|
'''Merkantilizm''' ({{lang-it|merkante}} - "tacir") — iqtisadi fəaliyyəti, iqtisadi hadisə, prosesləri və qanunauyğunluqları sistemli öyrənən ilk nəzəri praktiki sistem. Merkantilizmə qədər iqtisadi nəzəriyyə müstəqil tədqiqat sahəsi olmamış, iqtisadi tədqiqatlar sistemsiz şəkildə aparılmış, hətta iqtisadi fəaliyyətin özü belə müstəqil fəaliyyət sahəsi kimi qəbul edilməmişdi.
===MERKANTİLİZMİN MAHİYYƏTİ VƏ İNKİŞAF MƏRHƏLƏLƏRİ===
Kapitalist iqtisadiyyatının və baza münasibətlərinin mahiyyətini və təzahür formalarını ilk dəfə öyrənən merkantilistlər olmuşdu. Merkantilizm kapitalist iqtisadiyyatının ilk nəzəri işlənilməsi, bazar iqtisadiyyatının "ticarət sistemi" kimi öyrənilməsidir. Merkantilizm bazar iqtisadiyyatının konseptual əsasını təşkil edir və bazar təsərrüfatlı iqtisadi sistemin iqtisadi siyasəti və nəzəriyyəsi öz başlanğıcını ondan götürür. Sonrakı iqtisadi siyasət və nəzəriyyə sistemləri isə merkantilizmin tənqidi əsasında yaranmışdı.
İqtisadi nəzəriyyənin ilkin tarixi merkantilizmdir. Merkantilizmə qədər iqtisadi nəzəriyyə müstəqil tədqiqat sahəsi olmamış, iqtisadi tədqiqatlar sistemsiz şəkildə aparılmış, hətta iqtisadi fəaliyyətin özü belə müstəqil fəaliyyət sahəsi kimi qəbul edilməmişdi. Merkantilizm iqtisadi fəaliyyəti, iqtisadi hadisə, prosesləri və qanunauyğunluqları ilk sistemli öyrənən nəzəri praktiki sistem olmuşdu.
Merkantilizm XV-XVIII əsrlərdə Qərbi Avropa ölkələrində iqtisadi siyasətin və iqtisadi fikrin əsas cərəyanı olmuşdu. Bunu həmin dövrlərdə Qərbi Avropa ölkələrinin iqtisadi inkişafında baş vermiş sosial iqtisadi dəyişikliklərlə: böyük coğrafi kəşflər, ilkin kapital yığımı prosesi, əmtəə-pul münasibətlərinin inkişafı, milli bankların yaranması, dünya bazarının yaranması və beynəlxalq ticarətin genişlənməsi və s. əlaqələndirmək lazımdır.
[[Kapitalist]] iqtisadiyyatının və baza münasibətlərinin mahiyyətini və təzahür formalarını ilk dəfə öyrənən merkantilistlər olmuşdu. Merkantilizm (italyanca merkante sözü olub, mənaca tacir deməkdir) kapitalist iqtisadiyyatının ilk nəzəri işlənilməsidir. Bazar iqtisadiyyatının "ticarət sistemi" kimi öyrənilməsidir. Merkantilizm bazar iqtisadiyyatının konseptual əsasını təşkil edir və bazar təsərrüfatlı iqtisadi sistemin iqtisadi siya¬səti və nəzəriyyəsi öz başlanğıcını ondan götürür. Sonrakı iqtisadi siyasət və nəzəriyyə sistemləri isə merkantilizmin tənqidi əsasında yaranmışdı.
Merkantilist ideyalar və prinsiplər müasir bazar təsərrüfatlı sistemlərdə indinin özündə də istifadə edilir. Ümumi əlamətləri merkantilistlər tərəfindən işlənib hazırlanmış mübadilə konsepsiyasını, proteksionist tədbirləri, aktiv ticarət balansını və s. bu cür tədbirlərə aid etmək olar.
Merkantilizm XV-XVIII əsrlərdə [[Qərbi Avropa]] ölkələrində iqtisadi siyasətin və iqtisadi fikrin əsas cərəyanı olmuşdu. Bunu həmin dövrlərdə Qərbi Avropa ölkələrinin iqtisadi inkişafında baş vermiş sosial iqtisadi dəyişikliklərlə: böyük coğrafi kəşflər, ilkin kapital yığımı prosesi, əmtəə-pul münasibətlərinin inkişafı, milli bankların yaranması, dünya bazarının yaranması və beynəlxalq ticarətin genişlənməsi və s. əlaqələndirmək lazımdır.
