Cəlilabad rayonu: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
k Bot redaktəsi əlavə edilir: cs:Džalilabad |
|||
Sətir 24:
Cəlilabad rayonu 8 avqust [[1930]]-cu ildə təşkil edilmiş, 2 iyul [[1967]]-ci ilədək Astraxanbazar adlanmışdır. Rayon şimaldan [[Biləsuvar]], şərqdən [[Neftçala]], cənubdan [[Masallı]], cənub-qərbdən [[Yardımlı]] rayonları, qərbdən isə [[İran İslam Respublikası]] ilə həmsərhəddir.
'''***CƏLİLABADIN TARİXİ***
HƏMƏŞƏRƏ---Atəşpərəstlərin şəhəridir'''
Məhşur arxeoloq Henrix Şliman Troya mədəniyyəti uzrə bir neçə il axtarışda olub.
Lakin heç bir nəticə hasil olmayıb, ona bir kəlmə söz "hisarlıq"-saray sözü qaranlıq idi.
O qazıntını davam etdirir,bir şey hasil olmadığından oturub fikirləşir, birdən onun gözü qarşı tərəfdə dağın ətəyindən parıldayan əşyaya sataşır. Axşama yaxın qazıntını davam etdirir və böyük xəzinə aşkar edir, sonradan məlum olur ki, xəzinə Troya Şahlarına məxsus imiş.
Beləliklə də, Homerin "İliada"və"Odisseya"əsərində təsvir olunmuş Troya müharibələrinin tarixinin həqiqi oldugu subut edilir.
Deməli,yerlərin"Hisarlıq“ - saray yeri adlanmağı tesadüf deyilmiş.Bu baxımdan Cəlilabadın „Həməşərə“ şəhər yerinin tədqiqata böyük ehtiyacı var. Bir neçə ildir ki, mən şəhərin tarixi və "Həməşərə" toponimini öyrənməklə məşğulam. "Həməşərə şəhəri haqqinda "Elm və Həyat" jurnalının 1976-cı il 2-ci,1985-ci il 3-cü, 1989-cu il 12-ci nömrələrində məqalələrim dərc olunub. "Həməşərə" şəhərini tədqiq etdikcə, Azərbaycan tarixinin dərin qatları RiqveDA Atxarveveda, Avesta Esatir və hekayələrindən süzülüb gələn keçmişi aşkarlaşır. Cəlilabad Rayonu Muğanın qurtaracağında yerləşir.Bu ərazidə Azərbaycanın keçmişindən xəbər verən iki qədim şəhər vardır. İndi də Rayonun yaşlı nəsli və ətraf rayonların əhalisi buranı "Həməşərə" adlandirirlar.Respublika arxeoloqlarının fikrincə "Həməşərə""Mişarçay" mədəniyyəti Miladdan Əvvəl IV miniliyə aiddir.Qədim və Orta əsir tarixçiləri "Həməşərə şəhərinin keçmişi barədə müəyyən qədər məlumat veriblər. Cografiyaşunas Həmdulla Qəzvini "Həməşərə"şəhərində olmuş və onun dediyinə görə şəhər dəniz kənarında yerləşmişdir.Xəzər dənizinə kimi məsafə iki fərsəngdir: 5-ci iqlimə aiddir.Məsafələr indiki ilə tamamilə uyğundur."Həməşərə şəhəri Biləsuvarla Talış mahalının arasında yerləşir.
A.A.Bakıxanov yazırdı:“Bunlar, şahın qoşunları R.E arasbar yolu ilə Kür çayı kənarına gəldilər.Havanın istiliyindən dənizin iki ağaclığında qədim şəhər qalığı olan Həməşərədə dayandılar" Orta əsir tarixçisi Xandəmir <<Həbibi Siyer>>əsərində yazır ki << Həməşərə>> üç metr hündürlüyündə möhtəşəm qala ilə əhatə olunmuşdur.Seyid Əli Kazımbəy oğlu<<Cəvahirnameyi Lənkəran>> əsərində yazır ki, <<Muğlar bu ərazidə yaşamış,<<Həməşərə>> şəhərində onların baş məbədgahı yerləşdirilmişdir.>>.<< Həməşərə>> şəhərinin adı da bizə Zərdüştlərdən qalan yadigardır.
