Entomologiya: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
k Bot: Migrating 77 interwiki links, now provided by Wikidata on d:q39286 (translate me) |
Redaktənin izahı yoxdur |
||
Sətir 1:
{{Zoologiya|Şəkil:BIEDRONA.JPG}}
'''Entomologiya''' (yunanca έντομον - cücü, λόγος - öyrənmək) -
Entomologiya zoologiyanın bir hissəsi olmaqla başlanğıcını həmin elmdən götürmüş və onun əsasında inkişaf etmişdir.
Zərərli həşəratlar kənd təsərrüfatı bitkilərinə hər il kəskin zərər vurur. Bunu nəzərə alaraq respublikamızda zərərvericilərin bioloji xüsusiyyətləri və onlarla mübarizə aparmaq üçün bir çox idarə və müəssisələr yaradılmışdır.
Respublikamızda 1924-cü ildə Muğan təcrübə stansiyası, 1925-ci ildə Xanlar (Göy-göl) rayonunda entomoloji kabinet, 1925-ci ildə Gəncə şəhəri yaxınlığında Az.ETPİ-nun nəzdində entomologiya şöbəsi fəaliyyət göstərməyə başlamışdır.
Respublikamızda 1930-cu ildə Maştağa qəsəbəsində ÜİBMİ-nun stansiyası, 1935-ci ildə Zoologiya İnstitutu, 1959-cu ildə isə Gəncə şəhərində Az.ETBMİ-u təşkil edilmişdir.
* Həşəratlar morfoloji quruluşuna, qohumluq dərəcəsinə, inkişafına və bioloji xüsusiyyətlərinə görə müxtəlif siniflərə, dəstələrə və növlərə ayrılırlar.
* Nematodlar – nematoda sinfinin, müxtəlif dərili nematodlar fəsiləsinin nümayəndəsidir. Bədəni uzunsov, armud formasında olmaqla sapvaridir. Kənd təsərrüfatı bitkilərində fırlar əmələ gətirirlər.
* Gənələr – Hörümçəkkimilər sinfinin, gənələr dəstəsinin nümayəndəsidir.
* Böcəklər – Həşərat sinfi, sərtqanadlılar dəstəsinin nümayəndəsidir.
* Kəpənəklər – Həşərat sinfi, pulcuqluqanadlılar dəstəsinin nümayən-dəsidir.
* İlbislər – yumşaq bədənlilər sinfinin nümayəndəsidir.
* Çöl siçanı – siçanabənzər gəmiricilər dəstəsinin nümayəndəsidir.
Yuxarıda göstərilən, müxtəlif dəstələrin nümayəndəsi olan zərərvericilərdən başqa, təbiətdə xeyirli həşəratlar da mövcuddur. Məsələn, bal arısı xeyirli həşəratdır. Belə ki, meyvə ağaclarının tozlanmasında böyük rolu vardır. Bal arsının istehsal etdiyi bal məhsulu insanlar üçün qiymətli qida məhsuludur.
Tut ipəkqurdu xeyirli həşəratdır. Onun istehsal etdiyi baramadan ipək sap əldə edilir ki, bundan da sənayedə istifadə edilir.
Lak yastıcasının istehsal etdiyi lakdan sənayedə, xüsusilə təyyarə qayırmada istifadə edilir.
Yuxarıda göstərilən xeyirli həşəratlardan başqa təbiətdə xeyirli yırtıcı və tüfeyli həşəratlar da vardır.
Yırtıcılardan 7 və 2 nöqtəli parabizən, karabus böcəkləri və yırtıcı bağacıqları göstərmək olar.
Tüfeyli həşəratlardan isə yumurta yeyən trixoqamma, telenomus, apanteles, anilasta, habrobrakon minicisi və s. qeyd etmək olar.
Göstərilən yırtıcı və tüfeyli həşəratlar heç bir kənd təsərrüfatı bitkilərinə zərər vermir, əksinə zərərvericilərin məhv edilməsində çox aktiv iştirak edirlər.
Həşərat bədəninin quruluşu – Həşərat bədəni əsasən üç hissədən ibarətdir: baş, döş və qarıncıq.
Başda bir cüt bığcıq, 2-3 ədəd sadə göz, bir cüt mürəkkəb göz və ağız aparatı yerləşir.
Döş öz-özlüyündə üç hissəyə bölünür: qabaq döş, orta döş və arxa döş.
Qabaq döşdə bir cüt qabaq ayaqlar, orta döşdə bir cüt orta ayaqlar və bir cüt üst qanadlar, arxa döşdə isə bir cüt arxa ayaqlar və bir cüt alt qanadlar yerləşir.
Qarıncıq müxtəlif buğumların birləşməsindən ibarət olub, birinci buğumda eşitmə orqanı, tənəffüs sistemi, qan dövranı sistemi, maddələr mübadiləsi, dişi fərdlərdə qarıncığın nəhayətində yumurta qoyan, erkək fərdlərdə isə cütləşmə orqanı və s. yerləşir.
