|
*Məhəbbət və qəhrəmanlıq – Yazıçı, 1979
*Darıxan adamlar (iki cilddə) – Elm və Təhsil nəşriyyatı, 2009
== Haqqında ==
*NƏZƏRİ FİKRİN YAŞAMAQ HAQQI
Məsud Əlioğlunun 80 illiyinə
Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının və tənqidinin bir fənn və problem kimi tarixi inkişafında, onun janr və üslubca zənginləşməsində, bədii fikrin həyatla, xalqın tarixi və varlığı ilə əlaqələrinin ortaya qoyulmasında Böyük Vətən müharibəsindən sonra bu sahəyə gələn böyük bir tənqidçi nəslinin xidmətləri bu gün daha aşkar görünməkdədir. Zəngin mütaliə mədəniyyəti, xüsusən milli bədii-ictimai fikrin tarixinə yaxından bələdlik, ədəbi prosesin bütün hadisə və meyllərini izləmək cəhdi bu nəslin xarakterik yaradıcılıq keyfiyyəti idi.
Bu gün səksən illiyini qeyd etdiyimiz görkəmli tənqidçi-ədəbiyyatşünas Məsud Əlioğlu bu nəslin böyük istedad sahibi olan nümayəndələrindən biri idi. Bir insan ömrünün az qala yarısını yaşamış Məsud Əlioğlu mənim yaddaşıma vüqarlı, sanballı bir şəxsiyyət, ahıl bir alim kimi həkk olunub. Son günlər onun əsərlərinə yenidən nəzər salanda, 60-70-ci illərin ədəbi-elmi mühitindəki ab-hava haqqında eşitdiyim və gördüklərimi bir daha çözələyəndə gördüm ki, təsəvvürümdə yanlışlığa yaxın heç nə yoxdur. Bunu onun əsərlərinin böyük vətəndaşlıq tutumu, təhlil və qiymətlərindəki sərrastlıq, araşdırmalarının məzmun vüsəti ilə yanaşı, tələbə olduğumuz illərdə Məsud Əlioğlunun ədəbi-elmi fikirdə böyük nüfuz sahibi olması reallaşdırırdı. Məsud Əlioğlu ədəbi şəxsiyyətini müəyyən edən cəhətlərdən danışarkən, onun dostu və həmkarı Qasım Qasımzadə yazırdı: «Əsil alim kimi yetişməkdən ötrü istedad və zəhmətsevərlikdən əlavə başqa bir keyfiyyət də – xalq, vətən sevgisi ilə çırpınan hərarətli qəlbə malik olmaq da şərtdəndir. Bu üç keyfiyyət görkəmli tənqidçi və ədəbiyyatşünas alim Məsud Əlioğlunun şəxsiyyətində ahəngdar vəhdətdə təzahür edirdi».
Məsud Əlioğlu yazıçı ailəsində doğulmuşdu. Məğrurluq, cəsarətli söz sahibi olmaq, yeri gələndə sinəsini həqiqət naminə qabağa vermək onun qan yaddaşından gəlirdi. Bədii prosesə məhrəmlik isə böyüdüyü ailənin, ünsiyyətdə olduğu böyük ədəbi şəxsiyyətlərin yaratdığı sənət, yaradıcılıq mühiti idi. Təsadüfi deyil ki, tələbəlik illərindən başlayaraq respublika mətbuatında vaxtaşırı çıxış edirdi.
Tənqid və ədəbiyyatşünaslığımızı təmsil edən bir çox həmkarlarımız kimi Məsud Əlioğlunun taleyi Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu ilə bağlı olmuşdur. Azərbaycan nəsrinin mövzu, ədəbi qəhrəman və janr məsələlərini əhatə edən namizədlik və doktorluq dissertasiyaları epik nəsrin geniş intişar tapdığı dövrün ədəbi hadisələrini əhatə edirdi. 50-60-cı illərdə nəsrin mövzu və janr etibarı ilə təkamülünü izləmək, onun əldə etdiyi yeni sənətkarlıq keyfiyyətlərini üzə çıxartmaq üçün müəllif böyük zəhmətə qatlaşır, epik nəsrin bütün faktlarını təhlilə cəlb edirdi. Təsadüfi deyil ki, onun ilk kitabı məhz ədəbiyyatımızın böyük epik abidəsi olan «Şamo» romanına həsr edilmişdi.
