Peloponnes müharibəsi: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
→Siciliya ekspedisiyası: təkmilləşdirmə |
|||
Sətir 127:
Çoxsaylı qoşunun adaya çıxması nəticəsində bir sıra şəhərlər Afinanın tərfinə keçdi və Sirakuzada həyəcan artdı. Lakin Niki qəti hücum əvəzinə ehtiyatlı taktika seçdi, bunun nəticəsində də yürüş afinalılar üçün nəticəsiz bitdi. Qışın gəlməsi ilə onlar qış düşərgələrinə çəkilməyə məcbur oldu. Qətiyyətsizlik Sirakuzaya Spartadan Hilippin başçılığı ilə güclü dəstənin köməyə gəlməsinə şərait yaratdı. O, bütün qüvvələri birləşdirərək afinalıları məğlub etdi və şəhəri qurtardı.
Afinalılara Demosfenin başçılıqı ilə gələn kömək (73 trier və 5 min hoplit<ref>
Siciliya ekspedisiyasının darmadağın edilməsi Afina üçün fəlakət idi. Doananmanın 3/2-si, şəhərin çıxara bildiyi hoplitlərin 3/1-i itirildi, maliyyə vəziyyəti çox pisləşdi. Afinanın Yunanıstandakı nüfuzu sarsıldı, Afinanın özündə isə Sparta yönümlü oliqarxiya tərədarları baş qaldırdı. Gizli oliqarxiya təşkilatları olan heteriyaların gücü artdı. Bu məğlubiyyət faktiki olaraq müharibənin dönüm nöqtəsi oldu.
== Dekeliya (İoniya) müharibəsi ==
[[Şəkil:Dekeleia.png|right|thumb|200px|Attika: Afina və Dekeliya]]
Sparta siciliyalılara yardım göndərməklə kifayətlənmədi. Alkiviadın təklifi ilə Attikaya yeni hücum planı hazırlandı. İndi qısamüddətli basqınların əvəzinə spartalılar burada uzun müddət qalmağı qərara aldılar. E.ə. 413-cü ilin yazında Afinadan 18 km məsafədə olan Dekeliya qəsəbəsi ələ keçirildi və orada daimi qarnizon yerləşdirildi. Buna görə də afinalılar şəhərin təzhizatını tamamilə dəniz yoluna keçirmək məcburiyyətində qaldılar. Bunlardan əlavə, lavr gümüş mədənlərinə gedən yol kəsildi, bu da Afinaya mənfi təsirini göstərdi. Afinalıların 20 minə yaxın qulu spartalıların yanına qaçdı<ref>Fukidid VII 27</ref>.
Afina çox çətin vəziyyətlə üz-üzə qaldı. Onlar məğlubiyyətə uğramamaq üçün yeni donanma yaratmağa başladılar və dövlətin bütün vəsaitini topladılar.
Lakin spartalılar da vaxtı boşa vermədilər. Siciliyada qazanılmış qələbədən sonra onlar Afina üçün əhəmiyyətli region olan Egey dənizi hövzəsinə zərbə endirməyi qərara aldılar. E.ə. 412-ci ildə Afinanın ən güclü müttəfiqi olan Xios üsyan etdi və onu İoniya şəhərləri Klazomen, Eritra, Teos və Milet dəstəklədi. Sparta onlara kömək etmək üçün güclü donanma yolladı, bu donanmada siciliyalı müttəfiqlərin gəmiləri də vardı. Sparta həmçinin İrandan da kömək istədi və onlardan İoniya şəhərlərini İranın tabeliyinə keçməsinə razılığın əvəzində böyük maliyə yardımı aldı. Sard valisi Tissafernlə olan bu razılıaşmanın mühüm simalarından biri Alkiviad idi.