Ağız aparatı – Həşəratlarda əsasən iki tip ağız aparatı mövcuddur: gəmirici ağız aparatı və sorucu ağız aparatı.
Gəmirici ağız orqanları bərk qida maddələrini – yarpağı, meyvələri, toxumu, gövdəni gəmirir və onları müəyyən dərəcədə xırdalayır. Gəmirici ağız aparatı üst dodaq (labrum), üst çənələr (mandibula), alt dodaq (labrum) və alt çənələrdən (maxillae) ibarətdir.
Üst dodaq qidalanma zamanı yeyilən qidanın xaricə atılmasının qarşısını alır. Onun alt hissəsində yerləşən üst çənələr olduqca möhkəmdir, hərəkət edir, qayçı kimi ağız-ağıza gəlir və qidanı gəmirməkdən ibarətdir. Üst dodaq və üst çənələr sadə quruluşa malikdir. Alt çənələr və alt dodaq mürəkkəb quruluşa malikdir. Alt çənələr əsas buğum, gövdəcik, hiss çıxıntısı, daxili və xarici çeynəyici pərlərdən ibarətdir. Alt çənələr aşağıdan alt dodaq vasitəsilə örtülür. Alt dodaq çənə altının altı, çənə altı, hiss çıxıntısından ibarətdir.
Sorucu ağız aparatı – üst dodaq, bir cüt tükşəkilli üst çənələr, bir cüt tükşəkilli alt çənələr və 3-4 buğumlu alt dodaqdan ibarətdir. Üst dodağın üst hissəsi yarıqdır, alt və üst çənələr alt dodağın içərisində yerləşir.
Sorucu ağız aparatı maye halında (hüceyrə şirəsi) olan qidanı qəbul etmək üçün uyğunlaşmışdır. Həşərat qidalanan zaman xortumlu alt dodağı yarpaq epidermisinin üzərinə qoyur və xortumunu yığır. Bu vaxt xortum və üst çənələrlə əhatə olunmuş alt çənələrin uc hissəsi yarpağın içərisinə daxil olur. Alt çənələr ağız-ağıza gəldikdə onun daxilində bir cüt kapilyar novcuqlar əmələ gəlir. Həmin novcuğun biri ilə həşərat bitki hüceyrəsinin daxilinə xüsusi tüpürcək buraxır, hüceyrə şirəsini durulaşdırır və ikinci novcuq vasitəsilə duru halına salınmış mayeni sorur. Bu dövrdə həşəratın udlağı daima hərəkətdə olur ki, o da zəif də olsa atmosfer təzyiq əmələ gətirir, həmin təzyiq nəticəsində aşağıdan yuxarıya doğru mayenin hərəkət etməsinə kömək edir.
Bığcıqlar – Həşəratlarda bığcıqlar bir cütdür və buğumlardan ibarətdir. Həşəratın həyatında bığcıqların iybilmə və hissetmə orqanı kimi böyük əhəmiyyəti vardır. Bığcıqlar quruluşuna görə müxtəlif formada olur. Əsasən aşağıdakı formada bığcıqlara təsadüf olunur:
Sapvari bığcıq, qılvari bığcıq, təsbehvari bığcıq, mişarvari, daraqvari, oxlovvari, toppuzvari, iyvari, lövhəvari, lələkvari, dirsəkli, qılcıqdaşıyan və qeyri-müntəzəm bığcıq.
Ayaqlar – Həşəratda ayaqlar 4 cürdür:
# Yüyürücü ayaqlar – qarışqalarda, milçəklərdə və sümürgən böcəklərdə.
# Tullandırıcı (atlandırıcı) ayaqlar – çəyirtgələrdə, şalada, sisəkdə, birələrdə, cırcıramalarda.
# Qazıcı ayaqlar – danadişi, lövhəbığ böcəklərdə.
Qanadlar – Həşəratlarda qanadlar əsasən iki cütdür. Bəzilərində isə bir cütdür (milçəklərdə). Qanadlar iki cüt olduqda bir cütü orta döşə və bir cütü arxa döşə birləşir. Bir cüt olduqda isə orta döşə birləşir. Qanadlar damarlanmasına, bərkliyinə və s. bir neçə cür olur:
# Pərdəqanadlılar – arılarda, qarışqalarda.
# Sərt qanadlar – böcəklərdə.
# Yarım sərt qanadlar – bağacıqlarda.
# Pulcuqlu qanadlar – kəpənəklərdə və s.
Həşəratda çoxalma – Həşəratlarda çoxalma əsasən yumurta qoyma ilə gedir. Buna baxmayaraq, bəzi həşərat növləri vardır ki, onlar yumurta qoymadan diri sürfə doğur.
