İlbiz: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
k Bot: Migrating 57 interwiki links, now provided by Wikidata on d:q308841 (translate me) |
Redaktənin izahı yoxdur |
||
Sətir 1:
[[Şəkil:Common snail.jpg|thumb|200px|right|]]
'''İlbiz''' - (Gastropod) [[dəstə]]sindan bir [[Molyusk]] [[növ]]ü. İlbizlər yemək yemədən üç il yata bilirlər.
QARINAYAQLILAR(GASTROPODA)SİNFİ
Qarınayaqlılar v ǝ ya ilbizlǝr molyuskların ǝn cox nümayǝndǝsi olan sinfidir.ilk qarınayaqlı molyusklar dǝnizlǝrdǝ yaşamışdır.Lakin sonralardan onların bir çoxu şirin su vǝ quru hǝyat tǝrzinǝ uygunlaşmışdır.parazit hǝyat tǝrzi keçirǝn növlǝrinin sayı çox azdır.gastropoda sinifi 3 yarım sinifǝ ayrılır: önqǝlsǝmǝlilǝr (prosobranchia), arxaqǝlsǝmǝlilǝr(opisthobranchia) vǝ ağciyǝrlilǝr(pulmonata).
Qarınayaqlıların ölçüsü 2-3mm-lǝ bir neçǝ 10santimetr arasında deyişilir.Qarınayaqlıların başı gövdǝdǝn çox aydın sǝrhǝdlǝnir.Ayaq yaxşı inkişaf etmişdir.O,enli vǝ sürüşkǝn döşǝnǝyǝ malikdir.Gövdǝ bel tǝrǝfǝ doğru daxili orqanlar kisǝsi şǝklindǝ böyük çıxıntı ǝmǝlǝ gǝtirir. Çanax bütöv bir parçadan ibarǝtdir.Lakin bǝzǝn reduksiyayada uğraya bilir. Quruluşun asimmetrik olması qarınayaqlıların hamsı üçün xarakter ǝlamǝtdir.adǝtǝn asimmetriklik ilk baxışdan nǝzǝr ǝ çarpır. Qarınayaqlıların bǝdǝn formaları çox müxtǝlifdir.ǝksǝriyǝtinin bǝdǝnǝ uzun sol vǝ bel tǝrǝfi qabarıq olur.Baş yaxşı inkişaf etmişdir.başda ağız,1-2 cüt hiss çıxıntıları vǝ iki göz yerlǝşir. Başın ön hissǝsi bǝzǝn dartılaraq uzun xortum ǝmǝlǝ gǝtirir ki bununda uç hissǝsindǝ ağız dǝliyi yerlǝşir. Gastropoda sinifinin üzmǝ hǝyat tǝrzi keçǝn bǝzi nümayǝndǝlǝrindǝ ayaq daha çox deyişilmişdir.
Hǝzm sistǝmi ağız başın önündǝ alt tǝrǝfdǝ yerlǝşmişdir.Bǝzi formalarda başın ön ucu uzanaraq donuz burnu kimi bir çıxıntı ǝmǝlǝ gǝtirir. Prosobranchia yarımsinfinden olan yırtıcı formalarda başın ön ucu daha çox uzanaraq ǝzǝlǝvi xortum halını alır ki , buda ovu tuyan zaman çevrilerek xaricǝ atılabilir. Ağız deliyi, agız boşluğuna oradanda ǝzǝlǝvi udlağa geçir.udlaqda ǝzǝlǝvi yastık-dil yerleşir. Dilin üzǝri sǝrt dişcikli nazik kutikula ilǝ örtülmüşdür. Dişcikler köndelen cergede yerlǝşmişdir. Bundan başqa agız boşlugunun udlaq sǝrhǝddindǝ,kutikulanın yerli qalınlaşmasından olan çǝnǝlǝr vardır. Udlağa bir cüt tüpürcǝk vǝzilǝrinin axarları açılır. Udlaq xeyli uzun olan qida borusuna keçir. Bǝzi qarınayaqlılarda qida borusu çinǝdǝna çevrilir. Endodermal orta bağırsağın başlangıç hissǝsi kisǝvari mǝdǝni ǝmǝlǝ gǝtirir ki , oraya da qaraciyerin axarları açılır. Qaraciğer bağırsagın cüt qabarması şeklindǝ meydana gǝlir. Mǝdǝdǝ xüsusilǝ ibtidai qarınayqlılarda qida tez tez çeşidlǝnir. Onun daha xırda hisseciklǝri mǝdǝdǝki kirpikli epitelin titreyici hǝrǝkǝti nǝticǝsindǝ qaraciyer axarları vasitǝsile onun paycıqlarının boşluguna yönǝldir. Burada onlar hüceyrǝlǝr tǝrǝfindǝn tutulur vǝ hüceyrǝ daxilindǝ hǝzm olunur.