Afina məğlubiyyətlə qarşı-qarşıya idi. Lakin onlar məğlubiyyətlə barışmaq fikrində deyildi və fövqəladə tədbirlər görmək niyyətində idilər. Foros ləğv edildi, onun əvəzinə boğazlardan keçən mallar üçün 10% həcmində gömrük rüsumu alınması qərar alıdı<ref>Ksenofont, Yunan tarixi, kitab I, f. 1, § 22</ref>, müttəfiq şəhərlərdəki demokrat qruplarına (məs. Samosda) kömək göstərildi. Toplanmış vəsait dərhal İoniyaya göndərildi ki, bu da Afinanın bölgədəki vəziyyətini yaxşılaşdırdı. Bundan başqa İranın maliyyə yardımına möhtac olan Sparta təchizatla bağlı problemlər yaşamağa başladı, çünki, Afinanın darmadağın edilməsi İrama sərf etmirdi. Həmçinin Sard valisi Tissafernin yanında nüfuzu olan Alkiviadın yenidən afinalıların yanına qayıtmaq fikrində olması da öz sözünü dedi.
Afinanın özündə mühüm dəyişikliklər oldu. Hərbi uğursuzluqlar səbəbindən oliqarxiya tərəfdarlarının nüfuzu artdı və onlar e.ə. 411-ci ildə dövlət çevrilişini həyata keçirdilər. Tamhüquqlu vətəndaşların sayı 5 minlə məhdudlaşdırıldı, real hakimiyyət isə Dördyüzlər Şurasının əlində cəmləşdi. Afina demokratiyasının mühüm uğuru olan vəzifəyə görə məvacib ödənməsi ləğv edildi. Yeni hakimiyyət Spartaya sülh təklif etdi.
Lakin spartalılar bu təklifi rədd etdi. Oliqarxiyanın hakimiyyətini Samosda yerləşmiş donanma tanımadı. Afinada faktiki olaraq ikihakimiyyətlilik ortaya çıxdı. Afinanın müttəfiqləri dərhal bundan istifadə etdi; zəngin Evbeya adası və boğazlarda yerləşən şəhərlər üsyan etdi (bu çox mühüm idi, çünki Afinaya idxal edilən buğdanın əksəriyyəti boğazlar vasitəsilə Qara Dəniz hövzəsindən gətirilirdi). Bu üsyanları yatırmaq vəzifəsi yenidən afinalıların tərəfinə keçərək mühüm səlahiyyətlər almış və donanmanın başına gətirilmiş Alkiviada verildi. Afinalılar e.ə. 411-ci ildə Abidos yaxınlığında, e.ə. 410-cu ildə Kizik yaxınlığında qələbə qazandılar, e.ə. 408-ci ildə isə mühüm mövqe daşıyan Vizanti şəhəri ələ keçirildi. Qazanılmış zəfərlər tezliklə oliqarxiyanın yıxılmasına və demokratiyanın bərpa edilməsinə səbəb oldu. E. ə. 410 və 406-cı illər arası afinalılar bir-birinin ardınca qələbələr çalaraq əvvəlki qüdrətlərini bərpa etdilər. Bunda Alkiviadın rolu az deyildi.
== Son döyüşlər və müharibənin bitməsi ==
Lakin spartalılar da təslim olmaq fikrində deyildi. İoniyaya bacarıqlı sərkərdə olan Lisandrın başçılığı ilə donanma göndərildi. O, spartalılar üçün nadir olan dəniz komandanı və diplomat keyfiyyətlərinə amlik idi. Həmçinin İramla yaxşı münasibətlərə malik idi, bunun nəticəsində də onlar Afinaya maliyyə dəstəyini kəsdilər və ona yardım göstərdilər.
Spartalılar üçün vəziyyəti yaxşılaşdıran bir digər cəhət də o idi ki, Noti yaxınlığında (e. ə. 406-cı il) kiçik məğlubiyətə uğrayan Alkiviad donanma komandanlığından uzaqlaşdırılmış və könüllü sürgünə yollanmışdı<ref>Alkiviad donanmaya birbaşa rəhbərlik etmirdi, lakin bu məğlubiyyətə görə günahlandırılmışdı</ref>. E. ə. 406-cı ildə əldə olan son vəsaitlə (Parfenonun qızıl və gümüş qab-qacağı) təchiz olunan Afina donanması Arqinus döyüşündə 70 düşmən trierini məhv edərək və özündən 25-ni itirərək qələbə qazandı<ref>Ksenofont, Yunan tarixi, kitab I, f. 6, § 34</ref>. Lakin fırtına nəticədində batmış gəmilərdəki dənizçiləri qurtarmaq mükün olmadı və geri qayıdan komandanları məhkəmə gözləyirdi.