== Merkantilizmin əsas ideyaları və prinsipləri ==
Merkantilist ideyalar və prinsiplər müasir bazar təsərrüfatlı sistemlərdə indinin özündə də istifadə edilir. Bunlar ümumi əlamətləri merkantilistlər tərəfindən işlənib hazırlanmış mübadilə konsepsiyanı, proteksionist tədbirləri, aktiv ticarət balansını və s. bu cür tədbirləri aid etmək olar.
*qiymətli metalların və onların yığımı sərvətin mahiyyətini əks etdirməsi;
*dövlətin sərvətinin və gücünün qızıl və gümüş yığımı yolu ilə artırılması;
*ölkəyə qızıl və gümüş axınının təmin olunması məqsədilə xarici ticarətin tənzimlənməsi;
*ucuz xammalın idxalı yolu ilə sənaye inkişafına kömək etmək;
*idxal olunan sənaye məhsullarına proteksionist tariflərin qoyulması;
*ixracın, xüsusən hazır məhsulun ixracının həvəsləndirilməsi;
*əmək haqqının aşağı səviyyəsini saxlamaq üçün əhalinin artırılması və s.
Öz dövrü üçün bu ideyalar iqtisad elminin ciddi nailiyyəti idi. Merkantilist ideyalar və prinsiplər o dövrün iqtisadi inkişafının əsl qanunauyğunluqlarını və tələbatını əks etdirmişdi.
====Merkantilizmin əsas ideyaları və prinsipləri====
"Siyasi iqtisad" termininin özünün də meydana gəlməsi merkantilizmlə bağlıdır. Bu termin ilk dəfə fransız merkantilisti A.Monkretyen tərəfindən işlədilmişdi. O, 1615-ci ildə "Siyasi iqtisadın traktatı" adı altında kitab nəşr etdirmişdi.
Qiymətli metalların və onların yığımı sərvətin mahiyyətini əks etdirməsi; dövlətin sərvətinin və gücünün qızıl və gümüş yığımı yolu ilə artırılması; ölkəyə qızıl və gümüş axının təmin olunması məqsədilə xarici ticarətin tənzim edilməsi; ucuz xammalın idxalı yolu ilə sənaye inkişafına kömək etmək; idxal olunan sənaye məhsullarına proteksionist tariflərin qoyulması; ixracın, xüsusən hazır məhsulun ixracının həvəsləndirilməsi; əmək haqqının aşağı səviyyəsini saxlamaq üçün əhalinin artırılması və s. öz dövrü üçün bu ideyalar iqtisad elminin ciddi nailiyyəti idi. Merkantilist ideyalar və prinsiplər o dövrün iqtisadi inkişafının əsl qanuna-uyğunluqlarını və tələbatını əks etdirmişdi.
Göstərildiyi kimi merkantilizm həm iqtisadi siyasət və həm də iqtisadi nəzəriyyələr sistemi olmuşdur. Merkantilist iqtisadi siyasəti - ölkədə və dövlət xəzinəsində qiymətli metalların, yəni pulun hər vasitə ilə toplanmasından; nəzəriyyəsi isə iqtisadi qanunauyğunluqları tədavül sahəsində, xüsusən xarici ticarətdə və pul dövriyyəsində axtarılmasından ibarətdir. Merkantilist siyasətin yeganə məqsədi dövlətin sərvətini və qüdrətini artırmaqdan ibarət olmuşdu. Bunun yollarını "ticarət sistemində" axtarırlar. Merkantilizmin ideyaları ticarət və pul kapitalı nümayəndələrinin (tacirlərin və sələmçilərin) mənafeyini müdafiə edirdi. Merkantilistlər millətin sərvətini mahiyyət etibarı ilə ticarət kapitalının mənafeyi baxımından nəzərdən keçirmişlər. Qeyd edək ki, kapitalın tarixən ilkin forması ticarət kapitalı olmuşdur. Sənaye kapitalı tədricən bu formadan meydana gəlmişdi. Ticarət kapitalının qanunu - satmaq üçün satın almaqdır.
"Siyasi iqtisad" terminin özünün də meydana gəlməsi merkantilizmlə bağlıdır. Bu termin ilk dəfə fransız merkantilisti A.Monkretyen tərəfindən işlədilmişdi. O, 1615-ci ildə "Siyasi iqtisadın traktatı" adı altında kitab nəşr etdirmişdi.
