Mir Cəfər Əli: Redaktələr arasındakı fərq

Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
k Dırnaq
Kimse (müzakirə | töhfələr)
vikiləşdirmək
Sətir 1:
{{vikiləşdirmək}}
{{Alim
|Adı = Mir Cəfər Əli
Sətir 27 ⟶ 28:
 
== Həyatı ==
 
Mir Məhəmməd Kərim soyunun Hz. Əlidən gəlməsi səbəbilə özünü Ələvi, Hz. Hüseyn soyundan gəldiyi üçün Hüseyni və Bakıda anadan olduğu üçün də Bakuvi adları ilə tanıtmışdır.
 
 
1871-ci ildə Bağdada getmiş və on ilə yaxın burada ilahiyyat təhsili almışdır. Oradan qayıtdıqdan sonra bir müddət Bakı Şah Məscidində imam və axund, Şiə məscidində sədr olan edən Mir Məhəmməd Kərim şəhər idarə heyəti tərkibində və Bakı şəhərinin qazisi vəzifəsində çalışmışdır. Mütərəqqi və yenilikçi ruha sahib olan Mir Məhəmməd cəhalətə qarşı mübarizə apararaq insanları elmlənməyə dəvət etmişdir. Dini bayağılaşma, bidət, xürafat və firqələnməyə qəti şəkildə qarşı çıxan Mir Məhəmməd müsəlmanların cəhalət və zəlalətə düçar olmalarının səbəbini Qurandan uzaqlaşmaqla əlaqələndirmişdir. Onların bu durumdan qurtulmalarının ancak Quranı tam olaraq anlamaqla mümkün olacağı düşüncəsində olduğu üçün də bu təfsiri yazmaq qərarına gəlmişdir. 1920-ci ildə Qızıl Ordu Azərbaycanı işgal edərkən Mir Məhəmməd Mərdəkanda qalmış və orada elmlə məşğul olmuşdur. Daha sonrakı illərdə anti-sovet və dini fəaliyyətdə təqsirləndirilərək həbs edilmiş və 15 mart 1939-cu ildə öldürülmüşdür.
1918-ci ilin may ayında qurulan, 1920-ci ilin aprel ayında süqut edən Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinin ən səmimi tərafdarlarından biri olan Mir Məhəmməd Kərim özünəməxsusluğu ilə ön plana çıxmışdır. Bütün sıxıntıların qaynağının cəhalət olduğunu vurğulayaraq hər bir valideynin öz uşaqlarını mütləq oxutmasını və məktəbə göndərməsini istəmişdir. Vətən, millət, torpaq və bayraq üçün lazım olan hər bir şeylə həmdaş olan Kərim çağdaş, yenilikçi və mütərəqqi ruhu ilə də fərqlənmişdir. Həqiqətən də o, Azərbaycan tarixində ilk pilot qadınlar olan Züleyxa Seyyid Məmmədova və M. D. Hüseynovanın yetişdirilməsi üçün maddi və mənəvi yardımı olan bir din adamıdır.
Mir Məhəmməd Kərim eyni zamanda demokrat dünya görüşünə sahib birisi idi. Ona görə məşvərət qurmaq, toplumun qərarına tabe olmaq və fikir birliyinə varmaq Quranın ən öndə gələn prinsipləri arasındadır. Bakuvi əsl demokratiyanın İslamda olduğunu vurğulayaraq dünyanın qabaqcıl, inkişaf etmiş ölkələrinin də bu prinsiplərlə idarə edildiyini bildirmişdir. Qısası, ona görə, inanıb-inanmasından asılı olmayaraq bütün insanlar Qurandan faydalanır.
Dininə son dərəcə bağlı və bir o qədər səmimi duyğulara sahib olan Bakuvi müsəlmanların firqələnməsinə və bölünməsinə çox üzülmüşdür. Bunun üçün o, dində fanatizmə, məzhəb təəssükeşliyinə və hər cür xürafata qarşı çıxmış, hər zaman mötədil və birləşdirici mövqedən çıxış etmişdir.
 
Mir Məhəmməd Kərim eyni zamanda demokrat dünya görüşünə sahib birisi idi. Ona görə məşvərət qurmaq, toplumun qərarına tabe olmaq və fikir birliyinə varmaq Quranın ən öndə gələn prinsipləri arasındadır. Bakuvi əsl demokratiyanın İslamda olduğunu vurğulayaraq dünyanın qabaqcıl, inkişaf etmiş ölkələrinin də bu prinsiplərlə idarə edildiyini bildirmişdir. Qısası, ona görə, inanıb-inanmasından asılı olmayaraq bütün insanlar Qurandan faydalanır.
 