Söhbət açacağımız ikinci şəhər Bəciravan şəhəridir. Keçmişdə şəhər <<Baqavan>>, VIII əsirə dair xəritədə <<Badjravan>> kimi qeyd edilmişdir. Hər iki ad müqədəsliklə bağlıdır.Avesta dilində <<Baqa>>-Allah<<Baqasstan>>,<<Baqsutun>>-Allahların məskəni<<<<Bedch>>-qurbangah yeri deməkdir.Bəciravan şəhərinin xarabalıqları hələ indidə qalır. Bu şəhər möhtəşəm qala ilə əhatə olunmuşdur.Burda tunc dövrünə aid çoxlu ox ucları,qılınclar, qara gil qablar aşkar edilmişdir. Bu şəhərdən Xəzər dənizinə kimi 15 tökmə təpə var.Bir zaman bu şəhər Muğanın mərkəzi olub.Ərəblər Azərbaycanın şimalına hucuma burdan başlamışlar.Onlar İranin Rey və Qəzvin şəhərini tutduqdan sonra Azərbaycana soxuldular.Isfəndiyar ibn-Fərruxzad Bəciravanın Maymada,Sərab şəhərlərindən çoxlu qoşun toplayıb 642-ci ildə ərəblərlə döyüşə gedir.Qanlı savaşda İsfəndiyar məğlub edilir və əsir alınır.Utbə Inb Fərqəbə ilə bağlanan müqaviləyə görə Azərbaycanın başqa şəhərləri kimi Bəciravan da ağır vergiyə cəlb olunur, ciddi nəzarət altında saxlanılır.Əhməd ibn-Asam Əl Kufi <<Müharibələrin tarixi>>əsərində yazır <<730-cu ildə Seyid ibn-Hərəşə özünün etibar etdiyi adamlarını çağırıb, Bəciravan qalasını qorumağı ,qalanın qapılarını bağlamağı əmr edir.58 min ordu ilə hucuma keçir, döyuşdə qalib gəlir. əldə olunmuş qəniməti Bəciravana gətirir.Usyan başçılarını qalada asdırır. Ərəblərin atəşpərəstliyin möhkəm olduğu bu yerdə güclü qoşun saxlamağı, bu şəhəri istehkama çevirməyi təsadüfi deyildir. Bəciravan kəndində atəşpərəst məbədi Pir-Həsən adı ilə indi də qalır və ziyarətgahdır.Orta əsir tarixçiləri Balazuri, Yaqub ibn-Misgəhvə, Yaqub Həməvi Azərbaycanı zərdüştün vətəni hesab etmişlər.Zeynal Əl Əkbər əsərində belə yazır:<<Göy Keştab hakimiyyəti dövründə Azərbaycanın muğan şəhərindən olan zərdüşt Ben-Purşab gəlmişdir.Keştab onun dinini qəbul edərək ,bu dini<<Esta>> mal dərilərinə yazmağı əmr etdi.Min il bundan əvvəl Əbu Reyhan Biruni yazmışdı:<<Sonradan muğanın ətrafında Mənuçəhr Şahın nəslindən olan azərbaycanlı Sefid Tumanın oğlu Zərdüşt gəldi>> .Qədim mənbələrdən verildiyi məlumata görə, Muğanda hər il zərdüştlərin qurultayı keçirilermiş.Orda zərdüştlərlə bağlı məsələlərdən danışırlarmış. Gətirilən dəlillər ola bilsin ki, elmimizə çoxdan məlumdur. Bütün bunların əhəmiyyəti ondadır ki,Muğanın tarixini zərdüşt abidələri ilə əlaqəli şəkildə oyrendikdə, onun Azərbaycanla bağlılığına şübhə qalmır.
Cəlilabadın Sede bazarının adı da zərdüştlərin Novruz bayramından 100 gün qabaq qeyd etdikləri Sede bayramının adından götürülmüşdür.Seyidbazar kəndindəki Mirzəbəy bulağının yanında<<Məcidli tala>> Bəciravan kəndində <<Pir Həsən>>Eçara kəndindəki qəbirəstanlıq və s. atəşpərəstliyin qalıqlarıdır.Xənəgə və yaxud Xənəyə adına güney və quzey Azərbaycanın ərazisində tez-tez təsadüf edilir.Xənəyə<< Xanəgah>> sözündən əmələ gəlib,ibadətgah <<müqəddəs>> dini məkan deməkdir.Xənəgə kəndində Eneolit dövründən qalma tökmə təpə vardir. Atəşpərəst məbədi indiyədək qalır.Daxma 24x24 həcmində olan bişmiş kərpicdən tikilmişdir.Məbədin içərisindəki kərpiclərin birinin üstündə Qoç buynuzu sitayiş məqsədilə divara hörülmuşdür.Kiçik Asiyada Daskalen deyilən yerdə od məbədi tapılmışdır.Məbəddə sitayiş olunan Öküz və Qoç təsvirləri varmış. Görünür Atəşpərəstlər xanəgahdakı od məbədində Qoç təsvirinə sitayiş etmişlər. İslam dininin təqidlərinə baxmayaraq atəşpərəstlər Zərdüştlüyü qoruyub saxlaya bilmişlər.Zərdüştlər öz dinlərini qoruyub saxlamaq üçün dağlara çəkilirdilər.Rayonun ərazisində yerləşən Parsoba kəndi ərəblərin təqibindən qaçıb muğan atəşpərəstlərinə pənah gətirən parsların obası olmuşdur. Cəlilabadda indidə həmin kənd qalir. Rəşidəddin yazir: << Qazan Xan atəşpərəstləri,Zərdüştləri təqib edir. Onların məbədlərini dağıdır və nə qədər təqib edirdisə də,onlar- yenədə dinindən çəkindirə bilmirdi.Maraqlıdır Qazan Xanın köşküdə Cəlilabadda Muğanda idi.Köşk <<Qazan Köşkü>> adı ilə indiyədək qalır.Tarixi mənbələr subut edirki,XIV əsrə kimi islam dini ilə zərdüştlük arasında kəsilməz mübarizə gedirmi.
