Emil Durkhaym: Redaktələr arasındakı fərq

Emil Durkhaym 1858-1917-ci illər arasında yaşamış və sosiologiya elminə müstəsna töhvələr vermiş dahi fransız sosioloqdur və elə buna görə də sosiologiyanın "atalarından" biri sayılır. Onun "Suicide", "Division of Labour" və "The Elementary forms of Religious Life" əsərləri tarix boyu hər bir cəmiyyətdə mövcud olmuş və indiki dövrdə də müşahidə olunan intihar, xaos, özbaşınalıq, birliyin olmaması kimi ciddi sosial problemlərə işıq tutmuş və onları anlamağımızda və həll yolları tapmaqda köməkçi olmuşdur. ▼

Durkheim dinin insanları birləşdirən və pis əməllərdən çəkindirən ən əsas faktor olduğunu apardığı araşdırmalarla sübut etmişdir. Qısacası, cəmiyyətdəki problemlərin kökünün dinsizlik, birliyin pozulması, eqoism və maddiyyətin mənəvi dəyərləri üstələməsindən yarandığını deyən Durkheimin bu ideyası hələ də öz çəkisini qoruyub saxlamaqdadır və XX-XXI əsrlərdə yaşamış məşhur Amerikan sosioloq Bryan Wilson tərəfindən də sübut olunmuşdur.▼

Emil Durkhaymın sosiologiya, və ümumiyyətlə, bütün elm aləminə verdiyi ən böyük tövhə şübhəsiz ki onun intihar hadisələri ilə bağlı apardığı araşdırmalar olmuşdur. Durkhayma qədər təkcə Qərbdə deyil, bütün dünyada intiharın səbəbi hər zaman intihar edən şəxsin səhhətində və psixoloji durumunda görülürdü, lakin Durkhaym kəşf etdi ki, intiharın səbəbi fərdin özündən çox onun yaşadığı ətraf mühitdə axtarılmalıdır. Durkhaym araşdırmasına müxtəlif Avropa ölkələrindəki intiharla bağlı statistik məlumatları yığaraq başladı. O tez bir zamanda gördü ki müəyyən qrup insanlar (katoliklər, qadınlar, varlı şəxslər, cavanlar) digərlərindən (protestantlar, kişilərdən, qocalardan, imkansızlardan) daha az hallarda intihara əl atırlar. Buna görə də Durkhaym intiharı sosial fakt adlandırdı. Sosial fakt insanların yaratdığı, lakin onların nəzarətindən çıxan və onlara istər-istəməz təsir edən sosial fenomenə deyilir.Məsəl üçün, intihar hadisəsi sadə insanların nəzarətində olmayan sosial-iqtisadi və siyasi durumla olduqca sıx əlaqədədir və ətraf mühitdə baş verən dəyişikliklər insanın şəxsi həyatına da təsir edir. Sosial faktı birazdan daha dərindən açıqlayacam. Durkhaym intiharı 2 qrupa (hər qrupun özu də 2 qrupa bölünür) ayırıb. Bir qrup cəmiyyətə inteqrasiya (l'intégration sociale) və digəri insanların mənəvi dəyərlərinin nəzarəti (regulation morale) adlanır.▼

*Altruistic- Cəmiyyətə olduqca sıx bağlı olan və cəmiyyətin qoyduğu qayda-qanunlara və dəyərlərə son dərəcə yüksək formada əməl edən şəxsin törətdiyi intihar altruistic intihar adlanır. Məsəlçün, bəzi qəbilələrdə və hətta nisbətən sivilizasiyalaşmış bölgələrdə (Hindistanın bəzi bölgələrində) qadının onun həyat yoldaşı öldüyü zaman intihar etməsi yüksək dəyərləndirilir çünki o insanların inancına görə belə vəziyyətdə inithar etmək dini cəhətdən də qəbul edilir və digər dünyada mükafatlandırılır. Digər altruistic intihar isə digərləri uğrunda öz canından keçən insanlara aid edilir. Bu qrupa müharibə zamanı düşmənə əsir düşməkdənsə özünü öldürən vı yaxud ailəsi, cəmiyyəti və digərləri uğrunda öz canına qəsd edən insanlar aiddir. Durkhaym insanı cəmiyyətə bağlayan və intihar riskini azaldan faktorlar olaraq din və cəmiyyətdəki dəyərləri göstərib. Durkhayma görə dinin güclü olduğu mühitdə intiharın baş vermə ehtimalı aşağı enir çünki din intiharı pisləyir. Bundan əlavə olaraq da dinin və dəyərlərin güclü olduğu cəmiyyətlərdə adətən insanlar arasındakı bağlar sıx olur. Bu sıxlıq fərdi insanlara çətin zamanlarda, problemlərlə üzləşən anda onları intihar çəkindirməyə qadirdir. Belə ki primitiv və tam müasirləşməmiş cəmiyyətlərdə insanlar birbiri ilə daima sıx əlaqədə olurlar, problemlərini bölüşüb digərlərindən rahatlıqla məsləhət alırlar. Nəticədə də ciddi problemlə üzləşən şəxs intihardan əl çəkir. Lakin, müasir cəmiyyətlərdə bu sıxlıq xeyli azaldığı üçün intihar riski çoxalır (xüsusən də ailəli və ya ata anası və dostları olmayan insanlar intihara tez əl atırlar). İntiharın əksər dinlər tərəfindən pislənməsi də insanları inithardan çəkindirən ünsürlərdən biridir.▼