Dininə son dərəcə bağlı və bir o qədər səmimi duyğulara sahib olan Bakuvi müsəlmanların firqələnməsinə və bölünməsinə çox üzülmüşdür. Bunun üçün o, dində fanatizmə, məzhəb təəssükeşliyinə və hər cür xürafata qarşı çıxmış, hər zaman mötədil və birləşdirici mövqedən çıxış etmişdir.
 
== Yaradıcılığı ==
15 Şaban 1322 -ci (1905) ildə nəşr edilən və Azərbaycan Türkcəsində yazılmış Bakuvi təfsirinin tam adı "Kitab Kəşf əl-Həqaiq ən-Nuqə əl-Ayət və əd-Dəqaiq"dir.
 
15 Şaban 1322 -ci (1905) ildə nəşr edilən və Azərbaycan Türkcəsində yazılmış Bakuvi təfsirinin tam adı "Kitab Kəşf əl-Həqaiq ən-Nuqə əl-Ayət və əd-Dəqaiq"dir.
Təfsirin orijinal olaraq daşbasması halında və mikrofilm olaraq Bakı şəhərində Əlyazmaları İnstitutunda saxlanılır. Təfsirin daş basqısı üç cild olub I cildi adıkeçən kitabxanada XIV-9, 1858; II cildi XIV-3, 8543; III cildi isə XIV-7, 1864 nömrəli rəfdə yerləşir. Bu əsərin hər cildində bir müqəddimə var. I cild (müqəddimə xaric) 745 səhifə olub "Fatihə-Tövbə" surələri arası surələri əhatə edir. Müəllif birinci cildin on səhifədən ibarət müqəddiməsində İslam dini, ehkamları və ümumi xüsusiyyətləri haqqında məlumat verir. Daha sonra İslam ümmətinin içində olduğu zülm, fəsad, təfriqə və separatçılığa işarə edərək bu acı tablonun səbəbinin din olmayıb, tamamilə bəşəri ünsürlərdən, millətlərin özlərindən, cəhalət və savadsızılığından qaynaqlandığını irəli sürürür. Müsəlmanların başı üstünü bürüyən qara buludlardan və onların bölük-bölük olmasından son dərəcə təəssüf hissi keçirən müəllif bu probləmin həllinin ancaq Quranın yetərincə başa düşülüməsiylə mümkün olacağını və bunun üçün də hər bir müsəlmanın Quranı öz ana dilində başa düşməsinin lazım olduğunu ifadə edərək Azərbaycan dilində bir əsər yazmaq qərarına gəlir. Məhz bu əsər də bu duyğu və düşüncələrin nəticəsi olaraq ortaya çıxmışdır.
 
Yazılan əsərlərdə bir sıra uydurma hədis və əsli olmayan məlumatın yer almasının İslam ümmətini sıxıntıya düçar etdiyinə diqqət çəkən müəllif bu əsərini qələmə alarkən heç bir təfsir ayrı-seçkiliyi etmədən samballı təfsir mənbələrinə(qaynaqlarına) müraciət etmişdir. Bunlardan bəzilərini özü bu şəkildə sıralamışdır:
 
* Təfsir əl-Kəşşaf, Cərullah Əllamə Zəməxşəri.
* Təfsir əl-Kəbir, İmam Fəxrəddin Razi.
* Təfsir əl-Fadıl, Əbu əl-Məsud Müfti Konstantiniyyə.
* Məcmə əl-Bəyan, Şeyx əl-Cəlil Təbərsi.
* Lübab ət-Təvil fi Məan ət-Tənzil, Qudvət əl-Əimmət əl-Müfəssirin Əla əd-Din əl-Bağdadi əl-Hazin, (Bu təfsir Təfsir əl-İmam əl-Alim əl-Kamil Əbu Məhəmməd əl-Bəğavi təfsirinin müxtəsər formasıdır.)
* Mədarik ət-Tənzil və Həqaiq ət-Təvil, əl-Alim əl-Cəlil Əbu əl-Bərəkat ən-Nəsəfi.
* Ənvar ət-Tənzil, əl-Alim əl-Fadıl əl-Qadı əl-Bəydavi.
* Ruh əl-Bəyan, Ümdət əl-Arifin Haqqı Əfəndi.
 