[[Şəkil:Socrates Louvre.jpg|180px|right|thumb|Sokrat]] Pritanlardan (Pritaniyaların üzvü – Beşyüzlər Şurasının icraedici orqanı) biri olan Sokrat məhkəməyə mane olmağa çalışdı<ref>Bir neçə şəxsi birdən mühakimə etməyi qadağan edən qanun mövcud idi</ref>, ancaq buna baxmayaraq strateqlər mühakimə edilərək edam olundu.
Bu şərait altında mənəvi çüküntü altında olan Afina donanması yenidən hücuma keçmək məcburiyyətində idi. Lisandrın başçılıq etdiyi spartalılar yenidən boğazlarda göründülər. Aclıq və maliyyə böhranı ilə (Afina təkcə Qara Dənizdən gətirilən buğdadan yox, həm də boğazlardan alınan gömrük rüsumundan asılı idi) üzbəüz olan Afina donanması Sparta donanmasının qarşısına çıxdı. Lakin mənəvi düşkünlük halında olan yeni toplanmış donanma kiçik Eqospotam çayının yaxınlığında Lisandrın tələsinə düşdü. O, Afina donanmasını hazırlıqsız yaxaladı və tamamilə darmadağın etdi (180 trierdən cəmi on ikisi xilas oldu). Strateq Kononun Afinaya qayıtmağa cəsarəti çatmadı və Kiprə qaçdı.
Afinanın nə donanması, nə ordusu, nə pulu, nə də ümidi qaldı. Dənizdən olan beş aylıq mühasirədən sonra şəhər təslim oldu. E. ə. 404-cü ilin aprelində sülh müqaviləsi imzalandı. Afinanın donanma saxlamaq hüququ on iki gəmi ilə məhdudlaşdırıldı, Uzun Divarlar dağıdıldı, şəhərdən başqa ərazilərindən imtina edildi və Spartanın müttəfiqinə çevrildi. Bu şərtlər hələ yüngül idi, çünki Fiva və Korinf Afina şəhərini tamamilə dağıtmağı təklif edirdi.
Müqavilədəki xüsusi bəndlə Afinadan qovulmuşların (əsasən oliqarxiya tərəfdarlarının) geri qayıtması razılaşdırıldı.
== Afinanın məğlubiyyətinin səbəbləri ==
Afinanın məğlubiyyətinin əsas səbəbi onun digər çoxsaylı polislərin istismarı hesabına yaşaması və müttəfiqlərinə öz təbəəsi kimi baxması idi. Afinalıların bütün hərbi uğursuzluqlarından sonra müttəfiqləri dərhal bundan yararlanmağa çalışaraq üsyan ediridilər. Bunun bariz nümunəsi kimi Siciliya fəlakətindən sonra Afinanın çoxsaylı müttəfiqlərinin dərhal ittifaqdam ayrılmasını göstərmək olar.
Həmçinin 40-30-cu illərin uğurlarından başları gicəllənmiş Afina rəhbərliyinin səhvlərini də inkar etmək olmaz. Onlar avantürist aqressiv siyasət izləyirdilər, halbuki bunun üçün kifayət qədər maliiyə, hərbi və siyasi vəsaitə malik deyildilər. Bunun nəticəsində sonda Afina bütün Yunanıstanla üzbəüz qaldı. Qeyd etmək lazımdır ki, Afina demokratiyası son dərəcə dar sosial bazaya malik idi, çiyinlərinə müharibənin əsas yükü düşən vətəndaşların sayı isə çox deyildi. Afina Xalq şurası bir çox hallarda ağıla deyil, emosiyalara əsalanmış qərarlar qəbul edirdi.
Xüsusi səbəb kimi Afinaya qarşı təkcə Peloponnes İttifaqının deyil, həm də Siciliya və Cənubi İtaliyanın yunan polislərinin qarşı çıxması oldu. Onlar heç bir vəchlə Afinaya tabe olmaq istəmirdi. Həm də Afinanın rəqibləri güclü maliyyə vəsaitinə amlik olan və bütünlüklə ellin dünyasının zəifləməsinə maraq göstərən İrandan yardım alırdılar.
