kimi 30-a yaxın opera və balet tamaşalarına (istər klassik, istərsə də müasir repertuarda) dirijorluq etmişdir. Onun iste'dadı və professionalizmi tamaşaların ifaçılıq səviyyəsinin yüksəlməsinə və bunun nəticəsində də kütlələrin opera və balet sənətinə olan marağının əhəmiyyətli dərəcədə artmasına səbəb olmuşdur. ▼
Lakin teatr yalnız tamaşaçı auditoriyasının məhəbbətini qazanmamışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, qastrola gəlmiş bir çox xarici ölkə teatrlarının görkəmli artistləri teatrın yaradıcılıq fəaliyyətini yüksək qiymətləndirmişlər. Nisbətən qısa bir müddətdə (50 ilə yaxın) yüksək səviyyəli professional Azərbaycan musiqi mədəniyyəti ocağı statusuna nail olmasına görə 1959-cu ildə Azərbaycan Dövlət Opera və Balet teatrı Akademik teatr dərəcəsi almışdır.
Bundan başqa, 1969-cu ildə Parisdə "Şan Elize" teatrının səhnəsində keçirilən Beynəlxalq rəqs festivalında teatrın fəaliyyəti xüsusi qeyd edilmişdir. Bu festivalda Azərbaycan balet artistləri Paris Rəqs Akademiyasının diplomuna layiq görülmüşlər. ▼
əlbəttə, teatrın tarixində həm yüksəlişlər, həm böhranlar, həm qələbələr, həm məğlubiyyətlər olmuşsa da, müvəffəqiyyətlər daha çox olmuşdur. Teatrın binası illərlə tə'mirdə olmuşdur, lakin bir gün də olsun tamaşaçıların teatra olan məhəbbəti sönməmişdir. Və biz sevinirik ki, son illər kütlələrin opera və balet sənətinə olan marağı əhəmiyyətli dərəcədə artmışdır. İctimai və sosial böhranlara baxmayaraq incəsənət və mədəniyyət öz qanunlarına əsasən inkişaf etməkdə davam edir..
Biz hal-hazırda M.F.Axundov adına Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrının direktoru Akif Turan Məlikovdan bizi maraqlandıran suallara cavab verməsini xahiş etdik:
L.F.:-Opera və Balet Teatrının bu günkü vəziyyəti necədir? Kütlələrdə operaya olan marağın bu qədər artması optimizimə əsas verirmi?
A.M.:-Teatr hal-hazırda tam və fəal şəkildə işləyir və yaşayır. Anşlaqlar adi hala çevrilmişdir. Tamaşadakı iştirakçıların zaldakı tamaşaçılara nisbətən daha çox olduğu dövr artıq geridə qalmışdır. Həyatın bütün sahələrinin, eləcə də musiqi incəsənətinin kommersiyalaşdırıldığı bu ağır iqtisadi şəraitdə teatr paytaxtımızın mədəni həyatının ayrılmaz bir hissəsinə çevrilmişdir.
Biz çalışırıq ki, gəlir əldə edək və maddi-texniki təchizat problemlərini də özümüz həll edək. əlbəttə, buna lazımi dərəcədə nail ola bilmirik.
Lakin bu, əsas məsələ deyil. Bu gün teatra yalnız ideyalar və onların həyata keçirilməsi üçün vəsaitlər kifayət deyil. Bizə həm tamaşaçı auditoriyasının, həm də professional dairələrin mə'nəvi dayağı daha vacibdir. Bir-biri ilə əlaqədar olan bütün bu məsələlər həll edilməsə, teatr öz ruhi hərarətini itirərək boşalmış tarixi arxitektura abidəsinə çevrilər.
L.F.:-Opera teatrında ən kəskin problem nədən ibarətdir?