Mǝdǝdǝn sonra nazik bağırsaq gǝlir. O, bir vǝ ya bir neçǝ ilgek ǝmǝlǝ gǝtirǝrǝk, sonra önǝ çevrilir vǝ arxa bağırsağa keçir. Axrıncı , ya gövdǝ önündǝ başın üzǝrindǝ yerlǝşǝn vǝya hardasa bǝdǝnin sag tǝrǝfindǝ anal dǝliyi ilǝ qurtatır. Mararqlıdır ki bir çox ibtidai qarınayaqlılarda arxa bağırsaq üreyin mǝdǝciyininiçreisindǝn geçir.
Tǝnǝfüs üzvleri. Qarınayaqlıların ǝksǝriyyǝti qǝlsǝmǝlǝrlǝ tǝnǝfüs edir. Anal dǝliyindǝn yan tǝrǝflǝrdǝ vǝ cüt orqan olan ktenidilǝr ilk vǝya hǝqiqi qǝlsǝmǝlerdir. Bu qrupun ali nümayendǝlǝrindǝ qǝlsǝmǝ artıq tǝkdir. Bununla bǝlǝ , çox hallarda onun bir tǝrǝfi mantiyanın divarına bitişirki nǝticǝdǝ ktenidi iki tǝrǝfli dǝyil,bir tǝrǝfli lǝlǝkli olur. Arxa qǝlsǝmǝlilǝr dǝ olsa olsa yalnız bir ktenidi qalır ki o da çox vaxt sağ tǝrǝflǝ arxaya doğru yǝrini xǝyli dǝyişir vǝ onun ucu arxaya baxır. Quruda yaşayan ağciyerlilerdǝ su tǝnǝfüsü hava tǝnǝfüsü ilǝ ǝvǝz olunur ktenidi yox olur vǝ tǝnǝfüs üçün agciyerlǝr meydana çıxır. Bunlarda mantiya boşluğunun bir hissǝsi müstǝqil olaraq ayrılır vǝ o, xüsüsi dǝliklǝ xaricǝ açılır. Bu agciyer boşluğu adlanır. Bǝzi agciyerli molyuskların su hǝyatına ,xüsusi ilǝ şirin su hǝyat tǝrzinǝ qayıtmalarına baxmayaraq bu cür növlǝr vaxt aşırı suyun sǝthinǝ qalxaraq hava ilǝ tǝnǝfüs edirlǝr.
Qan damar sistemi . qarınayaqlı molyuskların bǝdǝnindǝ qan damar sistǝminin mǝrkǝzi organı-ürǝyin vǝziyyǝti vǝ onun quruluş xüsusiyyǝti müxtǝlifdir. Prosobranchia yarımsinfinin ǝn primitiv formaları bir mǝdǝcikdǝn vǝ iki qulaqcıqdan ibarǝt olan simmetrik ürǝyǝ malikdir. Qalan bütün qarınayaqlıalrda yalnız sol qulaqcıq inkişaf etmişdir. Qan rǝngsizdir. Qanın tǝrkibindǝ amebositlǝr vardır.