Göstərildiyi kimi merkantilizm həm iqtisadi siyasət və həm də iqtisadi nəzəriyyələr sistemi olmuşdur. Merkantilist iqtisadi siyasəti - ölkədə və dövlət xəzinəsində qiymətli metalların, yəni pulun hər vasitə ilə toplanmasından; nəzəriyyəsi isə iqtisadi qanunauyğunluqları tədavül sahəsində, xüsusən xarici ticarətdə və pul dövriyyəsində axtarılmasından ibarətdir. Merkantilist siyasətin yeganə məqsədi dövlətin sərvətini və qüdrətini artırmaqdan ibarət olmuşdu. Bunun yollarını "ticarət sistemində" axtarır. Merkantilizmin ideyaları ticarət və pul kapitalı nümayəndələrinin (tacirlərin və sələmçilərin) mənafeyini müdafiə edirdi. Merkantilistlər millətin sərvətini mahiyyət etibarı ilə ticarət kapitalının mənafeyi baxımından nəzərdən keçirmişlər. Qeyd edək ki, kapitalın tarixən ilkin forması ticarət kapitalı olmuşdur. Sənaye kapitalı tədricən bu formadan meydana gəlmişdi. Ticarət kapitalının qanunu-satmaq üçün satın almaqdır.
Merkantilizmin məğzini və məqsədini ölkəyə pulun, yəni qiymətli metalın cəlb edilməsi təşkil edir. Hər cür sahibkarlığın başlanğıcını, çıxış nöqtəsini pul təşkil edir. Bu pul da, sahibkarlar onun vasitəsilə fəhlə tutduqda, emal üçün və ya yenidən satmaq üçün əmtəə satın aldıqda pul kapitalına çevrilir. Bu fakt merkantilizmin əsasında durur.
Merkantilistlər əsas diqqətlərini tədavül sferasına verirlər. Onlar istehsala sadəcə olaraq sərvəti artırmaq üçün bir vasitə kimi baxırlar. Onların təlimində istehsal xarici ticarətin məqsədinə tabe etdirilir. İstehsal pulun xaricə axmaması işinə xidmət etməli olur. Onlar əsasən sərvətin mübadilə dəyəri formasına diqqət vermişlərverirlər. Sərvəti pul ilə eyniləşdirmişləreyniləşdirirlər, onu qızıl və gümüş yığımından ibarət təsəvvür edirlər və çox pulu olan dövləti daha varlı sayırdılarsayırlar. Sərvətin mənbəyini tədavül sferasında, əsasən xarici ticarətdə görürlər. Qeyri-ekvivalent mübadiləni əsas götürürlər və ucuz alıb baha satmağı sərvətin mənbəyi hesab edirlər. Ona görə də, onlar iqtisadi siyasətlərini həyata keçirmək üçün dövlət müdafiəsinə möhtac olmuşlar. Merkantilist müdrikliyinin yüksək zirvəsi - xaricdən satın alındığından daha çox xaricə satmaq olmuşdu.
Merkantilistlər, yalnız qızıl və gümüş hasilatı üzrə əməyi və ya ölkəyə qiymətli metalların axınını təmin edən (sənayenin ixrac sahələrindəki, xarici ticarətdəki) əməyi məhsuldar əmək hesab edirlər. Onlar görürlər ki, qızıl və gümüş hasilatına sərf olunan əmək və həmçinin ixrac sahələrindəki əmək, digər sahələrdə tətbiq olunan əməkdən çox mənfəət gətirir.
Merkantilizm öz tarixi inkişafında iki mərhələ keçirir. İlk merkantilizmin (XV-XVI əsrlərdə) əsas nümayəndələri U.Stafford (İngiltərədə), Q.Skaruffi (İtaliyada) olmuşdur. İnkişaf etmiş merkantilizmin (XVII-XVIII əsrlərdə) başlıca nümayəndələri T.Man (İngiltərə), A.Serra (İtaliya), A.Monkretyen (Fransa) olmuşdur.
Merkantilizmin bu iki mərhələsi bir-birindən pulun az xərclənməsi və onu çoxaltmaq üçün təklif etdikləri üsul və tədbirlərlə fərqlənir. İlk merkantilizm qanunvericilik yolu ilə milli miqyasda pul sərvətinin artırılmasına yönəldilmiş monetar siyasət yerinə yetirmişdir. Onların fikrincə sərvət pula sahib olmaqdır. Fərd kimi, dövlət də əgər sərvətini artırmaq istəyirsə əldə etdiyindən az xərcləməlidir. Onlar bu artıqlığı qiymətli pulun (metalın) və yaxud yığımın əldə olunması ilə eyniləşdirmişlər.
İlk merkantilistlər öz "pul balansı" nəzəriyyələri ilə pula əslində dəfinə kimi yanaşır və hər bir alqının onun miqdarını azaltdığını göstərib, imkan daxilində xaricdən alqıdan imtina etməyə çalışırdılar. Ölkədə nəğd pulun (qızıl və gümüş) daha çox toplanması məqsədi ilə onların xaricə ixrac olunmasını qadağan edirlər.