*Egoist- Durkhayma görə əgər din və dəyərlər öz gücünü itirsə və insanların cəmiyyətlə olan əlaqəsi pozulsa, bu zaman egoist intiharların sayı artır. Bu növün egoist adlanmasının səbəbi odur ki cəmiyyətlə və digərləri ilə əlaqəni itirən, həyatda məna görməyən və dini ünsürləri nəzərə almayan şəxs yalnız və yalnız problemlərdən çıxış yolunu intihara əl ataraq ölməkdə görür. Bu davranış ona görə də egoist davranış adlanır. Bu tip intihar hadisələri müasir dövrdə tez-tez baş verir, xüsusən də insanlar arasında mehribançılığın və dinin təsiriniin itdiyi cəmiyyətlərdə bu tip hallar artan tempdə müşahidə olunur. İntiharla bağlı digər kateqoriyada, insanların mənəvi dəyərlərinin nəzarəti kateqoriyasında isə Durkhaym anomique (anomik) və fataliste ( fatalistik- şəxsi həyatın dözülməz dərəcədə başqası tərəfindən idarə edilməsi ) intiharları barədə danışıb.▼

*Anomique- Bu söz fransız dilindən tərcümədə dəyərlərin itməsi, cəmiyyətdəki dəyərlərin, qayda-qanunların insanlar üzərindəki nəzarətinin itməsi deməkdir. Ona görə də Durkhaym çaşqınlıq, xaos, özbaşınalıq, dəyərlərin itdiyi şəraitdə baş verən intiharlara anomique adı vermişdir. Məsəl üçün, ciddi iqtisadi, sosial və ya siyasi mənfi dəyişikliklərin müşahidə olunduğu cəmiyyətlərdə anomique intiharlar artır. Bu dəyişikliklərdən mənfi təsirlənən insanın özünə qəsd etməsi anomique intihar adlanır. Bir başqa formada desək, məsəl üçün, varlı bir insan çox qısa zamanda müflisləşib intihara əl atırsa, bu intihar anomique adlanır, çünki o insanın həyatında ciddi mənfi dəyişiklik baş verir və bu dəyişiklik onun üçün dözülməz olur. Lakin, nə qədər təzadlı olsa da, müharibə zamanı adətən özünə-qəsd halları artmır. Səbəb olaraq Durkhaym deyib ki insanların birlik olmaq və düşmənə qalib gəlmək istəyi onları intihardan çəkindirir. Ona görə də hər mənfi dəyişikliyin intiharların sayını artırdığını demək düzgün olmazdı.▼

*Fatalist-Bu tip intiharlar adətən şəxsi həyatı, dini-mənəvi düşüncələri başqası tərəfindən həddən artıq nəzarət altında olan insanlar tərəfindən həyata keçirilir. Nümunə olaraq quldarlıq dövründə yaşayan qulları göstərmək olar. Onlar şəxsi azadlıqlarını tam itirmiş insanlar idilər və quldarlar tərəfindən dözülməz həyat şəraitinə məhkum edilmişdilər, və buna görə də çoxları çıxışı intiharda görürdülər. ▼