Məsud Əlioğlu tənqid və ədəbiyyatşünaslığın monoqrafiya, icmal məqalə, resenziya, esse və s. janrlarının hər birinə müraciət etdikdə onun bir alim və ədəbiyyat adamı kimi yeni yaradıcılıq keyfiyyətləri üzə çıxırdı. «S.S.Axundov», «Ədəbiyyatımızda yeni insan», «Rəsul Rza», «C.Məmmədquluzadənin dramaturgiyası» kimi yığcam həcmli monoqrafiyaları Məsud Əlioğlunun geniş erudisiya, ədəbi əsərin daxili dünyasını duymaq və qiymətləndirmək istedadını təsdiq edirdi.
İstər klassik nəsr, istərsə də dramaturgiya problemlərini tədqiq edərkən o ilk növbədə bədii sözün vətəndaşlıq tutumunu önə çəkir, tarixi ədəbi faktı müasir mənəvi dövriyyəyə gətirirdi.
Məsud Əlioğlu ədəbi-tarixi yaddaşı müasirlik müstəvisində qiymətləndirdiyi kimi, çağdaş ədəbi prosesdəki yenilikləri də böyük həssaslıqla duyur və cəsarətlə müdafiə edirdi. Qulu Xəlilovla birgə yazdıqları və 1960-cı idə nəşr edilmiş «Rəsul Rza» monoqrafiyası bu poeziya ətrafında kəskin mübahisələrin getdiyi bir vaxtda yazılmışdı. Müəlliflər təhlillər zamanı sosioloji səpgiyə yer versələr də əsas məqsəd Rəsul Rza şerinin bədii sistem etibarı ilə yeniliyini üzə çıxartmaq, şer tariximizə orijinal poetik məktəbin reallaşdığını sübut etmək idi.
Kitab Rəsul Rza poeziyasına dərin rəğbət hissi ilə yazılıb. Şübhəsiz, Rəsul Rza şerinin bütün poetik kateqoriyalar əsasında təhlilini müəlliflərdən tələb etmək yersiz olardı. Lakin bu kitab sərbəst şer ətrafında gedən söhbətlərə, mübahisələrə müəyyən aydınlıq gətirdi. Poetik prosesdəki yeni bədii intonasiya, deyim çalarlarını, orijinal düşüncə tərzini mənimsəməkdə, qəbul etməkdə tənqid öz ictimai-sosial missiyasını reallaşdıra bilmirdi. «Ata» və «Ərk qalası» şerlərinin geniş təhlili poeziyanı bütöv estetik vahid kimi dəyərləndirmək meyarına əsaslanırdı.
Nizami və Füzuli, Vaqif və S. Vurğun, M.F.Axundov və Sabir, C.Məmmədquluzadə və S.S.Axundov, H.Cavid və C.Cabbarlı, S.Vurğun və Ə.Vahid, O.Sarıvəlli və Şəhriyar, həmçinin ədəbi fikrimizin onlarca başqa nümayəndəsi haqqında Məsud Əlioğlunun məqalələri hər şeydən əvvəl, sənət adamının düşüncələridir. Onun məqalələrində təhsildən, mütaliədən irəli gələn ədəbiyyatşünas vərdişləri ədəbiyyatla həyat arasında harmoniya axtaran müdrik qələm əhlinin ictimai-fəlsəfi ümumiləşdirmələrinə xidmət edir.
Sənət haqqında ilk təsəvvürümün formalaşdığı 60-cı illərdə Məsud Əlioğlunun ədəbi-fəlsəfi esse səpgisində yazdığı məqalələri böyük heyranlıqla mütaliə edirdim. Onun, xüsusən, Füzuli kədəri, Vaqif nikbinliyi, Cavid müdrikliyi, Vahid sənətinin əbədiliyi haqqında ehtirasla yazdığı məqalələri yenidən oxuyarkən Məsud müəllimin bədii sözün fonunda yaşadığı gerçəkliyə ünvanlanmış cəsarətli mülahizələrinə heyrət edirsən. O yazırdı: «Füzuli şerinin əsrləri aşıb gələn sədası belə bir həqiqəti deyir ki, şəxsiyyətsiz bir cəmiyyətdə şəxsiyyət kimi yetişmək faciədir! Məğrur olmaq, ləyaqətli böyümək və müstəqil düşüncəyə sahiblənmək fəlakətdir.» Məsud Əlioğlu klassikanı tədqliq edərkən onu düşündürən, varlığını parçalayan ictimai, milli-mənəvi problemləri göstərmək məqsədi güdürdü. «Füzuli bizim mənəviyyatımızdır» deyən müəllif fərdi və ictimai münasibətlər haqqında yazırdı: «İnsanın könül diləkləri, mənəvi varlığı cansıxıcı mövcud qanunların çərçivəsinə sığa bilmədiyindən zəmanəyə və ictimai varlığa qarşı daim üsyan edir. Fərdi azadlıq yoxsa cəmiyyətin azadlığı anlaşılmazdır!»