İdxalı məhdudlaşdırırlar, qızıl və gümüş hasilatını güclən¬dirirlər, gətirilən mallara yüksək gömrük qoyurdular. Əcnəbilər ölkədən ancaq yerli məhsullar apara bilərdilər. Bu tədbirləri çox vaxtı iqtisadi yollarla yox, inzibati vasitələrlə həyata keçirirdilər. Belə ki, xarici ölkələrə gedən ingilis tacirləri yalnız müəyyən sahələrlə alver etməli və ingilis hökumətinin xüsusi nümayəndələrinin nəzarəti altında olmalı idilər. Bunda məqsəd o idi ki, satılan ingilis malları müqabilində əldə edilən pulun bir hissəsi İngiltərəyə gətirilsin.
İdxalı məhdudlaşdırırlar, qızıl və gümüş hasilatını gücləndirir, gətirilən mallara yüksək gömrük qoyurdular. Əcnəbilər ölkədən ancaq yerli məhsullar apara bilərdilər. Bu tədbirləri çox vaxtı iqtisadi yollarla yox, inzibati vasitələrlə həyata keçirirdilər. Belə ki, xarici ölkələrə gedən ingilis tacirləri yalnız müəyyən sahələrlə alver etməli və ingilis hökumətinin xüsusi nümayəndələrinin nəzarəti altında olmalı idilər. Bunda məqsəd o idi ki, satılan ingilis malları müqabilində əldə edilən pulun bir hissəsi İngiltərəyə gətirilsin.
İngiltərəyə gələn əcnəbi tacirlərin də üzərində xaricə pul aparmasın deyə nəzarət qoyulurdu. Hər bir əcnəbi tacir öz pulunu ingilis xəzinəsində ingilis pullarına dəyişməli və bütün pullarını xərcləməli, yəni ingilis malı almalı idi. Bütün bu tədbirlər isə getdikcə xarici ticarətin inkişafına mane olurdu.
Ona görə də son merkantilistlər ağırlıq mərkəzini pul tədavülü sferasından əmtəə mübadiləsi sferasına keçirirlər. Xaricə pul ixracının qadağan edilməsindən, xarici malların idxalının məhdudlaşdırılmasından imtina edirlər və öz diqqətlərini milli, hər şeydən əvvəl sənaye məhsullarının ixracının sürətlənməsinə, bazarların, o cümlədən müstəmləkələrin alınma-sına alınmasına yönəltmişlər.
İnkişaf etmiş merkantilizm "aktiv ticarət balansı" sistemini müdafiə edir. Bu mərhələdə merkantilistlər pula həqiqi kapitalist kimi yanaşır, onlar başa düşürlər ki, pulun yeni pul yaratması üçün o, hərəkətə gətirilməlidir. Onlar xarici ticarəti inkişaf etdirməyi tələb edirlər. Yetkin merkantilistlərin nəzəriyyəsinin əsasında milli rifahın vacib şərti kimi aktiv ticarət balansı nəzəriyyəsi durmuşdu.
İnkişaf etmiş merkantilizm ixracatın nisbətən artıq olması vasitəsi ilə ölkəyə pul toplamağı və aktiv ticarət balansını təmin etməyi əsas götürür. Aktiv ticarət balansını təmin etmək üçün merkantilizmin mühüm tələbi - himayəçilik siyasəti, dövlətin təsərrüfat həyatına bilavasitə qarışması siyasəti olmuşdu.
== Mənbə ==
* Харви Дэвид. Краткая история неолиберализма. (A Brief History of Neoliberalism). М.: Изд. Поколение, 2007.
* [[Харви Дэвид]].Краткая история неолиберализма.( A Brief History of Neoliberalism ).М.изд.Поколение,2007.
* http://www.scepsis.ru/library/id_738.html.
* [Ankerl, Guy]. ''Beyond Monopoly Capitalism and Monopoly Socialism''. Schenkman, Cambridge, 1978, ISBN 0-87073-938-7
* Bowles, Samuel, David M. Gordon, and Thomas E. Weisskopf. 1989. "[http://www.jstor.org/pss/1942967 Business Ascendancy and economic Impasse: A Structural Retrospective on Conservative Economics, 1979-87]." ''Journal of Economic Perspectives'' 3(1):107-134.
* Brown, Wendy. "Neoloberalism and the End of Liberal Democracy" in ''Edgework: critical essays on knowledge and politics'' Princeton University Press, 2005, ch 3.