A.M.:-Bu problemlər çoxdur. əvvəla, opera və balet teatrı üçün professional səviyyəsi aşağı olan kadrların hazırlanmasıdır. Opera teatrı kadr hazırlamır, o, yalnız öz yüksək sənətini geniş tamaşaçı kütləsi qarşısında nümayiş etdirməyə qadir ola bilən görkəmli artistləri işə də'vət edir. əslində isə nə görürük? Hal-hazırda teatrda aparıcı tenor, koloratura-soprano səsləri çatışmır. Bu səbəbdən də, repertuarda olan "Toska", "Sevilya bərbəri", "Aida" operalarını tamaşaya hazırlaya bilmirik. Bu ona dəlalət edir ki, hazırda Bakı Musiqi Akademiyasının vokal kafedrası lazımi dərəcədə fəaliyyət göstərmir. İste'dadlı uşaqları aşkara çıxarıb onların gələcəkdə professional opera müğənniləri kimi yetişdirilməsi üçün xüsusi tədqiqat qrupları təşkil edib onları məktəblərə¸ rayonlara göndərmək məqsədəuyğun olardı. Kadrların axtarılıb tapılması məhz, vokal kafedranın əsas vəzifələrindən biridir.
10 il əvvəl konservatoriyanın nəzdindəki Ş.Məmmədova adına Opera Studiyasında istər vokal, istərsə də başqa ixtisaslar üzrə kadrların hazırlanması sahəsində fəal iş aparılırdı. 1977-ci ildən 1987-ci ilədək burada Maskanuinin "Kəndli şərəfi", Motsartın "Hamı belə edir", Raxmaninovun "Aleko", Çaykovskinin "Yevgeni Onegin", Verdinin "Traviata", Rossininin "Sevilya bərbəri" operaları tamaşaya qoyulmuşdur. Bu, müğənnilərin öyrənmək, öz ustalıqlarını artırmaq, axtarışlar aparmaq üçün əsil yaradıcılıq laboratoriyası idi. Məhz orada bir çox görkəmli opera müğənniləri formalaşmışlar: Z.Yelenskaya (hazırda BDT-nin solisti), Qərinə Kərimova (hazırda bizim teatrın solisti) Muxtar Məlikov, Fövziyyə İbrahimova, əli əskərov və b. Hal-hazırda isə studiyada yüksək professional kadrların formalaşması üçün fəal iş aparılmır.
əlbəttə, teatrımızda iste'dadlı gənclər az deyil. Lakin bir çox tamaşaların hazırlanması üçün bu kifayət etmir.
L.F.: Hazırda Ü.Hacıbəyov adına BMA-nın vokal kafedrasında kifayət qədər tenor və koloratura – soprano səsli tələbələr təhsil alır. Ümid edirik ki, onlar öz təhsillərini başa vurub, opera teatrının aparıcı solistlərinin layiqli davamçıları olacaqlar.
A.M.:-Deyilənlər xüsusilə, balet truppasına aiddir. Bu isə ikinci problemimizdir. Belə ki, son illər ərzində xoreoqrafiya məktəbində rəhbərliyin bir neçə dəfə dəyişdirilməsinə baxmayaraq, onların qarşısında duran kadr hazırlığı məsələsi həll edilməmişdir. Xoreoqrafiya məktəbinin bir çox mə'zunları yalnız yüksək əmək haqqı ödənilən yerlərə çıxıb gedirlər. Biz xoreoqrafiya məktəbinin işindən çox narazıyıq. Demək olar ki, bizim teatra yüksək professional səviyyəli kadrlar daxil olmur və biz kənardan artist də'vət etməli oluruq. Teatrda hazırda aparıcı rəqqas yoxdur! Bir müddət teatrın aparıcı rəqqası Albaniyalı Doda Gentiana idi, lakin o da ölkəsində baş verən məlum hadisələrlə əlaqədar olaraq çıxıb getmişdir. Hazırda biz Gürcüstandan aparıcı rəqqas də'vət etməyi planlaşdırırıq.