Həşəratlar aşağıdakı üsulla çoxalırlar:
* Əksər həşəratlar homogenetik, yaxud cinsi üsul ilə artır. Belə ki, bu çoxalmada erkək həşəratla dişi həşəratın cütləşməsi yolu ilə gedir. Daha doğrusu erkək və dişi həşəratın cütləşməsindən sonra yumurta hüceyrələri spermatozid ilə birləşir (mayalanma gedir).
* Partenogenetik, yaxud bakirə çoxalma ysulu cinsi çoxalmanın əksinə olaraq həşərat tərəfindən qoyulmuş yumurta mayalanmadan inkişaf edə bilir. Belə ki, həmin yumurtaların hüceyrələri mayalanmamış rüşeym verir (məsələn, bal arısında).
* Bakirə çoxalma əksər hallarda erkək fərdlərin tamamilə iştirakı olmadan da gedə bilir (məsələn, mənənələrdə).
* Poliembrional, yaxud çoxrüşeymli çoxalma cinsi çoxalmadır. Belə ki, bu çoxalmada yumurta hüceyrəsi qabıq içərisində bir çox hüceyrələrə bölünür. Hər bir hüceyrə yeni bir rüşeymin başlanğıcını qoyur və bir yumurtadan bir neçə həşərat çıxır (tüfeyli pərdəqanadlılarda).
* Pedogenez, yaxud sürfə fazasında çoxalma – bu çoxalma sürfə inkişaf fazasında gedir. Belə ki, dişi fərdin yumurtalığında olan yumurtalar mayalanmır, inkişaf edir və həmin yumurtalardan sürfələr çıxır (milçəklərdə).
Həşəratın inkişafı – Həşəratın inkişafı iki mərhələdə gedir: 1. Rüşeymin inkişafı – bu inkişaf yumurta daxilində gedir (embrional inkişaf). 2. Rüşeymdən sonrakı inkişaf (nostembrional) – həşərat yumurtadan çıxandan sonra başlayıb və məhv olan zaman qurtarır.
* Yumurta (ovum) iri bir hüceyrə olub, daxilində protoplazma və nüvədən başqa rüşeymin inkişafı üçün zəruri olan sarılıq əmələ gətirən qida maddələri vardır. Yumurtanın müəyyən bir qütbündə bir deşik olur və onlar mikropilə adlanır. Mikropilə vasitəsilə spermatozoid yumurta içərisinə daxil olur və onu mayalayır. Bundan sonra sürfə, yaxud tırtıl yumurtadan çıxır. Yumurtadan çıxan sürfə ilk zaman ağ rəngdə olmaqla zərif olur. Onun daxilində yumurta sarısının qalığı seçilir və bir qədərdən sonra rəngi dəyişir və ağız orqanları bərkiməyə başlayır. Bundan sonra sürfələr acgözlüklə qidalanmağa başlayır, böyüyür və böyümə zamanı dövriyyəvari olaraq xitin kutikulasını atır (qabıq dəyişir). Hər bir qabıq dəyişmə sürfə üçün bir yaş olur.
Bəzi sürfələr yumurtadan çıxdıqdan sonra yetkin fazaya oxşayır, bəziləri isə oxşamır (sürfələr, tırtıllar).
Sürfələrin (tırtılların) əsas funksiyası qidalanma və böyümədən ibarətdir. Ona görə də bu inkişaf dövrü kənd təsərrüfatı bitkilərinə daha çox zərər verirlər. Sürfələr müxtəlif formalarda olurlar.
# Kampodea şəkilli sürfələr – yaxşı inkişaf etmiş üç cüt döş ayağı vardır. Sürfələri yırtıcıdır və bədən örtüyü möhkəmdir.
# Tırtıl şəkilli sürfələr – 3 cür döş ayaqları və 2-8 cüt qarıncıq (yalançı) ayaqları vardır. Mişarlayıcıların 7-8 cüt qarıncıq ayağı vardır (yalançı tırtıl).
# Qurdabənzər sürfələr – bu sürfələrdə qarıncıq ayaqları yoxdur. Bəzi sürfələrin başı və üç cüt döş ayaqları vardır. Uzunburun, qabıqyeyən, arılarda və qarışqaların sürfələrində baş vardır, döş və qarıncıq ayaqları yoxdur.
Pupun inkişafı – Sürfə (tırtıl) öz böyüməsini bitirdikdən sonra artıq qidalanmır, sonuncu dəfə qabıq dəyişir, həzm kanalını təmizləyir və pup halına keçir. Pup inkişaf fazasında yetkin həşəratda olan orqanlar, o cümlədən qanadları, bığcıqları, gözləri və s. görmək olur. Pup dövründə həşərat hərəkt etmir və qidalanmır.
==Mənbə==
* http://library.adau.edu.az/view.php?lang=az&menu=subject&id=46
[[Kateqoriya:Biologiya]]
| |||