|bayraq = Uyğur Dövlətinin bayrağı.gif {{mənbə_göstərin}}
|izah_bayraq =
|gerb =
Sətir 81:
}}
'''Uyğur xaqanlığı''' - [[745]]–[[840]]-cı illər arasında mövcud olan dövlət. Göytürk Dövlətinin idarəçi zümrəsi olan AşanaAşina ailəsinin dövləti dağıldığı anlarda uyğurlarıniuyğurların "əryin" deyilən rəhbərləri kiçik bir bəylik qurmuşdular. [[630]]-cı ildə əryin olan Pusa son Şərq[[Şərqi GöktürkGöytürk xaqanlığı]] Xaqanıxaqanı Kielinin oğlunun idarə etdiyi bir ordunu məğlubiyyətə uğratdı. Göytürk Dövlətinin müstəqilliyi itirdiyi 50 illik dövrdə, uyğurlar Doqquz Oğuz boylarını da tamamilə öz himayələrinə götürərək Tula Çayı sahilində bir bəylik qurdular. Çin tərəfindən dərhal tanınan Uyğur bəyliyi, Altay dağlarını da aşaraq Qərb Göytürk qolu olan On Oxlar ərazisinə daxil olacaq qədər güclənmişdi. Lakin AşanaAşina ailəsindən Kutluq Xaqanın (İlteriş[[İltəriş Xaqanxaqan]]) 681-ci ildə Göytürk elini təkrar bir yerə toplaması nəticəsində uyğurlar, Göytürk birliyinə qatıldılar.
Daha sonra uyğurlar və Doqquz Oğuz Boyları, Göytürklərin çöküşündə əhəmiyyətli rol oynadılar. Orhun[[Orxon-Yenisey Kitabələriabidələri]]ndə onların qiyamları haqqında xeyli çox məlumat təqdim edərvar. Məsələn dövlətin ən güclü xaqanı olaraq gözə dəyən Kapqan[[Qapağan Xaqanxaqan]] Doqquz Oğuz boylarından Bayırkuların pusqusunda öldürülmüşdür. Göktürk Dövlətinin çöküşü zamanı, [[740]]-cı illərdə Uyğurlar Göytürklərin əleyhinə yenidən gücləndilər. Göytürklərin yaxşıca zəiflədiyindən faydalanan uyğurlar, Basmıl və Qar boylarıyla ittifaq yaradaraq son Göytürk xaqanları Ozmış və Pomeini öldürdülər. Əvvəlcə Basmıl rəhbərini xaqan elan edən uyğurlar, pillə olaraq istifadə etdikləri bu xaqanı öldürərək öz yabguları Kutluq[[Qutluq MüdrikBilgə KülüKül xaqan]]ı Göytürklərin (Hunların da) paytaxtı olan Ötükəndə xaqan elan etdilər ([[745]]-ci il). Beləcə Ötükəndə Uyğur Xaqanlığı dövrü başlandı.
OrhunOrxon Çayı sahilində Ordubalıq şəhərini paytaxt seçən ilk Uyğur xaqanı Kutluq[[Qutluq MüdrikBilgə Kül xaqan]] iki illik bir hökmdarlıqdan sonra 747-ci ildə öldü. Yerinə oğlu Moyen-çorBayan Çur ([[747]]-[[759]]) xaqan oldu. Moyen-çorBayan Çur OrhunOrxon-Selenqa çayları arasındakı Şinesisi gölü yaxınlığında "bengü daş"ı tikdirdi. Buna görə əvvəlcə aralarında həmişə yaxşı münasibətlər olan Doqquz Oğuz boylarını məğlub etdi. Ardından OrhunOrxon-Ötükən bölgəsinin ətrafına köçən və türkcə danışan boyları nəzarət altına almaq siyasəti həyata keçirməyə başladı. Bu məqsədlə, şimalda Yenisey çayı ətrafındakı qırğızlarla, Altay dağları ilə Tanrı dağları arasında olan Qarlar ilə və onlara kömək edən daha qərbdəki türkişlərlə, Yenisey, Obi və İrtiş çayları arasında olan Basmıl, Doqquz Tatar və Çiklərlə döyüşmüş, bunların hamısını öz Xaqanlığına tabe etdirmişdir.
779-cu ildə [[Tun Bağa tarkanTarxan]] hakimiyyətə gəldi. İqtisadiyyətİqtisadiyyat gücləndi. UyğurunSonrakı illərdə uyğurların tərkibindəki qəbilə və tayfalar hakimiyyətətabehakimiyyətə tabe olmurdular. Bunun nəticəsində IX əsrin ortalarından başlayaraq Uyğur xaqanlığı zəifləməyə başladı. Qırğızların başladığı üsyan bu zəifləməni daha da gücləndirdi. Qırğızlar 842-ci ildə Uyğurları məğlub etdi. Sağ qalanlar isə şimal-şərqi Mancuriyaya qaçdılar.