Məsud Əlioğlu ruhuna yaxın olmayan, onun həyat haqqında qənaətlərinə uyuşmayan müəlliflərdən və əsərlərdən yazmazdı. Onun romantik, çılğın təbiəti ilə seçdiyi bədii predmet arasında uyarlıq, həmahənglik var. Süleyman Sani şəxsiyyətinin paklığı, təlqin etdiyi idealların aliliyi, Hacı Kərim Sanılının faciəli taleyi, poeziyasının xalq ruhuna, vətən təbiətinə doğmalığı Məsud Əlioğlunun canlı, emosional, səmimi tənqidçi təhkiyəsi ilə öz yaşarlığını bir daha ehtiva edir. H.K.Sanılı haqqında portret məqaləsi simvolik bir proloqla başlayır. «Qartalın ölümü» adlı bu hissə Sanılı şerinin milli-bədii dəyərini açmaq üçün müəllifə qol-qanad verdiyi kimi, oxucunu da bu ovqata kökləyir. Tənqidçi «Aran köçü»nün xəlqi mahiyyətindən səcdə gələrək yazırdı: «Aran köçü» musiqinin sədası ilə həssaslığını, şerin dili ilə alicənablığını, zəngin qəhrəmanlıq ənənələri ilə mərdliyini, sözübütövlüyü ilə müdrikliyini tarixin müxtəlif dövrlərində parlaq şəkildə nümayiş etdirən və imtahandan keçirən bir xalqın heç bir zaman yoxsullaşmayan mənəvi dünyasından bəhs edir.»
Məsud müəllim Şəhriyar və O.Sarıvəlli poeziyasından da eyni hərarətlə yazırdı. «Gətir, oğlum, gətir» şerinin obyektiv dəyərləndirilməsində, bu gözəl sənət incisinin poetik fikrimizdə öz layiqli yerini tapmasında onun 1954-cü ildə yazdığı məqalənin müstəsna rolu olmuşdur. Tənqidçi O.Sarıvəlli şerində obrazların ideya-estetik tutumuna xüsusi diqqət ayırırdı. 50-ci illər tənqidi üçün elə də səciyyəvi olmayan bu məqamda Sarıvəlli poetikasının çox incə məqamları üzə çıxarılırdı. Osman Sarıvəlli şerinin poetik strukturunda süjetin rolundan danışarkən, tənqidçi ilk növbədə şerdə əhvalatla, oçerkçiliklə obrazı fərqləndirməyi tövsiyə edir, haqlı olaraq şairin «Ad günü» əsərinin süjet xəttini izləyərək təsvir olunan hadisəni poetik səviyyəyə yüksəldən sonluğun bədii dəyərini yüksək qiymətləndirirdi:
« - Mənim də bir kiçik nəsihətim var,
Quzum, bu gün sənin ad günündür, ad!
Nə olar, xoşbəxt ol, boya-başa çat!
Lakin fayda yoxdur biz qoyan addan.
Özün hünər göstər, özün ad qazan!
Bu fikir bütün şerin içərisində tək bir damladır. Lakin o damla o qədər tünd və kəskindir ki, onu dərhal hiss edirsən. Çünki bu poeziyadır. Osman Sarıvəllinin süjetli şerlərinin hamısı belədir.»
Məsud Əlioğlu yaradıcılığının son on ilində romantizm, romantika problemləri, xüsusən A.Şaiq, A.Səhhət, C.Cabbarlı, M.Hadi və H.Cavidin romantikası haqqında ardıcıl məqalələr yazırdı. Romantizmin fəlsəfi-estetik məzmunu onun ruhuna yaxın idi. Onu bir tənqidçi kimi romantizmin qəliblərə, dar çərçivəyə sığmayan parametrləri cəlb edirdi. Xüsusən, 60-cı illərdən başlayaraq o zamanın ədəbi-nəzəri fikrində romantizmə qayıdış Məsud Əlioğlunun «Hüseyn Cavidin romantizmi» kimi sanballı monoqrafiyasının yazılmasına təkan verdi.