Sinir sizstemi qarınayaqlılarda yaxşı inkişaf etmişdir vǝmüqayiseli- anatomik maraq doğurur. Bir neçǝ sinir düyünündǝn ibarǝt olan dağınıqdüyünlü sinir sistǝminǝ tedricǝn keçid müşahidǝ olunur. Qismǝn primitiv qarınayaqlı molyusklarda ya tamamiyle olmur ya da olsa da çox zǝif nǝzǝrǝ çarpır. Bǝlǝ hallarda sinir hüceyrǝlǝri sinir sutunları boyunca yerlǝşir. Sonraki deyişmǝlǝr qanqlioz hüceyrǝlǝrin sinir sütünlarının bǝzi nöqtǝlǝrindǝ toplanması yolu ilǝ baş verir ki, bu cür nöqtǝlerdǝn sinir düyünleri (qanqlilǝr) ǝmǝlǝ gǝlir.
Hiss orqanları. Başdaki çıxıntılar mantiyanın kǝnarları vǝ bir çox başga yǝrlǝr hissdǝ rol oynayır. Bundan başqa kimyǝvi hiss organları da vardır. Her şeydǝn ǝvvǝl ktenidilǝrin ǝsasında yerlǝşǝn osfradilǝri kimyǝvi hiss organları hǝsab edirlǝr. Dodaq çıxıntıları adlanan ön cüt baş çıxıntıları, dad vǝ qoxu üzvü rolu oynamaqla yanaşı, hǝmçinin kimyǝvi qıcıkları da qǝbul etmeyǝ xidmǝt edir. Statosist şeklindǝ olan bi cüt müvazinet organı Gastropoda nın hamsında vardır. Qarın ayaqlılarda dǝmǝk olar ki hamsında bir cüt göz vardır. Gözün quruluşunun mürǝkkebliyi sadǝ çuxurcuqla, billurlu vǝ şüşeyǝbǝnzǝr cisimcikli göz qovuğu arasında arasında dǝyişilir.
İfrazat sistǝmi. Qarınayaqlıların ifrazat sistǝmi selomodukt tipli bir cüd böyrǝkdǝn ibarǝtdir ki, çox hallarda bunların yanlız biri- sol böyrǝk saxlanılır. Böyrǝk bir ucu ilǝ kirpikli qıf vasitǝsi ilǝ perikarda yǝni selomun hissǝsi ilǝ ǝlaqǝlǝnir, diğǝr ucu isǝ anal dǝliyin yanında mantiya boşluğuna açılır.
Cinsi sistǝmi qarınayaqlılarda çox deyişkǝndir (ön qǝlsǝmǝlilǝrdǝ adǝtǝn müxtǝlif cinsli, ağciyǝrli molyusklar vǝ arxa qǝlsǝmǝlilǝr isǝ hermofraditdir). İbtidai qarınyaqlıların xüsüsi axacaqları olmur. Onlarda cinsi vǝzlǝr sağ böyrǝyǝ açılır. Cinsi vǝz tǝkdir. Müxtǝlif cinsli formalarda bu, ya yumurtalıqdan ya da toxumluqdan, hermafroditlǝrdǝ isǝ spermatozoid vǝ yumurta ǝmǝlǝ gǝtirǝn hermofrodit vǝzdǝn ibarǝttir.
İnkişafı , qarınayaqlıların ǝksǝr formalarında mayalanma daxildir. Lakin bǝzi qarınayaqlılar arasında xarici mayalanmaya malik olan formalara da rast gǝlinir.
ÖNQǝLSǝMǝLİLǝR (PROSOBRANCHİA) YARIMSİNFİ
Xiastonevriya vardır. Daxili üzvlǝr kisǝsi 180 derece yaxud buna yaxın bir derece çevrilmişdir. Qǝlsǝmǝ birdir (nadir hallarda iki) o, ürekdǝn qabaqda yerlǝşir. ǝkseriyyeti ayrı cinslidir. Denizlǝrdǝ nadir hallarda şirin sularda yaxud quruda rast gǝlinir.bir çox formalarda ayaq üzǝrindǝ qapaqcıq vardır. Buraya 4 destǝ daxildir.