Təfsir əl-Kəşşaf, Cərullah Əllamə Zəməxşəri.
Təfsir əl-Kəbir, İmam Fəxrəddin Razi.
Təfsir əl-Fadıl, Əbu əl-Məsud Müfti Konstantiniyyə.
Məcmə əl-Bəyan, Şeyx əl-Cəlil Təbərsi.
Lübab ət-Təvil fi Məan ət-Tənzil, Qudvət əl-Əimmət əl-Müfəssirin Əla əd-Din əl-Bağdadi əl-Hazin, (Bu təfsir Təfsir əl-İmam əl-Alim əl-Kamil Əbu Məhəmməd əl-Bəğavi təfsirinin müxtəsər formasıdır.)
Mədarik ət-Tənzil və Həqaiq ət-Təvil, əl-Alim əl-Cəlil Əbu əl-Bərəkat ən-Nəsəfi.
Ənvar ət-Tənzil, əl-Alim əl-Fadıl əl-Qadı əl-Bəydavi.
Ruh əl-Bəyan, Ümdət əl-Arifin Haqqı Əfəndi.
Əlbəttə ki, müfəssir sadəcə bu təfsir qaynaqlarıyla (mənbələriylə) kifayətlənməmişdir. Yeri gəldikcə, müxtəlif sahələrdən, hədis və tarixi qaynaqlardan(mənbələrindən) da istifadə etmişdir. O, hədis sahəsində Buxaridən Küleyniyə qədər şiə və sünni qaynaqlarından gələn rəvayətlərdən istifadə etmiş və hədislərin qaynağı kimi səhabəni adil qəbul etmişdir. Təfsirdə bəsmələ (Bismilləhirrahmənirrahim demək) hər surənin bir ayəsi kimi götürülmüşdür. Müfəssir təfsir edərkən bir səhifəni üç yerə ayırmış, səhifənin iç tərəfində təfsirini etdiyi ayələri səhifə kənarında təfsirsiz bir şəkildə yazmış, ayrıca lazım bildiyi yerlərdə də səhifənin altında qeyd şəklində açıqlama vermişdir.
 
"Yunus-Ankəbut" surələri arası surələri əhatə edən II cild müqəddimə xaric olmaqla 791 səhifədən ibarətdir. Müəllif bu cildin 18 səhifədən ibarət müqəddiməsində ümumi olaraq insanın nə cür bir varlıq olduğu, qiyməti, ucalığı, digər varlıqlar arasındakı yeri və s. kimi məsələlərə yer vermişdir. Daha sonra elmə və onun əhəmiyyətinə işarə edən müfəssir onun insanın bir zinəti, bəzəyi olduğunu və onu öyrənməyin vacib olduğunu ifadə edir. Bu yerdə alimlərin də fəzilətindən bəhs edən müəllif elm haqqında "Qiyamət günü alimlərin mürəkkəbi şəhidlərin qanından ağır gələcək" və "Alimin ölümü aləmin ölümü kimidir" şəklində bəzi hədislərə də yer verərək elmin önəmi və alimlərin dəyərinə işarə edir.
"Rum-Nas" surələri arası surələri əhatə edən III cild müqəddimə xaric olmaqla 959 səhifədən ibarətdir. Burada da elmdən bəhs edən müəllif Quranın möcüzəli bir kitab olduğuna, Hz. Peyğəmbərə (s) bir elm-irfan qaynağı olaraq verildiyinə və beləliklə də insanların onu özünə uyğun bir şəkildə anlamalarının lüzumuna diqqət çəkir. Daha sonra yenə insandan və insan ünsüründən bəhs edən müəllif insanlar arasında bəzi problemlərin ola biləcəyini, ancaq, müsəlmanların işlərini mütləq məşvərət ilə həll etmələrinin lazım olduğunu bildirir. Xilafət və dörd xəlifə mövzusuna da toxunan müfəssir qətiyyən təfriqəyə yer verilməməsi və İslam ümmətinin birlikdə hərəkət etməsi düşüncəsini təkrar etmişdir. İslam ümməti arasındakı ilk ixtilaflara, Cəməl və Sıffin savaşlarına da toxunan müəllif müsəlmanların bundan dərslər almasının vacib olduğunu vurğulayır.
Nəticə etibarilə bütün problemlərin müsəlmanların Quranı yetərincə anlamamasından qaynaqlandığını və ilahi bilgilər çərçivəsində özünə uyğun bir Qurani anlayışın olacağı təqdirdə sıxıntıların qalxacağı, təfriqənin gedip yerini ümmətin vəhdətinin alacağı bildirilir.
 