1957-ci ildə Dünya Ədəbiyyatı İnstitutunda keçirilmiş realizm diskussiyası həm də romantizm haqqında nəzəri təlimə müəyyən aydınlıq gətirdi. XX əsr Azərbaycan romantizminin sistemli tədqiqi üçün obyektiv metodoloji zəmin yaratdı. Artıq XX əsr Azərbaycan romantizminin böyük nümayəndəsi H.Cavidin sənəti məhz bu metodun estetikası və poetikası kontekstində tədqiq olunurdu. Bu romantizm bir yaradıcılıq metodu və ədəbi cərəyan kimi özünün elmi-nəzəri şərhini tapmaqda idi.
60-70-ci illərdə XX əsr Azərbaycan romantizminin problemlərinə həsr olunmuş nəzəri və praktik xarakterli tədqiqatlar meydana çıxır. Milli dramaturgiyanın problemlərinə həsr olunmuş əsərlərdə romantik sənətin şərhi bu metodun qanunlarına uyğun fərdiləşdirilirdi.
70-ci illər ədəbiyyatşünaslığında XX əsr romantizmi bir daha konkret faktlar və problemlər üzrə öyrənilir. Bu romantizmin bir sıra mübahisəli problemlərini aydınlaşdırmağa kömək edən əsərlər meydana çıxır. M.Arif, M.Cəfər, Ə.Mirəhmədov, K.Talıbzadə, Q.Xəlilov, Y.Qarayevlə yanaşı M.Əlioğlunun bu illərdə yazdıqları bir sıra məqalələr romantizm haqqında elmi ədəbiyyatın fakt mənzərəsini tamamlamaqla yanaşı, XX əsr romantizmini müxtəlif yönümlərdən oxumağın elmi-praktik səmərəsini də nümayiş etdirmiş olur.
XX əsr romantizminin aşağıdakı problemləri M.Əlioğlunun tədqiqatlarında mərkəzi yer tutur: XX əsr romantizminin genezisi, təşəkkül özünəməxsusluğu, klassik romantizmlə ideya və bədii struktur əlaqələri, ideya-estetik prinsipləri, XX əsr realizmi ilə əlaqəsi, onun tipologiyası və s.
M.Əlioğlunun tədqiqatlarında XX əsr romantizmi milli romantizmin vahid tipi kimi yox, klassik romantizmin ideya və poetika ənənələrinin əsrin əvvəllərində milli Azərbaycan ictimai gerçəkliyinin doğurduğu ideyalara qovuşmuş, yeni məna və mahiyyət kəsb etmiş orijinal hadisə kimi təsdiq olunmuşdur.
XX əsr romantizmini onun idraki əsaslarına müvafiq təhlil etməyin perspektivli başlanğıcına M.Əlioğlunun «H.Cavidin romantizmi» monoqrafiyasında və romantiklər haqqında bir çox məqalələrində rast gəlirik. Bu tədqiqatlarda romantizm idealizminə görə ittiham edilmir. Gerçəkliyə belə münasibətin bədii reallığı da spesifiklik qazanırdı və tənqidçi bunu nəzərə almaqla, öz təhlillərində bu prinsiplərə əməl etməyə çalışır: «M.Hadi idealistdir və idealist fəlsəfə, ümdəsi də obyektiv idealizmə məxsus ünsürlər onun romantizmi üçün də səciyyəvidir. Şairin varlığı idrak anlayışı, yaradıcılıq üsulu və üslubu da idealist fəlsəfənin həlledici problemlərindən ayrılmazdır.»
