Panteizm: Redaktələr arasındakı fərq

Spinoza fəlsəfəsinin Panteizm anlayışına görə, Tanrı hər şeydir və hər şey Tanrıdır. Tanrı-kainat-İnsan ayırımı yoxdur, belə bir ayrı-seçkilik ağılsızlıqdır. Tanrı, Kainat, İnsan bir və eynidir. Yaradan bir Tanrı olmadığı kimi, hər hansı bir yaratmadan da söz edilə bilməz. Spinozanın bu fikri, ailəsinin köç edərək gəldiyi İspaniyanın Endülüs vilayətində yaşamış məşhur mütəfəkkir Muhiddin Ərəbinin təsiriylə meydana gəlmişdi. Ərəbinin fəlsəfəsində “Allah-varlıq” (Kainat) anlamı "Vəhdətü-l-Bədən"(Vahid bədən) olaraq irəli sürülmüşdü. Burada “Vəhdət-i Bədən” anlayışı kainat Tanrıdadır kimi izah edilir. Spinozada isə Tanrı kainatdadır və kainat qədərdir kimi izah edilir ki, bunlar da tamamilə fərqli anlayışlardır.

İngilis alimi White Headə görə, Tanrının hər cür dəyişmənin gedişində dəyişməz bir xüsusiyyəti və bunun yanında bir də dəyişən, yəni yaranan xüsusiyyəti vardır.

Panteizm ilə Pan-enteizm arasında əhəmiyyətli bir fərq vardır. Panteizmdə hər şey (bütün varlıqlar və kainat) tanrıdır. Pan-entezimde isə, hər şey Tanrıdan meydana gəlmişdir. Ruhun yeganə məqsədi, meydana gəldiyi Tanrıya dönməkdir. Bunun da yolu tək universal qanun olan təkamül proseslərindən keçməkdir.

Panteizmin əsası iki əsas mənbədən qaynaqlanır : Arilərin Veda dinindən və bu din əsasında özlərinə təşəkkül tapmış qədim hind dinlərindən – buddizmdən, hinduizmdən, brahmanizm və caynizmdən. Bu dinlərdə Brahmanın mövqeyi, səlahiyyətləri, yaratma prosesində iştirakı panteizm arabasının təkanverici qüvvəsi idi.