Mir Məhəmməd Kərim əl-Bakuvinin bu gözəl əsəri Ahmet Dolunay tərəfindən tədqiq edilərək, redaktə və əlavə şərhlərə də yol verilərək "Gerçeğin Doğuşu-Alevî Kuran Tefsiri" (Merkür yayınları, İstanbul 2000) adı altında iki cild halında Anadolu türkcəsinə uyğunlaşdırılaraq dərc olunmuşdur. Bundan başqa, İsmail Çalışkanın Cumhuriyyət Universiteti İlahiyyat fakültəsinin kitab sərgisindəki "Türkcə ilk şiə təfsiri" adlı tədqiqat əsəri də bu təfsir haqqında Türkiyədə həyata keçirilən araşdırmalar arasında yer alır.
 
Müfəssirlərin bilik, ədəb, bacarıq, meyl, düşüncə, inanc, coğrafi və məhəlli yerləşmə baxımından fərqlənmələri, sosial və psixoloji vəziyyətləri onların qələmə aldıqları təfsirlərin üslub və metodunu müəyyən edən amillərdən sayılır. Bəhs olunan bu təfsirdə də heç şübhəsiz ki, Mir Məhəmməd Kərimin bu xüsusiyyətlərini müşahidə etmək mümkündür. Onun bu əsərində müşahidə edilən xüsusiyyətlərdən bəziləri aşağıdakılardır:
Şiə məktəbinə mənsub olduğu məlum olan müəllif məzhəb təəssübkeşliyinə qarşı çıxmış və məzhəblərarası bir orta yolun izlənilməsini istəmişdir. Əhli Beytə qarşı bəslədiyi sevgini bildirmiş, ancaq onları ifrat şəkildə ucaltmağa qarşı çıxmışdır. Hz. Əliyə olan sevgisini bəyan edən, onun vəli olduğunu qəbul edən müəllif Quranı sadəcə müəyyən bir qrupun anlaya biləcəyi düşüncəsinə qarşı çıxmışdır. Məzhəblər arasındakı təfriqədən son dərəcə narahat olmuş, Hz Əbu Bəkir, Ömər, Osman və digər səhabələrə hörmət bəsləmişdir.
 
Fiqhi məsələlərdə bəzən məzhəblər arasında olan ortaq fikri təsdiq etdiyini bildirmiş, bəzən də ad çəkmədən bir sıra mövzuları tənqid etmişdir. Bəzi alimləri də səhv hökm çıxardıqları üçün məzəmmətləyən müəllif bəzən də öz məzhəbinə üstünlük vermiş, öz fikrini açıqlamışdır. Buna görə o, daşqalaq olunmanı (rəcm), ədalət şərtinə bağlı olaraq dörd evliliyi, dəstəmazda ayağa məsh çəkməyi, Qurana ancaq mənən təmiz olanların toxuna biləcəyini və nəsix-mənsux məsələsini qəbul etmişdir.
 
Müfəssir ayələrin izahı və nazil olma səbəbləri barəsində tarixi hadisə və mövzuya aid olan bəzi rəvayətləri nəql etmiş, bəzən də zəif hesab etdiyi rəvayətləri və bunları qeyd edən müfəssirləri tənqid etmişdir. Əlavə şərhlərdən də uzaq durmuşdur. Əqidə məsələlərində ümumi qəbul edilən prinsipləri qəbul etmişdir. İsanın cismən göyə yüksəlmədiyi, qiyamətdə sura üfürülməyəcəyi və ayın yarılmadığı kimi şəxsi fikirləri də vardır. Böyük günah məsələsində isə Zəməxşərinin fikrini dəstəkləyir.
 