Dǝstǝ 1. Qǝdim qarınayaqlılar vǝ ya ürǝyi iki qulaqcıklar (archaeogatropoda vǝ ya diotocardia). ǝn primitiv qarınayaqlı molyusklar olub, ürǝklǝri ikiqulaqcıqlıdır.pedal sinir sütünuna malikdir. Pedal sinir düyünlǝri hele ǝmǝlǝ gǝlmǝmişdir. Mantiya kompleksi yalnız iki ktenidisi, iki qulaqcığı vǝ iki böyrǝyi olan ǝn primitiv formalarda simmetrikdir.
Dǝstǝ 2. Ürǝyi bir qulaqcıqlılar ( monotocoradia): bu qrupa daxil olan nümayǝndǝlǝrin mantiya komplaksi yalnız sol tǝrǝf organlarından- bir ktenididǝn, qulaqcıkdan vǝ böyrǝkdǝn teşkil olunmuşdur. Bir sıra formalarda ilk növbǝdǝ isǝ şirinsu vǝ ya quru hǝyat tǝrzinǝ keçmiş formalarda ktenidi ya tamamilǝ yox olur, ya daikinci qǝlsǝmǝlǝrlǝ ǝvǝz olunur. Pǝdal sinir düyünü vardır.
ARXAQǝLSǝMǝLİLǝR (OPİSTHOBRANCİHA) YARINSİNFİ
Sinir sistǝmi epinevraldır. Mantiya kompleksi bǝdǝnin ön vǝziyetindǝn onun sağ tǝrǝfinǝ yerini dǝyişmiştir. Adetǝn ürǝkdǝn arxada yǝrlǝşǝn ktenidisi vardır. Qulaqcıq birdir. Hermafrodittirlǝr. Çox hallarda çanaq reduksiya etmişdir. Yanlız deniz formalarıdır. Bura 2 destǝ daxildir: örtülüqǝlsǝmǝlilǝr ( tectibranciha) vǝ çılpaq qǝlsǝmǝlilǝr (nudibranciha).örtülüqǝlsǝmǝlilǝrdǝ ktenidi inkişaf etmişdir vǝ adǝtǝn çanağa maliktir.Onlar dişsiz vǝ balinaların qidasını teşkil edir. Çılpaqqǝlsǝmǝlilǝr dǝstǝsinin nümayǝndǝlǝrndǝ ktenidi ikinci qǝlsǝmǝ ilǝ ǝvǝz olunmuştur. Xarici görünüşlǝrinǝ görǝ onlar bilaterial simmetriyaya maliktirlǝr. Onların bel tǝrǝfindǝ külli miqdarda qǝlsǝmǝlǝr vardır.
AĞCİYERLİLǝR (PULMONATA) YARIMSİNFİ
Sinir sistǝmi eutinevraldır. Qǝlsǝmǝlǝr, adǝtǝn ağciyerlerlǝ ǝvǝz olunmuşdur. Hermofradit hǝyvanlardır. Mantiya kompleksi organlarının hamsı tekdir. Quru vǝ şirinsu formalarından tǝşkil olunmuşdur. Qapaqcıqları olmur. Yarımsinifǝ iki dǝstǝ daxildir. Birinci dǝstǝ ǝsasǝn şirinsu formalarından tǝşkil olmuştur. Gözlǝr bunlarda ikinci cüt çıxıntının dibindǝ yerlǝşmişdir. Buraya adi gölmeçe ilbizi (lymneae stagnalis) kiçik gölmeçe ilbizi (lymneae trancatula) –qaraciyer soğrucusunun aralıq sahibi-, qǝrni makara (planorbarius corneus) vǝ b. daxildir.
Saplaqgözlülǝr dǝstǝsi ǝsasǝn quruda yaşayan formaları birlǝşdirir. Bunlarda gözlǝr ikinci cüt çıxıntıların zirvǝsindǝ yerlǝşmişdir. Nümayǝndǝlǝri : nǝm yerlǝrdǝ, otların vǝ kolların üzǝrindǝ yaşayan vǝ leucochloridium soğrucusunun aralıq sahibi kǝhrǝbacıq-succinea , çox geniş yayılmış tǝnǝk ilbizi (helix pomatia) kǝnd tǝsǝrrüfatına hiss olunacaq qǝdǝr ziyan vuran çıpaq ilbizlǝr –deroceras, parmacella, vǝ b. hǝsab olunur.
