Çiçək: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
k r2.7.1) (Bot redaktəsi dəyişdirilir: ne:फूल |
Redaktənin izahı yoxdur |
||
Sətir 4:
'''Çiçək''' - tumurcuqdan əmələ gələn şəklini dəyişmiş zoğ.
Çiçəkli bitkilərin generativ orqanları
Çiçəkli bitkilərin generativ orqanları üçdür: Çiçək, Toxum, Meyvə
Çiçək şəklini dəyişmiş zoğdur. Çünki onda həm gövdə, həm də yarpaqların şəkil dəyişməsi var. Çiçəklərin bir qismi saplaqlı, bir qismi isə saplaqsız olur. Saplağı olmayan çiçəklər oturaq çiçəklər adlanır. Çiçəyin hissələri aşağıdakılardır:
1. Çiçək saplağı
2. Çiçək yatağı
3. Kasacıq
4. Tac (ləçəklərin cəmi)
5. Erkəkcik
6. Dişicik
Kasacıq və tac birlikdə çiçəkyanlığı adlanır. Çiçəkyanlığına görə çiçəklər 3 qrupa bölünür:
1. İkiqat çiçəkyanlıqlı çiçəklər (alma, noxud)
2. Sadə çiçəkyanlıqlı çiçəklər (dağ laləsi, zanbaq)
3. Qeyri-tam çiçəklər (söyüd, qovaq)
Çiçəklərdə çiçək elementlərinin sayı 3-6 ola bilər. Çiçəyin əsas hissələri erkəkcik və dişicikdir. Erkəkcik- erkəkcik sapından və tozluqdan ibarətdir. Tozluqda tozcuqlar yetişir. Dişicik- yumurtalıq, sütuncuq və ağızcıqdan ibarətdir. Ondan meyvə inkişaf edir. Dişicikdə sütuncuq olmasa o, oturaq dişicik adlanır. (çovdar, buğda, xaş-xaş və s.)
Çiçəkdə həm erkəkcik, həm dişicik olarsa ikicinsli, yalnız bunlardan biri olarsa bircinsli çiçək adlanır. Əgər çiçəkdə nə erkəkcik, nə də dişicik yoxdursa belə çiçəklərə cinsiyyətisiz çiçək demək olar.
Əgər bitkinin çiçəkləri ikicinslidirsə və ya erkəkcikli və dişicikli çiçəklər eyni bitki üzərində yerləşirsə (alma, armud, qarğıdalı, fındıq) belə bitkilər birevli, əgər dişicikli və erkəkcikli çiçəklər ayrı-ayrı bitkilər üzərində yerləşərsə belə bitkilər (söyüd, qovaq, gicitkan və s.) ikievli adlanır.
Çiçəklərin quruluşunu müxtəlif düsturlarla ifadə etmək olur. Bu zaman aşağıdakı işarələrdən istifadə etmək olar. K- kasacıq, L- ləçək, E- erkəkcik, D- dişicik, ∞- çoxluq, o- olmamağı ifadə edir.
Çiçəklər tək-tək və qruplarda yerləşir. Qrupların özü də sadə və mürəkkəb olur.
Sadə çiçək qrupları:
1. Sadə salxım- inciçiçəyi, kələm, meşə gilası
2. Sadə sünbül- bağayarpağı
3. Sadə qıça- ağqanad
4. Sadə çətir- novruzçiçəyi, albalı, soğan
5. Səbət- günəbaxan, astra, çobanyastığı
6. Başcıq- üçyarpaq yonca
7. Qalxan- armud, feyxoa
Mürəkkəb çiçək qrupları:
1. Mürəkkəb salxım- üzüm, zirinc
2. Mürəkkəb sünbül- buğda, arpa, çovdar
3. Mürəkkəb qıça- qarğıdalı
4. Mürəkkəb çətir- cəfəri, baldırğan
5. Mürəkkəb səbət- dağ tərxunu
6. Süpürgə- vələmir, qarğıdalının erkək çiçəkləri
Bəzi bitkilər çoxillik olub ömründə cəmi bir dəfə çiçək açır- monokarp bitkilər. Ömründə bir neçə dəfə çiçək açan bitkilər- polikarp bitkilər adlanır.
Tozlanma
Tozcuğun dişiciyin ağızcığına düşməsinə tozlanma deyilir. Təbiətdə tozlanma iki cür olur:
1. Öz-özünə tozlanma
2. Çarpaz tozlanma
Çarpaz tozlanma bir bitkinin çiçəyinin üzərinə digər bitkinin tozcuqlarının düşməsinə deyilir. Çarpaz tozlanma külək vasitəsilə, cücülər vasitəsilə və insanlar tərəfindən (süni tozlanma) aparılır.
Öz-özünə tozlanma eyni bitkinin tozcuğunun öz dişiciyi ağızcığına düşməsinə deyilir.
Külək vasitəsilə tozlanan bitkilərin xüsusiyyətləri aşağıdakılardır:
1. Asan silkənən çiçək qrupları (sırğa, süpürgə)
2. Çiçəklərin ətirsiz, nektarsız, görkəmsiz, xırda olması
3. Tozcuqların bol və yüngül olması
Cücülərlə tozlanan bitkilərin xüsusiyyətləri:
1. İri parlaq ləçəkli çiçəklər
2. Çiçəyin nektarlı və ətirli olması
3. Kiçik çiçəklərin qruplara yığılması
Öz-özünə tozlanan bitkilərin xüsusiyyətləri:
1. Erkəkcik və dişiciyin eyni çiçəkdə olması (ikicinsli çiçək)
2. Erkəkcik və dişiciyin eyni vaxtda yetişməsi
3. Tozluğun dişicikdən yuxarda yerləşməsi
Çiçəkli bitkilərdə mayalanma
İki cinsi hüceryənin- qametlərinbirləşməsinə mayalanma deyilir.