Bundan başqa kəskin problemlərdən biri də ifaçı nəsillərinin əvəz edilməsi ilə əlaqədardır. Opera və Balet Teatrı artistlərdən qeyri-adi fiziki qüvvə, güclü səs və təmiz ifa tələb edir və əgər dramatik teatrda "qocaman" artistlər öz personajlarının rolunu qoca yaşlarında da ifa edə bilirlərsə, opera teatrında bu mümkün deyil! əlbəttə, bə'zən bu məsələdə münaqişə də yaranır. Məsələn, 80 yaşlı qocaman müğənni, səhnə veteranı, Leyli rolunun ona həvalə olunmasını tələb edir?! əlbəttə ki, belə hallarda biz məsələyə ilk növbədə professional nöqteyi-nəzərdən yanaşırıq. Bizim teatrda iste'dadlı gənclər çoxdur: Qərinə Kərimova, Azər Zeynalov, əli əsgərov, Mənsum İbrahimov, Zemfira İsmayılova, Fidan Hacıyeva, Nəzakət Teymurova, Gülyaz Məmmədova, Nairə Ramazanova və b. Bu gün siz teatrın tamaşalarında bir dənə də olsa "xaric" not eşitməzsiniz və balet truppasının natamam tərtib edilmiş işini görməzsiniz.
Artıq biz üçüncü problemə çatdıq. Bu¸ professional kadrların xarici ölkələrə kəskin surətdə axını problemidir. Bu günlərdə Türkiyədə, Antaliya şəhərində 6-cı (!) opera teatrı açılmışdır. Halbuki, bizim yeganə bir opera teatrında kadrlar çatışmır. Görkəmli müğənnilər Muxtar Məlikov, Fövziyyə İbrahimova, teatrın baş xormeysteri B.Vəkilova da yaxınlarda respublikamızdan çıxıb getmişlər.
L.F.:-Bizim artistlərimizlə qastrolçuların iştirakı ilə keçən tamaşa və konsertlərin biletləri arasında qiymətdə fərq varmı?
A.M.:-əlbəttə, fərq vardır. Belə ki, qastrolçuların iştirakı ilə göstərilən tamaşaların qiyməti 50.000 manat, öz artistlərimizin ifası ilə isə 20.000 manatdır.
Lakin qeyd etməliyəm ki, dünya şöhrətli artistlərin gəlməsi müəyyən xərclər tələb edir və bizim dünya səhnə ulduzlarını öz teatrımızda görmək istəyimizə baxmayaraq, buna imkanımız yol vermir. Aprel ayında bizim teatrda Yuri Başmetin Moskva musiqiçiləri orkestri ilə konserti olmalı idi. Televiziyada və mətbuatda geniş reklam verilməsinə baxamayaraq, cəmi 150 bilet satılmışdı. əlbəttə, biz başa düşürük ki, hal-hazırda əhalinin öz istədiyi konsert və tamaşalara getmək üçün maddi imkanı yoxdur, amma...
L.F.:-Lakin buna baxmayaraq son illər opera teatrının səhnəsində bir çox dünya səhnə ulduzlarının çıxışları tamaşaçıları heyran etmişdir. Belə çıxışlar yenə planlaşdırılırmı?
A.M.:-Doğrudur, bizim səhnədə son zamanlar tamaşaçılar Maya Plisetskayanın, Nina Semizorovanın çıxışlarına baxmış, Yelena Obraztsovanın, Zurab Sotkilavanın, N.Piavkonun və bir çox başqa səhnə ulduzlarının füsunkar səsini eşitmişlər.
Vaxtaşırı Ukrayna artistlərinin və Moskvadan Böyük Teatrın solistlərinin gəlişi gözlənilir. 2-3 ay əvvəldən planlaşdırılmış konsertlər haqqında danışmaq bir qədər çətindir, belə ki, çox zaman, bə'zi konsertlərin vaxtı dəyişdirilir və yaxud təxirə salınır.