* Campbell, John L., and Ove K. Pedersen, eds. ''The Rise of Neoliberalism and Institutional Analysis'' Princeton University Press, 2001. 288 pp.
* Ferris, Timothy. ''The Science of Liberty'' (2010) HarperCollins 384 pages
* Foucault, Michel. ''The Birth of Biopolitics'' Lectures at the College de France, 1978-1979. London: Palgrave, 2008.
* {{citation |last = Gowan |first = Peter |authorlink = Peter Gowan |title = The Global Gamble: Washington's Faustian Bid for World Dominance |year = 1999 |publisher = Verso |location = London |url= http://www.versobooks.com/books/ghij/g-titles/gowan_global.shtml |isbn = 1859842712}}
* Griffiths, Simon, and Kevin Hickson, eds. ''British Party Politics and Ideology after New Labour'' (2009) Palgrave Macmillan 256 pages
* Hayek, Friedrich August Von. ''The Constitution of Liberty'' (1960)
* {{citation |title=A Brief History of Neoliberalism |authorlink=David Harvey (geographer) |last=Harvey |first=David |isbn=0199283265 |publisher=Oxford University Press |year=2005}}
* Larner, Wendy. "Neo-liberalism: policy, ideology, governmentality," ''Studies in political economy'' 63 (2000) [http://spe.library.utoronto.ca/index.php/spe/article/view/6724 online]
* {{citation |last = Plant | first = Raymond |title = The Neo-liberal State |year = 2009 |publisher = Oxford University Press |url=http://www.oup.com/us/catalog/general/subject/Politics/PoliticalTheory/?view=usa&ci=9780199281756 |isbn = 0199281750}}
* {{citation |title=Contours of Descent: U.S. Economic Fractures and the Landscape of Global Austerity |last=Pollin |first=Robert |year=2003 |isbn=1844675343 |location=New York |publisher=Verso}}
* Prasad, Monica. ''The Politics of Free Markets: The Rise of Neoliberal Economic Policies in Britain, France, Germany and the United States''. University of Chicago Press. 2006. 328 pages
* Steger, Manfred B., and Ravi K. Roy, ''Neoliberalism: A Very Short Introduction'' (2010)
* Wang, Hui, and Karl, Rebecca E. "1989 and the Historical Roots of Neoliberalism in China," ''positions: east Asia cultures critique'', Volume 12, Number 1, Spring 2004, pp. 7–70
[[Kateqoriya:Siyasi nəzəriyyələr]]
[[Kateqoriya:İqtisadiyyat]]
[[Kateqoriya:İqtisadi nəzəriyyələr]]
{{Link FM|es}}
{{Link FM|fr}}
{{Link GA|de}}
[[ar:إتجارية]]
[[be-x-old:Мэркантылізм]]
[[bg:Меркантилизъм]]
[[bs:Merkantilizam]]
[[ca:Mercantilisme]]
[[cs:Merkantilismus]]
[[da:Merkantilisme]]
[[de:Merkantilismus]]
[[el:Εμποροκρατία]]
[[en:Mercantilism]]
[[eo:Merkantilismo]]
[[es:Mercantilismo]]
[[et:Merkantilism]]
[[fa:مرکانتیلیسم]]
[[fi:Merkantilismi]]
[[fr:Mercantilisme]]
[[ga:Marsantachas]]
[[gl:Mercantilismo]]
[[he:מרקנטיליזם]]
[[hr:Merkantilizam]]
[[hu:Merkantilizmus]]
[[hy:Մերկանտիլիզմ]]
[[id:Merkantilisme]]
[[is:Merkantílismi]]
[[it:Mercantilismo]]
[[ja:重商主義]]
[[ka:მერკანტილიზმი]]
[[kk:Меркантилизм]]
[[ko:중상주의]]
[[lt:Merkantilizmas]]
[[lv:Merkantilisms]]
[[ms:Merkantilisme]]
[[nl:Mercantilisme]]
[[no:Merkantilisme]]
[[pl:Merkantylizm]]
[[pt:Mercantilismo]]
[[ro:Mercantilism]]
[[ru:Меркантилизм]]
[[sh:Merkantilizam]]
[[si:වානිජ වාදය]]
[[simple:Mercantilism]]
[[sk:Merkantilizmus]]
[[sl:Merkantilizem]]
[[sr:Меркантилизам]]
[[sv:Merkantilism]]
[[ta:வணிகவாதம்]]
[[tr:Merkantilizm]]
[[uk:Меркантилізм]]
[[vi:Chủ nghĩa trọng thương]]
[[war:Merkantilismo]]
[[zh:重商主义]]
[[zh-min-nan:Tiōng-siong-chú-gī]]
| 