Vikipediya

Xəritə: Redaktələr arasındakı fərq

Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktəSonrakı redaktə →
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 1:
[[Şəkil:Physical World Map 2004-04-01.jpeg|thumb|300 px|Dünyanın fiziki xəritəsi]]
'''CoğrafiyaCoğrafi xəritə''' — [[Yer]] səthinin bütövlükdə və ya onun böyük hissələrinin (Məsələnməsələn: materiklərin, okeanların, dənizlərin, dövlətlərin və s.) kiçikümumiləşdirilmiş miqyaslışərti təsviridirişarəli təsviri. YerBelə səthinin,xəritələrdə onunmiqyas üzərindəkiçildikcə olanobyektlərin obyektlərləsayı birlikdəazalır kiçildilmiş,və ümumiləşdirilmişbəzən şərtibir işarəlineçə təsvirinəoxşar coğrafiyakiçik xəritəsiobyekt deyilir.ümumiləşdirilərək Xəritəbir təhrifli,şərti lakinişarə riyaziilə təsvirdirverilir.
 
Xəritə ümumiləşdirilmiş təsvirdir. Miqyas kiçildikcə obyektlərin sayı azalır. Bəzən bir neçə oxşar kiçik obyektlər ümumiləşdirilərək bir şərti işarə ilə verilir.
Xəritənin məqsədindən və miqyasından asılı olaraq, orada təsvir olunacaq obyektlərin seçilməsinə və ümumuləşdirilməsinə kartoqrafik generalizasiya deyilir.
Sətir 9 ⟶ 7:
[[Şəkil:GEO Globe.jpg|thumb|200px|Qlobus]]
Ərazi əhatə etməsinə görə xəritələri 3 qrupa bölürlər:
*Dünya və yarımkürələrin xəritələri;
*Materik və okeanların xəritələri;
*Dövlətlərin və onların hissələrinin xəritələri.
Məzmununa görə xəritələr ümumcoğrafi və tematik xəritələrə bölünürlər.
 
*''Ümumcoğrafi xəritələrdə'' – yer səthinin ümumi mənzərəsi əks etdirilir.
*''Tematik xəritələrdə'' – hər hansı bir təbii komponent hadisə daha aydın təsvir olunur. (Məsələnməsələn: iqlim, geolojigeologiya).
 
Xəritələr bir çox xüsusiyyətlərixüsusiyyətlərinə iləgörə özünəməxsusluqbir-birindən yaradırfərqlənir. Miqyasına görə xəritələrixəritələr şərti olaraq 3 qrupa bölünür:
#Miqyası 1:200000 və ondan böyük olan (1:500000, 1:25000, 1:10000) xəritələrə böyük miqyaslı. xəritələr;
#Miqyası 1:200000-dən 1:1000000-dək olan orta miqyaslı. xəritələr;
#Miqyası 1:1000000-dan kiçik olanlaraolan kiçik miqyaslı xəritələr deyilir.
 
Xəritə tərtib etmək üçün əvvəl Yer planetinin forma və ölçüləri təyin olunur, planetin fiziki səthi həndəsi baxımdan öyrənilir, formaca “geoid”"geoid" olan Yer planeti həndəsi fiqur olan Yer ellipsoidi ilə əvəz olunur. Daha sonra riyazi metodlarla yer ellipsoidi müstəvi üzərinə köçürülür. Xəritənin hər bir nöqtəsinə Yer üzərində yalnız bir nöqtə uyğun gəlir. ▼
== Xəritə riyazi əsaslı təsvirdir ==
▲Xəritə tərtib etmək üçün əvvəl Yer planetinin forma və ölçüləri təyin olunur, planetin fiziki səthi həndəsi baxımdan öyrənilir, formaca “geoid” olan Yer planeti həndəsi fiqur olan Yer ellipsoidi ilə əvəz olunur. Daha sonra riyazi metodlarla yer ellipsoidi müstəvi üzərinə köçürülür. Xəritənin hər bir nöqtəsinə Yer üzərində yalnız bir nöqtə uyğun gəlir.
Hər hansı xəritəni tərtib etmək üçün ilk növbədə təsvir olunacaq ərazinin və oradakı obyektlərin cöğrafi məzmunu öyrənilir. Çünki, xəritədə bütün məlumatlar və təsvirlər kartoqrafik işarələrlə verilir. Belə təsvirlər qəbul olunmuş şərtlərə əsasən müəyyən məna verirdaşıyır. Xəritəni şərti işarələr toplusu da adlandırmaq olar. Şərti işarələrin mənasını xəritənin leqendasında, yəni şərti işarələr kitabında tapmaq olar. ▼
Xəritələrin riyazi əsasə olan ondan istifadə imkanlarını genişləndirir.
İzoxətlər üsulundan istifadə etməklə ərazidə havanın temperaturunun, təzyiqinin, yağıntıların paylanmasının, buxarlanmanın miqdarının və s. təsvir etmək üsulları ilə tanış olmusunuz.olmaq mümkündür.▼
== Xəritə yer səthinin şərti-işarəli obrazlı təsviridir ==
Areal üsulu ilə isə hər hansı bitki, heyvan növünün yayıldığı sahələri təsvir etmək olar.
▲Hər hansı xəritəni tərtib etmək üçün ilk növbədə təsvir olunacaq ərazinin və oradakı obyektlərin cöğrafi məzmunu öyrənilir. Çünki, xəritədə bütün məlumatlar və təsvirlər kartoqrafik işarələrlə verilir. Belə təsvirlər qəbul olunmuş şərtlərə əsasən müəyyən məna verir. Xəritəni şərti işarələr toplusu da adlandırmaq olar. Şərti işarələrin mənasını xəritənin leqendasında, yəni şərti işarələr kitabında tapmaq olar.
 
