|
=== Poemaları ===
Puşkinin poemaları onun yaradıcılığında mühüm yer tutur. Şair hələ litsey illərində böyük həcmli əsərlər yazmağa başlayır. Ilk təcrübə olaraq “Ruslan və Lyudmila” poemasını yazıb. Bu poemanı şair 1817-ci ildə başlamış, 1820-ci ildə bitirib. əsər xalq nağılları əsasında müxtəlif variantlarla məşhur olan “üç bacı” nağılı və məşhur “Dobrinya Nikitiç” bılinasına çox yaxın idi. Çoşqun həyat mübarizəsi eşqi, dostluq, sədaqət, mərdlik kimi gözəl əxlaqi ideyaların təbliği poemanın əsas ideyasını təşkil edirdi. Lakin ən əhəmiyyətlisi budur ki, Puşkin bu poeması ilə həm məzmun, həm də forma cəhətdən o vaxta qədər ədəbiyyatda öz təsirini saxlamış yalançı klassizmə ağır zərbə vurmuş, o vaxta qədər görünməmiş yeni bir poeziya nümunəsi yaratmışdır. “Ruslan və Lyudmila”ya görə mürtəce şübhələrdən Puşkinə hücum edən çox oldu. Lakin əsərlərin son dərəcə qüvvətli cazibəli bir üslubda yazılması geniş oxucu kütləsinin sevincinə səbəb olmuşdu. Bu vəziyyət Puşkinin düşmənlərini susmağa məcbur edir. “Ruslan və Lyudmila” o zamanın bütün şairlərinin diqqətini cəlb edir. Şair Jukovski bu poemanı oxuyandan sonra öz şəklini Puşkinə göndərmiş, şəklin arxasında “məğlub edilmiş şairdən qalib çıxmış şairə hədiyyə” sözlərini yazmışdır. Gənc şairin böyük istedadı qarşısında zamanın bütün ağıllı adamları, şair və ədibləri səcdə edirdilər.
Puşkin Cənuba sürgün ediləndən sonra məşhur “Cənub Poemaları”nı yazmışdır. Bunlardan biri “Qafqaz əsiri”dir. “Qafqaz əsiri”nin yaranması Puşkinin yuxarıda “Çaadayevə” və “Qara şal” kimi üsyankar şeirlərini yazdığı illərə təsadüf edir. aır sürgün illərinin məhsulu olan bu əsər şairin öz halı, öz qəmlərindən də ayrı deyildi. Poemanın ikinci hissəsində əsir rusun qıza dediyi sözlərdə şairin şəxsi taleyini də duymaq çətin deyildi.
Puşkinin litsey şeirlərindən olan “Yudinə məktub” və “Qəsəbə” şeirlərində olan əhvali-ruhiyyəyə çoşqun azadlıq həsrəti, kübar cəmiyyətdən narazılıq “Qafqaz əsiri” poeması üçün də səciyyəvidir. Poemanın qəhrəmanı əsir Rusiyanın kübar aləmindən, dvoryan həyatından narazı və küsülüdür.
Puşkinin sonrakı dövrdə yazdığı “Yevgeni Onegin” əsərində olan Onegin surətidəki bir sıra xüsusiyyətlərə biz “Qafqaz əsiri”ndə rastlayırıq. əsirin Qafqaz gözəlinin hərarətli sevgisinə layeqd baxması Oneginin, Tatyananın sevgisinə soyuqqanlıqla yanaşmasına çox bənzəyir. Şair bu poemada öz görüşlərində çoxirəliləmiş “Çaadayev” şeirində olduğu kimi mütləqiyyət üsuli-idarəsini, hər cürə əsarət və köləliyin amansız düşməni, böyük azadlığın, xalqlar azadlığının çoşqun, alovlu tərəfdarı kimi meydana çıxır. Biz Puşkinnin öz görüşlərində olan bu sürətli inkişafı poemanın epiloqunda da aydın görürük. Puşkin burda da Qafqaz xalqlarının əsarət altında qalmasında “şücaət göstərən” çar generallarına, xüsusən Kotlyarevskiyə açıq nifrətini bildirir. Qafqaz xalqlarına azadlıq tələb edir. Puşkin Qafqazın Rusiya ilə birləşməsinin Qafqaz xalqları həyatında tarixən proqressiv rol oynadığını bilirdi. Biz bunu şairin sonradan yazdığı “Ərzuruma səyahət” əsərində aydın görürük. Amma böyük vətənpərvər şair, rus mülkədarları və tacirləri mənafəyi üçün Qafqaz xalqlarını sadəcə bir qul halına salmaq siyasətini aparan cəlladlara düşmən idi. Puşkin öz əsərlərində mənsub olduğu xalqın, rus xalqının Qafqaz xalqlarına olan məhəbbətini ifadə edirdi.