Hörmətli Professor Cəfərzadə və digər Alimlər görəsən nə haqla deyirlər ki, Zərdüştlüyün Azərbaycanla heç bir əlaqəsi yoxdur. Nə üçün biz Zərdüştü Atamız hesab edirik?. Hörmətli Professor,<< Hamaşira-Həməşərə kimi ifadə olunur. Deməli, bu söz sırf Xalqımıza məxsusdur, şəriki yoxdur. Özüdəki bəzi başa bəla Alimlərin <<gəlmə>> hesab etdiyi Xalqın dilinde 3 min ildir ki, işlənir.Məhəmməd Peyğəmbəri biz öz atamız və peyğəmbərimiz hesab etdiyimiz kimi,Azərbaycanın minilliklərindən xəbər verən, dunyanın ən qədim dini olan, Zərdüştləkdən və onun mütərəqqi adət ən`ənələrindən də yan keçməməliyik. Azərbaycanda xüsusilə Muğanda zərdüştlüyün atəşpərəstliyin taleyi məni çox narahat edir. Vaxti ilə rəhbərlərin kobud əməli üzündən Həməşərə şəhərinin üst qatları dağıldı. Böyük zəhmətlə traktorların tır-tılları altında çox qiymətli maddi-mədəniyyət abidələrini toplayıb əvvəl evə sonra isə Cəlilabad diyarşunaslıq muzeyinə verdim.<<Həməşərə üzüm sortu sıradan çıxmaq üzrədir. Mən Cəlilabad Rayonundan tutmuş Yardımlıya qədər meşə və dağlardakı atəşpərəstlik abidələri ilə tanış olmuşam. Belə qənaətə gəlmişəm ki, Hind mənbələrini,qədim tarixçilərin zərdüşt abidələri haqqında verdiyi xəbərləri mövcud abidələrlə müqayisəli öyrəndikdə çox gözəl nəticələr verər,həmdə Azərbaycanın zərdüştlə əlaqələrini təsdiqləyər.
Qazan Köşkü
Azərbaycan tarixşunaslıq <<Qazan Köşkü>>haqda müxtəlif mülahizələr var.
Əsil həqiqət.:
Qazan Xanın Vəziri ,Azərbaycanın görkəmli dövlət və siyasi xadimi Fəzlullah Rəşidin<<came-et tavarix>>kitabında deyir ki,
Qazan Xan Biləsuvara gəldi.Həməşərə şəhəri yanında olub Talış dağlarının qurtaracağındakı ən yüksək zirvəyə qalxdı. O, meşələrə adam göndərər,heyvanları:ceyran,cüyür,dağ keçisi və sair arata elətdirib zirvənin ətrafında payalara saldırardı.
Qazan Xanın arvadı Bulaq Xatun qalada taxt qurdurub heyvanlara tamaşa edərmiş.
Qazan Xan bir müddət qalada istrahət etdikdən sonra dağlarla Təbriz şəhərinə yollandı.
Köşk Qazan Xanın yay istirahət düşərgəsi olub,onun adı ilə adlanıb.
Qazan Xan Elxanilərin birinci xanıdır ki, İslam dinini qəbul etmişdir ,Bulaq Xatunla islam dini ilə kəbin kəsdirib evlənmişdir.
Maragalı Şeyx Sədrəddin onun dilinin təmsilatçısı olmuşdur.
Ən maraqlısı odur ki ,<<Qazan Köşkü>>nün ətraf kəndləri Azərbaycan dastanı <<Dədə Qorqud>> kitabındakı adlarla uyğun gəlir.
Cəlilabad Rayonu Qaradağ kəndi Köşkdən 1-2 kilometr arali, Məlik Qasımlı, Bayxanlı "Kərbəlayi Tomarxanın " 7-8 kilometr kənarında yerləşir.
Yardımlı Rayonunun Arus kəndi Köşkün 20 kilometrindədir. Həmin kəndə də <<Adu-Dədrə>>abidəsi yerləşir.Görünür bu abidə də dastandan qalmadir.
<<Dədə Qorqud >>kitabında Qazan Xanın arvadının adı Burla Xatun, Fəzlullah Rəşidədinin kitabında isə Bulaq Xatundur. Maraqli oxşarlıqlardır. Bütün bunları araşdırmaq ixtisaslı Alimlərimizin işidir.
Mən elə bilirəm ki ,<<Dədə Qorqud >> Ensklopediyasının tərtibində dastanda bu yerlərin adı yada salınacaq. Çünki Muğan zonası Qazan Xanın ov ovladığı at oynatdığı yerlərdir!!!
Göstərilən sübut və dəlillər Cəlilabadın Tarixçi Alimi Rəşid Əsgərovun şəxsi fikirləri və məlumatlarına əsaslanıb !
== İqtisadiyyat ==
| |||