Tozlanma zamanı dişicik ağızcığına düşmüş tozcuq dənəsi cücərir və tozcuq borusu inkişaf edir. Tozcuq borusunun içində 2 erkək qamet (sperm) inkişaf edir. Yumurtalıqda yerləşən yumurtacıqlarda olan yumurta hüceyrə spermlərin biri ilə mayalanır və ondan ziqot inkişag edir. Ziqotun inkişaf etməsindən rüşeym formalaşır. İkinci sperm mərkəzi hüceyrə ilə birləşir. Mərkəzi hüceyrənin mayalanmasından triploid hüceyrə yaranır ki, ondan endosperm inkişaf edir. Belə mayalanma ikiqat mayalanma adlanır. Bu prosesi 1898-ci ildə S.Q.Navaşin kəşf etmişdir. Belə mayalanma yalnız çiçəkli bitkilərə məxsusdur. Mayalanmadan sonra toxum və meyvəyanlığı inkişaf edir.
Meyvələr
Meyvələrin funksiyası toxumları qorumaq və onları mühafizə etməkdir. Meyvələr iki hissədən ibarətdir:
1. Meyvə yanlığı
2. Toxumdan
Meyvəyanlığının quruluşuna görə meyvələr 2 yerə bölünür: Şirəli və quru
Toxumun sayına görə də meyvələr 2 qrupa ayrılır: Birtoxumlu və çoxtoxumlular.
Bəzən meyvənin əmələ gəlməsində yumurtalıqdan başqa çiçəyin digər hissələri də iştirak edir. Belə meyvələr yalançı meyvələr adlanır. İtburnunun meyvəsi buna misaldır. İtburnunun yumurtalıqdan əmələ gələn fındıqcaları əsl meyvə, çiçək yatağından inkişaf edən şirəli meyvələri isə yalançı meyvələrdir.
Şirəli meyvələr özü də iki yerə bölünür: Çəyirdəkmeyvələr və giləmeyvələr. Çəyirdəkmeyvələr birtoxumludur.(ərik, şaftalı, gilas və s.) Giləmeyvələr çoxtoxumludur.(üzüm, qarağat, pomidor, quşüzümü və s.)
Birtoxumlular:
Dənmeyvə- buğda, arpa, çovdar, vələmir Toxumcameyvə- günəbaxan, andız, çobanyastığı Fındıqca- fındıq və s. Palıd qozası- palıd və s.
Çoxtoxumlular:
Paxlameyvə- lobya, noxud, akasiya və s. Buynuzmeyvə- turp, kələm, vəzəri və s. Qutucuqmeyvə- xaş-xaş, lalə, dəlibəng və s.
Bəzən meyvələrin içərisində toxumlar inkişaf etmir. Belə meyvələr axta meyvə adlanır.
Toxum
Toxum da generativ orqandır. O, bilavasitə çoxalmaya xidmət edir. Toxumlar birləpəli və ikiləpəli olur. İkiləpəli toxumlarda 2, birləpəlilərdə 1 ədəd ləpə olur. İkiləpəlilərdə toxum qabığı və rüşeym toxumun əsas hissələridir. Onların rüşeymi kökcük, gövdəcik, tumurcuq və ləpə yarpaqlarından təşkil olunub. Ehtiyat qida maddələri əsasən ləpələrdə bəzən rüşeym kökcüyü və gövdəciyində (quşəppəyi) , bəzən endospermdə (üçrəng bənövşə) toplanır.
Birləpəli toxumlarda toxum qabığı, rüşeym və endosperm olur. Onların ehtiyat qida maddələri bilavasitə endospermdə toplanır.
Toxumlar müxtəlif formalı olur. Ən kiçik toxumlar toz kimi olur. Belə toxumlar səhləb fəsiləsində rast gəlinir. Ən iri toxumlar seyşel palmasının toxumlarıdır.
Toxumların tərkibi
Toxumun tərkibi üzvi və qeyri-üzvi birləşmələrdən ibarətdir. Qeyri-qzvi maddələr su və mineral duzlardır. Üzvi birləşmələr zülallar, yağlar, karbohidratlardır.
Paxlalıların toxumunda zülal, dənli bitkilərin toxumlarında nişasta çox olur. Günəbaxan, qoz, yer fındığı, zeytun, pambıq və s. toxumlarında yağ çox olur.
Toxumların cücərmə şəraiti
Toxumların cücərməsi üçün ilkin şərt sağlam rüşeymin olmasıdır. Cücərmə qabiliyyəti olan toxumlar su, hava və istilik olduqda cücərir. Ancaq hər toxumun bu amillərə tələbatı müxtəlifdir. Noxud cücərən zaman öz çəkisi qədər, buğda çəkisinin yarısı qədər, darı çəkinin 1/4-i qədər su tələb edir. Havaya tələbat pişikquyruğu və çəltikdə aşağıdır. Onlar suyun altında belə cücərə bilirlər. Yemiş, qarpız, xiyar, pambıq istiliyə çox tələbkar olduğu halda, çovdar, buğda aşağı tempraturda cücərə bilirlər.
Toxumlar- əkilərkən onların ölçüləri və torpağın strukturu nəzərə alınmalıdır. Qumlu torpaqlarda toxumlar dərinə, gilli torpaqlarda isə üst səthə yaxın əkilir. Toxumun ölçüsü artıqca o daha dərinə əkilir.
== Həmçinin bax ==
| |||