Sosial və elmi məsələlərdə də o, Quran mesajının aktuallaşdığı bir təfsir metodu mənimsəmişdir. Elmi olan heç bir şeylə Quranın təzad təşkil etmədiyini bəyan etmiş və fərqli yozumlara da yer vermişdir. Məsələn, Şura surəsinin 29-cu ayəsini kainatda həyatın və daha başqa canlıların mövcud olduğu şəklində təfsir edir. Vətən və millət sevgisi, havanın insan həyatındakı əhəmiyyəti və kainat cisimlərinin də bir ömrünün olduğu kimi fərqli məsələlərə də yer ayırır.
Onu digər müfəssirlərdən fərqləndirən bəzi xüsusiyyətlər də vardır Onun fikrincə, Sad surəsinin 37-ci ayəsində olan "şəyatin" kəlməsi mahir usta, Fatir surəsinin 1-ci ayəsindəki "mələk" ağlın qüvvəti, mələklərin qanadları isə ağıldan meydana gələn qüvvət mənasını daşıyır. Bəqərə surəsinin 27-ci ayəsində olan "əhd" kəlməsi Allahın verdiyi kamil ağıldır. Adəm və Həvva Məkkə ilə Taif arasındakı bir torpaqdan yaradılmış, Həvva Adəmin qabırğa sümüyündən yaradılmamışdır. Hz. Məryəmin Hz. İsadan başqa da övladları vardır. İsra surəsinin 79-cu ayəsindəki "məqamı-mahmud" ilə Məkkənin fəthi nəzərdə tutulur. Quranda bəhs olunan "zülqərneyn" Makedoniyalı İsgəndərdir. Furqan surəsinin 38-ci ayəsindəki "rəss" Araz çayıdır. Nəml surəsinin 82-ci ayəsindəki Qiyamət günü peyda olacağı bildirilən "dabbə" heyvan deyil, insandır vəs.
Özünəməxsus xüsusiyyətləri olan Mir Məhəmməd Kərim təəssübkeşliyi, müsəlmanların birliyinə zərər verəcək düşmənlikləri, radikallığı və gördüyü xətaları hər fürsətdə tənqid edən bir xüsusiyyətə sahibdir. O, Quranın ölülərə deyil, dirilərə nazil olan bir kitab olduğunu sıx-sıx qeyd etmiş və məzhəblərin fövqündə bir anlayışla "İslam milləti"nin birliyini təsis etmək üçün səy göstərmişdir.
 
Onu digər müfəssirlərdən fərqləndirən bəzi xüsusiyyətlər də vardır Onun fikrincə, Sad surəsinin 37-ci ayəsində olan "şəyatin" kəlməsi mahir usta, Fatir surəsinin 1-ci ayəsindəki "mələk" ağlın qüvvəti, mələklərin qanadları isə ağıldan meydana gələn qüvvət mənasını daşıyır. Bəqərə surəsinin 27-ci ayəsində olan "əhd" kəlməsi Allahın verdiyi kamil ağıldır. Adəm və Həvva Məkkə ilə Taif arasındakı bir torpaqdan yaradılmış, Həvva Adəmin qabırğa sümüyündən yaradılmamışdır. Hz. Məryəmin Hz. İsadan başqa da övladları vardır. İsra surəsinin 79-cu ayəsindəki "məqamı-mahmud" ilə Məkkənin fəthi nəzərdə tutulur. Quranda bəhs olunan "zülqərneyn" Makedoniyalı İsgəndərdir. Furqan surəsinin 38-ci ayəsindəki "rəss" Araz çayıdır. Nəml surəsinin 82-ci ayəsindəki Qiyamət günü peyda olacağı bildirilən "dabbə" heyvan deyil, insandır vəs.
 
Özünəməxsus xüsusiyyətləri olan Mir Məhəmməd Kərim təəssübkeşliyi, müsəlmanların birliyinə zərər verəcək düşmənlikləri, radikallığı və gördüyü xətaları hər fürsətdə tənqid edən bir xüsusiyyətə sahibdir. O, Quranın ölülərə deyil, dirilərə nazil olan bir kitab olduğunu sıx-sıx qeyd etmiş və məzhəblərin fövqündə bir anlayışla "İslam milləti"nin birliyini təsis etmək üçün səy göstərmişdir.
== Əsərləri ==
 
== Əsərləri ==
* Kitab Kəşf əl-Həqaiq ən-Nuqə əl-Ayət və əd-Dəqaiq üç cild
 
== Həmçinin bax ==
 
* [[Bakı]]
 
[[http://azerimuslims.com/news.php?id=2790]]