Şübhəsiz, bu mülahizələr idealizmi və romantizmi eyniləşdirən nəzəriyyələrdən uzaqdır. H.Cavid romantizminin ideya-fəlsəfi əsasları ilə onun bədii estetik prinsipləri arasındakı daxili qanunauyğunluqları izləmək, göstərmək və bununla da idealist dünyagörüşü ilə romantizmin mahiyyətini eyniləşdirən təmayüldən uzaqlaşmaq cəhdləri kitabda Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı üçün yeni hesab oluna bilən əsas keyfiyyətlərdir. H.Cavid sənətində kədər, məhəbbət, təbiət kimi anlayışların kəsb etdiyi poetik mənanın şərhi, tarixi şəxsiyyətlərə, uşaq dünyasına müraciətində müəllifin izlədiyi məqsədin araşdırılması H.Cavidin romantizmində həyatı dərk etməyin spesifikliyi haqqında müəyyən təsəvvür yaradır. H.Cavid sənətində fəlsəfi idealizm onun romantizminə adekvat şəkildə götürülmür. Müəllif romantizmin siyasi və fəlsəfi mahiyyəti ilə onun estetik mahiyyəti arasında eyniyyət işarəsi qoymur, nəticədə H.Cavid sənəti haqqında yeni, cəsarətli fikirlər söyləyə bilir. Müəllif haqlı olaraq «Şeyx Sənan», «Peyğəmbər», «İblis» əsərlərinin ictimai mahiyyətini, bu əsərlərin təhlil etdiyi böyük bəşəri, mənəvi problemləri dinə qarşı, militarizmə qarşı şüara çevirmək hallarına etiraz edir, onlara müasir elmi fikrin nailiyyətləri ilə səsləşən cavablar verir. «Lakin bizə elə gəlir ki, «Şeyx Sənan» romantik-fəlsəfi bir faciə olmaq mənasında ancaq «dini təəssübkeşlik, mövhumat əleyhinə yazılmış bir əsər» kimi qiymətli deyildir. Həm də və bəlkə daha artıq insanın azad sevgi, azad fikir dünyası xüsusundakı romantik arzularıını ürəkdən tərənnüm edən şairanə eşq dastanıdır».
M.Əlioğlu «Peyğəmbər» əsərinin müasir elmi şərhini verəcək tədqiqat üsulunun əsaslarını hazırlayır: «… «Peyğəmbər» dramında da Hüseyn Cavıid bəşəriyyəti idarə etməkdə əqli-kamalın, mərifət nurunun və mənəvi eşqin böyük əhəmiyyətini dəqiq həyati sübuta yetirməyə çalışmışdır.» Monoqrafiyada romantizmin estetik prinsiplərindən çıxış edən tədqiqatçı H.Cavidin tarixə, tarixi şəxsiyyətlərə müraciətinin şərtiliyini düzgün müəyyənləşdirir. «Tarixdən götürülən konkret mövzu və hadisələr, tarixi şəxsiyyət olan Məhəmməd, onun həyatı və ideoloji mübarizə fəaliyyəti, həmçinin, Peyğəmbəri əhatə edən digər şəxsiyyətlər (Xəttab oğlu Ömər, Abutalıb oğlu Əli və s.) şairin müəyyən hədəfə doğru istiqamətləndirilmiş ictimai-siyasi görüşlərinin və ədəbi-estetik prinsiplərinin ifadəsi üçün sadəcə bir vasitədir».
H.Cavid dramaturgiyasında romantik qəhrəman və xarakter problemi bu monoqrafiyada da xronoloji səpgidə, daha doğrusu, hər əsərə verilən şərhdə müəyyən tərəflərdən izah olunur, bütöv, romantizmə məxsus qəhrəman, xarakter, tip, tipikləşdirmə problemlərinin əsas cəhətləri haqqında təsəvvür yaranır.
Cavid romantizminin milliliyi ilə bağlı şərhlərində müəllifin əsas tutduğu nəzəri-metodoloji prinsip ümumilikdə XX əsr romantizminin milli və beynəlmiləl mahiyyətini öyrənməkdə öz bəhrəsini göstərir. M.Əlioğlu yazırdı ki, «Hər bir xalqın ruhunun təcəssümü-təzahürü olan ədəbiyyat, yalnız mənsub olduğu millətin həyatından yazdığı məqamda milli deyildir».
XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı və tənqidinin, ümumən ədəbi-ictimai və fəlsəfi fikrinin inkişafında, milli tərəqqidə Məsud Əlioğlunun mənsub olduğu nəslin böyük xidmətləri vardır. Bu nəslin parlaq nümayəndələrindən biri kimi Məsud Əlioğlunun böyük ehtirasla, vətəndaşlıq yanğısı ilə yoğrulmuş zəngin yaradıcılığı öz tarixi missiyasını bu gün də yerinə yetirir. O son məqalələrindən olan «Ə.Vahidin könül dünyası»nda yazırdı: «İndi Vahidsiz dünyada, lakin Vahidin dünyası ilə yaşayırıq.» Bizim ədəbi-nəzəri fikrimizdə Məsud Əlioğlunun irsi də diri və canlıdır, bizimlədir.
Şirindil Alışanov
|