Areal üsulu ilə isə hər hansı bitki, heyvan növünün yayıldığı sahələri təsvir etmək mümkündür. Hərəkət üsulu isə daha çox məlumatverici xüsusiyyətə malikdir. Belə ki, küləklərin, hava kütlələrinin, səyahətçilərin marşrut xətləri və s. mətn olmadan müəyyən edilir. Nöqtələr üsulu isə obyektin həm yayılma arealı, həm də kəmiyyət göstəricisi haqqında məlumar verir. ▼
 
Nöqtələr üsulu isə obyektin həm yayılma arealı, həm də kəmiyyət göstəricisi haqqında məlumat verilir.
Xəritənin məqsədindən və miqyasından asılı olaraq orada təsvir olunacaq obyektlərin seçilməsinə və ümumiləşdirilməsinə kartoqrafik generalizasiya (ümumiləşdirmə) deyilir. ▼
▲İzoxətlər üsulundan istifadə etməklə ərazidə havanın temperaturunun, təzyiqinin, yağıntıların paylanmasının, buxarlanmanın miqdarının və s. təsvir etmək üsulları ilə tanış olmusunuz.
 
== Kartoqrafik proyeksiya ==
▲Areal üsulu ilə isə hər hansı bitki, heyvan növünün yayıldığı sahələri təsvir etmək mümkündür. Hərəkət üsulu isə daha çox məlumatverici xüsusiyyətə malikdir. Belə ki, küləklərin, hava kütlələrinin, səyahətçilərin marşrut xətləri və s. mətn olmadan müəyyən edilir. Nöqtələr üsulu isə obyektin həm yayılma arealı, həm də kəmiyyət göstəricisi haqqında məlumar verir.
Qlobus meridian və paralellərin yaratdığı dərəcə torunu, xəritə üzərindəki coğrafi enlik və uzunluğun əmələ gətirdiyi kartoqrafik şəbəkəyə çevirmənin riyazi üsulu kartoqrafik proyeksiya adlanır. ▼
== Xəritə ümumiləşdirilmiş təsvirdir ==
▲Xəritənin məqsədindən və miqyasından asılı olaraq orada təsvir olunacaq obyektlərin seçilməsinə və ümumiləşdirilməsinə kartoqrafik generalizasiya (ümumiləşdirmə) deyilir.
== Xəritələrin tərtib edilməsi kartoqrafik – proyeksiyalar ==
▲Qlobus meridian və paralellərin yaratdığı dərəcə torunu, xəritə üzərindəki coğrafi enlik və uzunluğun əmələ gətirdiyi kartoqrafik şəbəkəyə çevirmənin riyazi üsulu kartoqrafik proyeksiya adlanır.
Proyeksiyalar hamısı təhriflidir – onların birində ölkənin ölçüləri, digərlərində isə forması həqiqətə uyğun olmur.
Sətir 52 ⟶ 45:
:c) azimutal proyeksiyada kürənin hər hansı bir nöqtəsi müstəviyə toxunur.
Xəritə tərtib edərkən onun proyeksiyasını hesablamaq və qurmaq üçün istifadə edilən miqyasa baş miqyas deyilir. Xəritənin istənilən nöqtəsində kiçilmənin həqiqi nisbətini yəni, xüsusi miqyası hesablamaqla, xəritədəki obyektlərin və məsafələrin Yer üzərindəki həqiqi ölçülərini təyin etmək olar. ▼
== Baş və xüsusi miqyas ==
 
== Xüsusiyyətlərinə görə təsnifatıxəritlər == ▼
Xəritə tərtib edərkən onun proyeksiyasını hesablamaq və qurmaq üçün istifadə edilən miqyasa baş miqyas deyilir.
▲Xəritənin istənilən nöqtəsində kiçilmənin həqiqi nisbətini yəni, xüsusi miqyası hesablamaqla, xəritədəki obyektlərin və məsafələrin Yer üzərindəki həqiqi ölçülərini təyin etmək olar.
 