== Müharibənin nəticələri ==
Qısa müddət ərzində Afinada hakimiyyətə Spartadan dəstək alan Otuz Tiran gəldi. Onların ən məşhuru Kriti idi. Otuz Tiran şəhərdə terror havası əsdirdi, bu terror təkcə onların siyasi rəqiblərinə qarşı deyil, həm də mallarına göz dikilmiş varlı şəxslərə qarşı yönəlmişdi<ref>Ksenofont, Yunan tarixi kitab I, f. 3, § 21) burada qanundan nümunə göstərilir, həmin qanuna əsasən tiranlardan biri istənilən metekanı həbs edərək onun əmlakını müsadirə edə bilərdi</ref>. Lakin bir müddətdən sonra (e. ə. 403-cü il) oliqarxiya devrildi və Afinada demokratiya hakimiyyəti bərpa edildi.
Müharibənin iqtisadi nəticələri bütün Yunanıstanda hiss edilirdi. Yoxsulluq adi həyat şəraitinə çevrildi Afina isə bir daha müharibədən əvvəlki rifah halına çata bilmədi<ref>''Donald Kaqan'' Peloponnes müharibəsi, s. 488</ref><ref>''C. V. Fayn'' Qədim yunanlar: tənqidi tarix, s. 528—533</ref>. Müharibə yunan cəmiyyətində əsaslı dəyişikliklərə səbəb oldu, oliqarx Sparta ilə demokrat Afina arasındakı münaqişə yunan polislərində vətəndaş müharibələrinin sayını artırdı. Sosial gərginliyin artması çox halda silahlı münaqişəyə rəvac veriridi.
Əvvəlcə məhdud xarakter daşıyan münaqişə tezliklə miqyasına və sərtliyinə görə o vaxtadək görülməmiş həddə çatdı. Dini və mədəni qadağaların pozulması, bütöv vilayətlərin viran qalması və şəhərlərin dağıdılması geniş vüsət aldı<ref>Belə ki spartalılar Plateyanı, afinalılar isə bitərəf qalmaq istərən Milosu məhv etdi</ref><ref>''Donald Kaqan'' Peloponnes müharibəsi, Giriş, s. XXIII—XXIV</ref>.
Müharibə edən dövlətlərin özündə isə daxili siyasətdə mühüm dəyişikliklər ortaya çıxdı. Afinada demaqoqların (Kleon, Hiperbol, Androkl, Kleofont) nüfuzlarının artması müharibə əsnasında oliqarxik tiraniya ilə sükh bağlanması ilə əvəzləndi. Sparta dövlət quruluşunu dəyişdirməsə də, hərbi əməliyyatların təsirini hiss edirdi. Tamhüquqlu vətəndaşlarrın mühüm hissəsinin yoxsullaşması, amma polisin yuxarı dairələrinin daha da zənginləşməsi prosesi baş verirdi. E. ə. 399-cu ildı Kinodonun başçılıq etdiyi və vətəndaşçlıq haqlarını itirmiş yoxsul vətəndaşların iştirak etdiyi sui-qəsdin üstü açılmışdı<ref>Ksenofont, Yunan tarixi, kitab III, f. 3, § 4-11</ref>.
Beynəlxalq əlaqələrdə köklü dəyişikliklər oldu. Müharibədən əvvəl Yunanıstanın ən qüdrətlim polisi olan Afina, onun nəticəsində asılı hala çevrildi. Yunanıstanın əsas dövləti Sparta oldu. Lakin spartalıların qaba qüvvətə çox önəm verməsi nəticəsində müttəfiqləri ilə münasibətləri korlandı və antisparta əhval-ruhiyyəsi yayıldı. Bunun nəticəsində e. ə. 371-ci ildə baş vermiş Levktr döyüşü Fivanı Yunanıstanın yeni hegemon dövlətinə çevrildi. İran dövlətinin yunan polislərinə təsir imkanları genişləndi. Bir çox hərbi əməliyyatkar zamanı qələbə qazanmaq üçün onların maddi yardımına ehtiyac duyulurdu. Onların əsas məqsədi vuruşan tərflər arasındakı tarazlığı qoruyaraq, son nəticədə onların hamısının zəifləməsi idi<ref>Fukidid VIII 57</ref>.
== İstinadlar ==
| |||