Puşkinin bütün poemalarında real həyat, məişət səhnələrinin təsviri əsas yer tutur. Bu gözəl cəhət Puşkin poeziyasına məxsus başlıca xüsusiyyətdir. Biz bu xüsusiyyəti “Qafqaz əsiri”ndə görürük. Poemanın ikinci hissəsində Qafqaz gözəlinin dili ilə qadın əsarəti, qızların öz valideynləri tərəfidən bir qul kimi alınıb-satılması aydın və düzgün təsvir olunub. Poemada Qafqaz təbiətinin təsviri, şairin Qafqaza olan məhəbbəti də aydın ifadə olunur.
“Qafqaz əsiri” birinci dəfə nəşr olunduğu zaman oxucuların diqqəini bu əsərdə Qafqaz təbiətinin yüksək bir şeiriyyətlə təsvir edilməsi də cəlb etmişdi. “Qafqaz əsiri” poemasında Puşkin öz psixologiyası etibarilə mənsub olduğu sinifdən, dvoryanlıqdan yenicə ayrılmağa başlayan, mövcud cəmiyyət quruluşundan, “yüksək” dvoryan cəmiyyəti həyatından narazılığı, küsgün olan liberal dvoryan ziyalılarının tipik surətini yaratmışdır. Bu əsir hələ kamala çatmamış, onun xəyalları pərişan, arzuları qeyri-müəyyəndir. Onun təbiətində zəif cəhətlər çoxdur. Ancaq həlledici bir üstün cəhət var: Azadlıq həsrəti.
“Qafqaz əsiri”ndən sonra şair “Qavriliada”, “Qaçaq qardaşlar” və “Baxçasaray fontanı” poemalarını yazıb. Bu üç poemadan “Baxçasaray fontanı” istər məzmun, istərsə də ifadə gözəlliyi ilə Puşkin sənətində daha yeni bir ədəbi hadisə idi. “Baxçasaray fontanı” tarixi bir rəvayət üzərində qurulsa da ideyaca müasirləşdirilmişdir. Şair eşitdiyi tarixi rəvayəti də məqsədyönlü şəkildə dəyişdirmiş, polyak qızı Mariya surətini rəvayətə əlavə etmişdi. Bir sıra başqa cənub poemalarında olduğu kimi burda da həyat eşqilə ölüm hissinin və azadlıqla əsarətini son dərəcə cazibədar və düşündürücü bir ziddiyyətini yaratmışdır. Zülmkar Gəray, azad ruhlu, ipək qəlbli Polşa gözəli Mariya, eşq nə olduğunu anlamayan, bir daş heykəli andıran xacə və qəlbi daima yaşamaq eşqilə çırpınan çoşqun, ehtiraslı əsir qadın Zarema poemanın əsas surətlətidir.
