Maks Veber: Redaktələr arasındakı fərq

Cəmiyyət haqqında müasir elmlər içərisində alman mütəfəkkiri Maks Veberin (1864– 1920) ideyaları geniş surətdə yayılmışdır. Onun fikrincə, hansı prinsiplərə əsaslanmasından asılı olmayaraq heç bir konsepsiya gələcəyimizi əvvəlcədən bildirməyə, yaxud proqnozlar verməyə qadir deyildir. Toplanmış empirik materialı ümumiləşdirmək və dünya tarixini izah etmək üçün Veber ideal tiplər adlanan konsepsiyanı işləyib hazırlamışdır. Həmin konsepsiya bəşər sivilizasiya tarixinin müxtəlif dövrlərinin modelini, yaxud sxemini vermək üçün əlverişli sayılır. Ona müvafiq olaraq bəşəriyyət tarixində bu cür dövrlər, antik biliklər, feodalizm və kapitalizm kimi başa düşülən ənənəvi cəmiyyətlər özünə determinə edilən əsas, yaxud ikinci dərəcəli prinsiplərə obyektiv olaraq daxil etmir. Onlar öz adlarını sırf şərti olaraq, ancaq praktiki məqsədlər üçün tarixin sxematik tipləşdirilməsi məqsədi xatirinə daşımışdır. Lakin bu o demək deyildir ki, Veber müxtəlif inkişaf mərhələlərində ictimai münasibətlərin bərqərar olunmasına təsir edən müəyyən amillərin varlığını inkar edir. Söhbət təkcə öz fəaliyəti ilə tarixin gedişinə təsir edə bilən təsadüfi şəraitdən, yaxud ayrı– ayrıayrı–ayrı şəxsiyyətlərdən deyil, daha zəruri məsələlərdən gedir. Bunlar Veberin fikrincə, tarixi dövrlərin təsnifatı kriteriyaları hesab oluna bilər. Veber tarixi şərti olaraq üç böyük dövrə bölür: ənənəvi, feodal, kapitalist adlı bu dövrlər üçün ümumi olan cəhət adamların birinin digəri üzərində ağalığıdır. Amma ağalıq yaxud idarəçilik formaları və onları doğuran səbəblər müxtəlif olmuşdur.

*Ənənəvi yaxud antik cəmiyyətdə ağalıq, yəni hakimiyyətin hakimlər və onlara tabe olanlar tərəfindən müqəddəs və ənənəvi olaraq ən qədim zamanlardan irsən verilmiş kimi anlamına əsaslanırdı. Bu cəmiyyətdə ağa ilə tabe olan arasındakı münasibətlər iqtisadi, yaxud da inzibati prinsiplərlə müəyyən olunmur, ənənəvi borc hissi ilə, tabe olanın öz ağasına sədaqəti ilə müəyyən edilir. Nümunə olaraq feodalizm dövrünü göstərmək olar. Bu dövrdə torpaq sahibkarları kraldan hansısa bir qanun əsasında yox, sadəcə olaraq sadiqlik və yaxınlıq əlamətlərinə görə asılı vəziyyətdə idilər. Kral heç bir qanuna əsaslanmadan özündən aşağı statusda olan istənilən torpaq sahibkarını və yaxud digər şəxsi mülkündən azad edə, və ya ona hansısa mülk bağışlaya bilərdi. Bu tip sistemin ən zəif cəhəti isə qanun yox, sırf yaxınlıq, dostluq və sədaqətlilik prinsipləri üzərində qurulmasıdır. Belə olan təqdirdə sadə insanlar irəli getmək üçün gərək ağa və ya kral ilə mütləq dostluq əlaqəsi qurmalı idilər, bu da ki hər kəsin etmək istədiyi bir şey deyildi. Bir nüansı qeyd etmək yerinə düşərdi ki, ənənəvi ağalıq yalnız dövlət səviyyəsində deyil, hətta ailə səviyyəsində də müşahidə olunur. Məsəl üçün, patriarxat cəmiyyətlərdə ailədə atanın sözü ananın sözündən daha keçərlidir. Atalar bir növ rəhbər, hakim funksiyasını yerinə yetirir. Bu hökmranlıq ona hansısa konstitusiyonal qanunla yox, yalnız və yalnız cəmiyyət tərəfindən verilib, çünki o cəmiyyətdə tarixən kişilər qadınlardan daha üstün mövqedə olublar.