▲== Xüsusiyyətlərinə görə təsnifatı ==
Xəritələr xüsusiyyətlərinə görə aşağıdakı kimi təsnif edilirlər.
*Miqyasına görə xəritələrin təsnifatı.
Sətir 63 ⟶ 53:
 
Onlar üç qrupa bölünürlər:
**Dünya və yarımkürələrin xəritələrin xəritələri Yer səthinin bütövlükdə təsvir edildiyi xəritələrə aiddir.
**Materik və okeanların, habelə onların böyük hissələrinin xəritələri adətən müəyyən bir regionu əhatə edir.
**Dövlətlərin və onların hissələrinin xəritələrində daha kiçik ərazilər təsvir edildiyinə görə miqyas orta və böyük olur, coğrafi . obyektlərin təsvirləri daha dəqiq göstərilir.
*Məzmununa görə coğrafiya xəritələrini təsnifatı.
 
== Məzmununa görə xəritələr ==
Məzmununa görə xəritələri iki böyük qrupa ayırırlar:
 
Ümumcoğrafi xəritələrdə Yer səthinin ümumi mənzərəsi əks etdirilir. Bu xəritələrin coğrafi məzmunu aşağıdakılardan ibarətdir: 1)
#su obyektləri, 2) ;
#relyef, 3) ;
#bitki və torpaq örtüyü, 4) ;
#yaşayış məntəqələri, 5) ;
#yollar və rabitə vasitələri, 6) ;
#siyasi-inzibati, ictimai-iqtisadi obyektlər.
 
Ümumcoğrafi xəritələrin məzmunu daim təkmilləşdirilsə də, onlar adətən üç qrupa bölünürlər:
*topoqrafik (1:10000-1:200000)
*İcmal topoqrafik (1:200000-1:1000000)
*ictimai (1:1000000-dan kiçik)
 
*Tematik xəritələrdə hər hansı bir təbii komponent, hadisə (məsələn: metallurgiya sənayesi,oqlim iqlim, geoloji və s.) daha müfəssəl və konkret olaraq təsvir olunur. Belə xəritələrin adı, məzmunu, mövzusu müxtəlif olub yalnız bir məlumatı verir.
 
Bir-biri ilə əlaqəsi olan bir neçə müxtəlif komponentlərin və ya hadisələrin təsvir kompleks xəritələrdə əks olunur.
 
== Topoqrafik xəritələrİstinadlar ==
 
Mövzunun əvvəlində qeyd edildi ki, ümumcoğrafi xəritələr adətən iri miqyasda tərtib olunur və onları topoqrafik xəritələr adlandırırlar.
 
Xəritə vərəqində kartoqrafik təsvirin,əlavə məlumatların və başqa elementlərin yığcam şəkildə yerləşdirilməsinə xəritənin kompanovkası deyilir.
 
Su obyektləri – Hidroqrafik obyektlər (göllər, su anbarları, sahil xətləri, çaylar, kanallar, bulaqlar və s.) mavi rənglə, çox müfəssəl təsvir olunurlar.
 
Bitki örtüyü yaşıl rənglə təsvir olunur. Topoqrafik xəritələrdə hətta meşənin çeşidi (qurumuş, cavan və s.) tərkibi (enli iynəyarpaq) şərti işarələrlə, meşədə üstünlük təşkil edən ağacların adı isə ixtisarla verilir.
 
Qrunt işarələri topoqrafik xəritələrdə bataqlığın, şoranlığın və qumluqların şərti işarələri ilə göstərilir.
 
Yaşayış məntəqələri şəhər, qəsəbə, kəndlər daimi və müvəqqəti yaşayış yerlərinə bölünməklə təsvir olunur.
 
Yollar və rabitə vasitələri topoqrafik xəritələrdə xətti və miqyassız şərti işarələrlə təsvir olunur.
 
Topoqrafik xəritələrdə təbii şəraitin ən əsas elementlərindən biri olan relyef orizontallar təsvir olunur<ref>[http://www.bakspt.narod.ru/FenBK/Tebiet-Elmleri/vusale-sadiqova/tebietshunastligin-esaslari.doc “Təbiətşünaslığın əsasları” kursunun predmet və vəzifələri]</ref>.
 
== Mənbə ==
 
<references/>
 
== HəmçininXarici baxkeçidlər ==
{{commonscat|Maps}}▼
 
[[Kateqoriya:Coğrafi xəritələr| ]]▼
▲{{commonscat|Maps}}
 
▲[[Kateqoriya:Coğrafi xəritələr]]
{{Link FM|hr}}
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/wiki/Xəritə"