Biri-digərinə tamamilə zidd olan bu cəmiyyətlərin qarşılaşdırılmasından bir-birinə zidd olan zehniyyətlər, surətlər, fikirlər, zövqlər və anlayışlar doğmuşdur. Lakin nə bu zidd səciyyələrin və nə də bu zidd zehniyyətlərin, görüşlərin heç biri uydurma deyil. Hərəmxana həyatının son dərəcə düzgün, real təsviri və yenə eyni zehniyyətin, həyat və mübarizə eşqinin kontrastı olan ölüm hissinin qarşılaşdırılması dərin təsir bağışlayır. Poemada Zaremanın çoxqun həyat sevgisi bu zehniyyətə qarşı qoyulur. Zarema Gərayı sevir. Amma daş ürəkli Gəray bu sevgiyə layiq deyildir. Gözəl Zarema, onun daim məhəbbətlə döyünən qəlbi iki amansız qüvvə tərəfindən boğulur. Bir tərəfdən həmişə bir qara bulud kimi əsir qızların üzərində öz qara qanadlarını gərən xacə, din, şəriət, digər tərəfdən Gərayın amansız əsarəti, sərtliyi... Poemada Polşa gözəli əsir qız Mariyanın həyatı, səadəti, arzuları və azadlığı da bu iki qüvvənin qurbanı olub.
“Qaraçılar” poeması da “Qafqaz əsiri” kimi sürgün illərində yazılıb. Burda da əsirdə olduğu kimi şairin öz şəxsi iztirabları, ələmləri duyulur. Ancaq bu yeni, romantik cənub poemasında bu iztirablar ümumiləşdirilmiş və müəyyən dövrdə Rusiyanın liberal dvoryan gənclərinin taleyi kimi verilmişdir. əsərin bir yerində qoca qaraçı, Alekoya vaxtilə Cənubdan Bessarabiyaya sürgün edilmiş bir şairin, bir nəğməkarın taleyindən bəhs edir. Bu parçada öz taleyinin əks olunduğu aydın bilinir. Aleko qocanın çar tərəfindən sürgün edilmiş şair haqqında söhbətini dinləyib dəhşətə gəlir. “Qaraçılar” poemasında yazılanda Rusiyannın az-çox qabaqcıl adamlarının taleyi belə idi. Hər addımda ömürlük sürgün təhlükəsi vardı. Poemanın qəhrəmanı Alekoda da kübar aləminə, dvoryanlara qarşı kəskin bir nifrət var. Ümumiyyətlə, bu xüsusiyyət Puşkinin cənub poemalarının hamısında var. “Qaraçılar”da isə daha qüvvətlidir. Aleko surətində bu təbəqənin gənclərində olan ruh düşkülüyü, ümidsizlik, məyusluq, ətalət, aydın şəkildə görünür. O, azadlığı mücərrəd anlayış kimi qəbul edən xəyalpərəst gəncdir. Əsərin romantik bir poema kimi meydana çıxmasına səbəb qəhrəmanın bu səciyyəsidir. Romantiklərə aid olan bütün xüsusiyyətlər Alekoda birləşdirilib və tip yaradılıb.
Puşkin sürgündən qaytdıqdan sonra 1825-1833-cü illərdə “Qraf Nulin”, “Poltava”, “Ancelo” və “Tunc atlı” kimi realist əsərlərini yazır. “Qraf Nulin” mülkədar həyatında hökm sürən köhnəliyi, ailə əsarətini təndiq edən satirik povestdir. Bədii mükəmməllik, rus həyatı və ailə məişətinin heyrətamiz bir doğruluqla təsviri bu əsərin ən yaxşı cəhətlərindəndir.
1832-ci ildə yazdığı “Tunc atlı” poemasında Puşkin 1824-cü ildə Peterburqda baş verən daşqını və Pyotrun tunc heykəlini təsvir edir. Bu illərdə Puşkin tez-tez Pyotru və Pyotr dövrünü xatırlaması təsadüfi deyil. Pyotrdan çox bəhs etməklə şair onu sonrakı rus çarlarına qarşı qoyur və mövcud ictimai quruluşa, Nikolay irticalarına qarşı nifrətini ifadə edirdi. “Tunc atlı” poeması çoşqun bir vətənpərvərlik hissi ilə yazılmış əsərdir. Xüsusilə Peterburq poemada böyük məhəbbətlə təsvir edilib.
=== Şeir-roman ===
|