*Ağalığın xarizmatik forması tamamilə hakimin şəxsi ləyaqəti ilə şərtlənir ki, onu əhatə edənlərin və ona tabe olanların gözündə fövqəltəbii, fövqəlinsan, yaxud Allah tərəfindən göndərilmiş kimi görünür. Xarizmatik hakim (lider) xüsusi, qeyri– adiqeyri–adi keyfiyyətlərə malik olub, öz tərəfdarlarının gözündə pak, təmiz hesab olunur. Xarizmatik lider rolunda dini vaiz, peyğəmbər, siyasi xadim, sərkərdə və b. çıxış edə bilər. Xarizmatik idarəçilik öz mahiyyətinə görə irrasionaldır, çünki heç bir qayda ilə nizamlanmır. Həmin idarəçilik liderin (hakimin) populyarlığı, xalq arasında etibarı olana qədər hökm sürür. Onun çoxsaylı tərəfdarları, yetirmələri və ardıcılları olur. Ənənəvi idarəçiliyə oxşar olaraq, bu tip ağalığın da ən zəif cəhəti qanun yox, şəxsi ləyaqətin daha vacib olmasıdır. Qanun olmadığı üçün lider, nəticəsindən asılı olmayaraq, istənilən hərəkəti edə və siyasəti yürüdə bilər. Ona etiraz edənlərin isə cəzalanmə ehtimalı olduqca yüksəkdir. Bu tip idarəetməni müasir dövrdə Şimali Koreyada görmək mümkündür. Lider öldüyü zaman isə bu quruluş olduqca çətin zaman yaşayır. Əksər hallarda ölən lideri əvəzləyən şəxs onun qədər karizmatik və sözükeçən olmadığı üçün daxili munaqişələrin yaranma ehtimali olduqca artır, bəzi hallarda isə quruluş çökür və yenisi ilə əvəz olunur.

== Din və sosial dəyişikliklər ==

Özündən əvvəlki bir çox sələfləri kimi, M.Veber də cəmiyyətin tarixinin başa düşülməsində dinə böyük əhəmiyyət verir. Məsələn, onun fikrincə kapitalizmin Qərb modelinin təzahüründə protestantizm mühüm rol oynamışdır. Veber siyasi, iqtisadi və mədəni sahələrdə lider mövqe qazanmış şəxslərin mənsub olduqları dinə baxdıqda onların əksəriyyətinin protestant olduğunu sezmişdir. Bundan əlavə olaraq, Veber nəyə görə təbii sərvət və işçi qüvvəsi cəhətdən Qərb ölkələrindən də irəlidə olan Hindistan və Çin kimi nəhəng ölkələrin sosial-iqtisadi cəhətdən inkişaf etmədiklərini araşdıranda bir daha din faktorunun bu vəziyyətin yaranmasının başlıca səbəb olduğunu görub. Şərqdə mövcud olan dinlər (Hinduismhinduizm, Konfucismkonfusizm, İslam) konservativ olduqları və insanları daha çox qeyri-dünyəvi işlərlə (məsəlçün İslam dinində axirət dünyası ilə) məşqul olmağa çağırdığı halda, Protestantizmprotestantizm, Katolikkatolik mənsəbindən fərqli olaraq, insanları daha çox maddi dünyanın işləri ilə məşqul olmaqa, pul qazanmaqa və biznes qurmaqa çağırır, amma eyni zamanda, lüks həyatdan və mənasız yerə vaxt keçirməkdən uzaq durmağa çağırır. ÖO dövrdə populyarlıq qazanmağa başlayan Kalvinizmkelvinizm (JohnCon Calvin-inKelvinin başlatdığı dini hərəkat və idealar) protestant idealara əlavələr edərək o ideaları insanlar arasında daha da məşhurlaşdırır və daha çox insan bu idealara tabe olmağa və həyatını o idealar əsasında formalaşdırır. JohnCon CalvinKelvin iddia edirkiedir ki, insanın taleyi insan dünyaya gəlməmişdən qabaq müəyyən olunur Allah tərəfindən müəyyən olunur. Bunu dəyişdirmək mümkün deyil. Lakin, əgər insan Allah tərəfindən seçilmiş bir insan olduğuna əmin olmaq üçün Allahın ona bəxş etdiyi iş və nemətlərdən (ağıl, bacarıq, maddiyyət) maksimum dərəcədə düzgün və səmərəli istifadə etməlidir. Bunu etdiyi halda o insan özünü rahat və Allah tərəfindən digər dünyada mükafatlandırılacağınamükafatlandırılacağını güman edə bilər. KalvinizminKelvinizmin bu ideasıideyası insanları əllərindən gəldiyi qədər effektiv və məhsuldar iş görməyə vadar edir. Nəticədə yeni kəşflər ortaya çıxır, böyük biznes və ticarət əlaqələri yaranır. İstehsal vasitələrinin və bizneslərin sahibi olan şəxslər sadə camaatı işlədərək (əksər hallarda xoşagəlməz şəraitdə və aşağı maaşla) məhsuldarlığı artırır. Beləcə cəmiyyət sosial təbəqələrə bölünməyə başlayır və kapitalizmin ilk toxumları səpilir. Təəssüf ki bəzi imkanlı şəxslər əməyindən faydalandığı işçiləri dəhşətli formada istismara, qazandıqları pulları lüks həyata, mənasız yerlərə xərcləməyə başlayırlar. Ümumilikdə, Maks Veberin bu araşdırması din faktorunun necə bir dəyişikliyə səbəb ola biləcəyini bizlərə nümayiş edir. Lakin Veber sonda bunu da qeyd edir ki din faktoru bu dəyişikliklərə tək başına sahib olmur. KalvinizmKelvinizm və Protestantismləprotestantizmlə yanaşı texnologiyanın sürətli inkişafi, urbanizasiya (kənd əhalisinin şəhərə axını və proletariatı formalaşdırmasi) , ticarətin güclənməsi və feudalizminfeodalizmin iflası da bu sosial-iqtisadi dəyişiklərdə böyük rol oynayıb.

[[KateqoriyaКатегория:Almaniya sosioloqlarıtarixçiləri]]

{{Link FMFA|vi}}