LÖVHǝQǝLSǝMǝLİLǝR Vǝ YA İKİTAYQAPAQLILAR SİNFİ
(Lamerllibranchia vǝ ya bivalvia)
Lövhǝqǝlsǝmǝlilǝr , bǝdǝnlǝri yanlardan ikitay çanaqla ötürülǝn dǝniz vǝ şirinsu molyusklarından ibarǝt olan böyük bir sinifi (20000-ǝ yaxın növü vardır) ǝmǝlǝ qǝtirir. Onların xaraktǝr xüsüsiyyǝti reduksiya etmǝsidir. Nümayǝndǝlǝrinin böyük bir qismindǝ qǝlsǝmǝyǝ çevrilmiş bir cüt iri lövhǝ şǝkilli ktenidi vardır.
Xarici morfologyası . bǝdǝn çox zaman uzunsov olub az vǝ ya çox dǝrǝcǝdǝ yastılaşmıştır. Bǝdǝn billateriyal simmetriyalıdır. Baş reduksiya etmiştir. Ona görǝdǝ bǝdǝn gövdǝ vǝ ayaqdan ibarettir. Gövdǝnin ön ucunda ağız arxa ucunda isǝ anal dǝliyi yǝrlǝşmişdir. Bunların arasında isǝ, qarın tǝrǝfdǝ nǝzǝrǝ çarpır. Bǝdǝn mantiya ilǝ örtülmüştür. Mantiya iki böyük mantiya büküşü ilǝ bǝdǝnin yanlarından sallanır. Mantiya büküşünün xarici epiteli çanağın her bir tayını töredir. Çanağın her bir tayları bǝdǝni yan tǝrǝflǝrdn örtür. Hǝzm sistemi. Ağız bǝdǝnin ön hissǝsindǝ ayağın ǝsası üzerindǝ yerlǝşmişdir. Ağzın yanlarında iki cüt uzun üçbucaqşǝkilli ağız pǝrlǝri vardır. Ağız qısa qida borusuna , o da kisǝşekilli mǝdǝyǝ açılır. Qida borusunun açıldığı yerin yaxınlığından bir qǝdǝr ventral vǝziyǝttǝ, mǝdǝdǝn orta bağırsaq başlayır. Mǝdǝnin arxa hissǝsinǝ içǝrisindǝ hǝlmǝşik şǝffaf özüllü maddǝ kristal saplaq formalaşan kiseşekilli kor çıxıntının dǝliyi açılır.
Sinir sistemi üç cüt sinir düyünündǝn ibarǝttir. Serebroplevral sinir düyünü iki cüt sinir qovşağının birlǝşmǝsi nǝticǝsindǝ ǝmǝlǝ gelmiştir. Hiss organları zǝif inkişaf etmişdir. Bu da ehtimal ki onların az hǝrǝkiliyi, qazıcı hǝyat tǝrzi keçirmǝlǝri ilǝ izah olunur. Qǝlsǝmǝnin ǝsasında sinir düyününün qonşuluğunda isǝ hǝmişǝ iki statosist olur. Bunlarda ikinci dǝfǝ tipik görmǝ organlarının, ya mantiyanın kǝnarı boyu yaxud sifonun köbǝsi boyu ǝmǝlǝ gǝlmǝsi halları müşahidǝ olunur. Lövhǝqǝlsǝmlilǝrin lamisǝ organı vǝzifǝsini qismǝn ağızǝtrafı pǝrlǝr vǝ elǝcǝdǝ mantiyanın yaxud sifonlarının sǝrbǝst kǝnarları boyunca inkişaf edǝn yumuşaq çıxıntıya bǝnzǝr ǝlavǝ törǝmǝlǝr ifa edir. Tǝnǝffüs organları şǝklini deyişmiş tipik ktenidilǝrdǝn ibarǝttir. Qan-damar sistemi lövhǝqǝlsǝmǝlilǝrin ürǝyi nazik divarlı ürǝketrafı kisǝdǝ bǝdǝnin bǝl tǝrǝfindǝ yǝrlǝşir. İfrazar sistemi bir cüt böyrǝkdǝn ibarǝttir. Böyrǝklǝr bǝdǝnin arxa yarısının yan tǝrǝflǝrindǝ bağırsaqlardan qismǝn aşağıda yerlǝşmişdir. Bunların böyrǝklǝri öz menşǝlǝrinǝ görǝ selomoduktlarıdır. Cinsi sistǝmi lamellibranchianın böyük ǝksǝriyyǝti ayrıcinslidir. Cinsi vǝzilǝr cüddür. Mayalanma çox hallarda xaricidir. Yumurtanın bölünmǝsi tǝxminǝn gastropoda da olduğu kimidir.