L.F.:-Hal-hazırda opera teatrında hansı tamaşalar hazırlanır?
A.M.:-Ötən il F.əmirovun "Sevil" operasının və Ü.Hacıbəyovun "O olmasın, bu olsun" musiqili komediyasının yeni tamaşası həyata keçirildi. Bu ilin sonunadək biz ə.Bədəlbəylinin "Qız qalası" baletinin, Verdinin "Trubadur" operasının və gürcü bəstəkarı V.Dolidzenin "Kote i Keto" operasının yeni tamaşasını planlaşdırırıq.(7)
▲[[İsmayıl Hidayətzadə ]], [[Mehdi Məmmədov ]], [[Adil İsgəndərov ]], [[Sultan Dadaşov ]], [[Firudin Səfərov ]] kimi görkəmli rejissorlar teatrın tarixində, ümumiyyətlə, Azərbaycan opera və balet incəsənətinin inkişaf etməsi və çiçəklənməsində mühüm əhəmiyyət kəsb etmişlər.
Doğrudur, son zamanlar biz bə'zən opera teatrının və respublikanın digər kollektivlərinin fəaliyyəti haqda tənqidi qeydləri eşitməli oluruq, lakin bütün bu bədbin proqnozları inkar edərək qeyd etməliyik ki, bu kollektivlərin fəaliyyəti bir yerdə hərəkətsiz dayanmır, onlar dinamik şəkildə inkişaf edərək daima özünü təkmilləşdirməyə çalışırlar.
▲Dirijor pultu arxasında bir sıra məşhur Azərbaycan dirijorları çalışmışlar: maestro [[Niyazi ]], əşrəf[[Əşrəf Həsənov ]], əfrasiyab[[Əfrasiyab Bədəlbəyli ]], əhəd[[Əhəd İsrafilzadə ]], [[Kamal Abdullayev ]] və b. Truppanıntruppanın yeni səviyyəyə yüksəlməsində görkəmli Azərbaycan dirijoru, hal-hazırda Azərbaycan Dövlət Filarmoniyası simfonik orkestrinin dirijoru - [[Rauf AbdullayevinAbdullayev]]in mühüm rolu olmuşdur. O, 20 ildən artıq bir müddətdə teatrın baş dirijoru kimi 30-a yaxın opera və balet tamaşalarına (istər klassik, istərsə də müasir repertuarda) dirijorluq etmişdir. Onun iste'dadı və professionalizmi tamaşaların ifaçılıq səviyyəsinin yüksəlməsinə və bunun nəticəsində də kütlələrin opera və balet sənətinə olan marağının əhəmiyyətli dərəcədə artmasına səbəb olmuşdur.
XIX əsrin sonundan bu günədək, milli mədəniyyət xadimlərimizin bir çox çətinliklərlə qarşılaşmasına baxmayaraq, onların qazandıqları nailiyyətlər musiqi mədəniyyətinin bütün sahələrinin – yaradıcılığın, ifaçılığın, teatr və konsert həyatının, musiqi maarifçiliyi və musiqi elminin məhsuldar şəkildə inkişaf etdiyini¸ zəngin təcrübə qazanıb öz yüksək bədii keyfiyyətlərinə görə beynəlxalq əhəmiyyətə malik olduğunu aydın göstərir.
▲Bundan başqa, [[1969 ]]-cu ildə Parisdə "Şan Elize" teatrının səhnəsində keçirilən Beynəlxalq rəqs festivalında teatrın fəaliyyəti xüsusi qeyd edilmişdir. Bu festivalda Azərbaycan balet artistləri Paris Rəqs Akademiyasının diplomuna layiq görülmüşlər.
İnanırıq ki, opera teatrımızın kollektivi öz tarixi uğurlarına dayaqlanaraq yeni əsrdə bu ən'ənəni layiqincə davam etdirəcək.
== İstinadlar ==
| 