AZǝRBAYCANDA QURU İLBİZLǝRİNİN ÖYRǝNİLMǝ DǝRǝCǝSİ
Mǝlum olduğu kimi quru ilbizlǝri insan hǝyvan vǝ bitkilǝrdǝ parazitlik edǝn müxtǝlif növ qurdların müeyyen inkişaf mǝrhǝlǝsindǝ aralıq sahib rolunu oynayır. Bununla ǝlaqǝdar olaraq azǝrbaycanda quru ilbizlǝrinin faunasının öyrǝnilmǝsi dǝ hǝlmintoloji tǝdqiqatların aparılması ilǝ ǝlaqǝdar olmuşdur.
Bǝlǝki S.M ǝsǝdov 1950.Azǝrbaycanda lǝntşǝkilli sorucunun aralıq sahibini müeyyenlǝşdirmǝk mǝqsǝdi ilǝ tedqiqat aparmışdır. Vǝ aralıq sahib kimi Helicella derbentina vǝ zebrina hahenackeri növlǝrini müeyyenlǝşdirmişdir. Bu tedqiqat dan sonra S.Y.ǝliyǝv 1968- quru ilbizlǝri üzǝrindǝ tǝdqiqat işlǝri aparmış vǝ oda helicella derbentina vǝ Zebrina hahenackeri növlerindǝ lensǝtşekilli sorucunun sürfǝlǝrini tapmışdır.
Ǝ.A. Salmanaov 1969. İldǝn başlayaraq Azǝrbaycanda SSR lǝnkǝran tǝbii vilayǝtinin quruda yaşayan ilbizlǝrinin parazit faunasını 10097 fǝrd quru ilbizi tǝdqiq etmişdir. Ǝ.A. Salmanov tǝdqiqat etdiyi ilbizlǝrdǝn .... parazit qurdların sürfǝlǝrini tapmışdır.
Y.F.Malikov , Ç.Q.Caabbarov 1975. Azǝrbaycanın kiçik qafqaz rayonlarında düzǝnlik dağǝtǝyi vǝ dağlıq qurşaqlarda quru ilbizlǝrinin parazit qurdlarını öyrǝnmǝk mǝqsǝdi ilǝ tǝdqiqar işlǝri aparmış vǝ 10 növ quru ilbizi qǝyd etmişlǝr.
Bu işlərden başqa Az ərbaycan’da guru ilbizlərinin helmintfaunasına dair helmintoloji ədebiyyatlarda bəzi məlumatlara da rast gəlinir .Bunlardan H.S Gasimov ə. A. Salmanov /1972, S. Y əliyev .
G.G əliyev /1972/ Y.G Haciyev/1972/G.G əliyev /1978, 1978 /
vs işləri göstərmək olar ki, bu ,işlərde de bu və ya digər növ parzitin bir və ya iki növ guru ilbiz növünde tapılması haqqında məlumat vərilir.
Bələlikle, guru ilbizlerin faunsına dair aparılmış işlərin nəticələrini umumileşdirerek əlum olub ki, Azərbaycan’da 70 növe yaxın guru ilbizi aşkar ədilmişdir…
<gallery>
| |||