Durkhaymın intiharla bağlı fikirlərinə tənqidlər elə də çox yayılmayıb. Tənqid edilən zaman isə gətirilən arqument isə adətən belə olur; bəzi intihar hadisələri bir yox, bir neçə növə aid oluna bilər. Məsəl üçün, baş verən ciddi siyasi dəyişiklikdən sonra bir ölkədə qəddar və avtoritar rejim hakimiyyətə gəlir. İnsan həyatının bütün sahələrinə qanunsuz müdaxilə edən hökümət hakimiyyətə barbar yollarla inqilab edib gəldiyindən ölkənin iqtisadi vəziyyəti də olduqca korlanır. İmkanlı bir şəxs maddi cəhətdən müflisləşir. Onun kimi şəxslər üçün anomik (vəziyyətin mənfiyə doğru kəskin dəyişməsi) vəziyyət yaranır. Həyatları kəskin şəkildə dəyişir. Yenidən iş qurmaq isə dövlətin avtoritar, totalitar və iqtisadiyyatın milliləşdirilməsi siyasətinə görə uğursuz olur. Əvvəllər imkanlı və azad olan şəxslər artıq müflis və dövlət tərəfindən sıxılan insanlara çevrilirlər. Bütün bunlara dözməyib intihar edən şəxsin intiharını gəlin qruplaşdırmağa çalışaq. Bu intiharda 3 cür çalar var. Anomik, çünki durum kəskin şəkildə bir anda dəyişir. Egoist, çünki sosial vəziyyətin dəyişməsi ilə insanlar özlərini cəmiyyətdən təcrid olunmuş hiss edirlər. Bir vaxtlar onlar üzərində nəzarət edici funksiya daşıyan milli dəyərlər öz gücünü itirir. Nəticə də isə insanı intihardan çəkindirən əsas amillərdən biri sıradan çıxır. Fatalist, çünki dövlət insanların həyatına olduqca yersiz və sıx şəkildə nəzarət edir, onların azadlıqlarını əlindən alır (indiki Şimali Koreya kimi). Ona görə də, intiharların hamısı bir qrupa sığışdırıla bilməz. Hər bir intihar hadisəsini araşdıran zaman onun müxtəlif motivlərinin ola biləcəyini hər zaman yadda saxlamaq gərəkdir. Emil Durkhaymın intiharla bağlı işlərini oxumaq bizlərə və dövlət orqanlarına olduqca faydalıdır çünki bu məlumatlara sahib olan şəxs nə vaxtsa belə bir halı analiz edən zaman daha geniş çərçivədə düşünə bilər və hadisənin səbəbinin tapılmasında bu məlumatlar müstəsna rol oynaya bilər.▼

==Sosial faktlar==▼

Mentalitet, başqa sözlə desək, milli dəyərlər insanlar tərəfindən yaradılıb. Lakin, yaradılandan bir müddət sonra insanlar üzərində nəzarət edici qüvvəyə çevrilir, və o dəyərlərə qarşı çıxmaq hörmətsizlik, tərbiyəsizlik və dəyərlərdən uzaqlaşmaq kimi qiymətləndirilir. Dəyərlərə qarşı çıxan şəxs cəmiyyət içində nüfuzdan düşür və mənfi ad qazanır. Məhz buna görə mənfi ad qazanmamaq üçün insanlar öz hərəkətlərini cəmiyyətin kriteriyalarına uyğunlaşdırırlar. Bir nüansı da vurğulamaq yerinə düşərdi ki, sosial faktlar əvvəl ki nəsillər tərəfindən yaradılsa da, gələcək nəsillər üzərində də təsirini saxlayır. Məsəl üçün, hal-hazırkı milli dəyərləri indiki nəsil, bizlər və sizlər deyil, bizdən neçə illər qabaq yaşayan baba-nənələrimiz yaratmışlar. Cəmiyyət hər bir fərdin həyatının demək olar bütün sahələrinə təsir edir (ictimaiyyət içində hərəkətindən tutmuş ailə daxili vəziyyətə kimi). Lakin, müasir dövrdə vəziyyət Durkhaymın yaşadığı dövrdən xeyli fərqlidir. Durkhaymın yazdığı dövrlərdə insanlar indiki dövrdən daha sıx əlaqədə yaşayırdılar, həyat tərzləri birbirinə bənzəyirdi, dinin və milli dəyərlərin təsiri daha güclü idi, baxmayaraq ki o dövrdə Fransada siyasi inqilablar və dəyişikliklər insanların həyatına çox mənfi təsir etmiş və milli dəyərlərin zəifləməsinə gətirib çıxarmışdır. ▼

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, sosial faktlar insanların hətta şəxsi həyatına da təsirsiz ötüşmür, və bunu müqayisə apararaq açıq-aydın şəkildə görmək olar. Qərbi Avropa və Yaxın Şərq xalqlarının qadınlara olan münasibəti birbirindən fərqlidir. Qərbi Avropada ailələrdə adətən qadın və kişi hər ikisi də işləyirlər, və bu bütün cəmiyyətdə bu hal normal qarşılanır. Avropalı qadınlar daha azaddırlar və qanun tərəfindən də həm qorunur həm də dəstəklənirlər. Baxmayaraq ki bu xalqlar da tarixən qadınların haqqlarını tapdalayıblar, onlar uzun bir müddətdən sonra qadınlara da azadlıq veriblər, və son onilliklər ərzində də qadınları müdafiə edən saysız-hesabsız qanunlar qəbul olunub. Lakin, Yaxın Şərqin əksər hissələrində həm dinin, həm də mədəniyyətin təsirindən qadınlar hələ də Avropadakı həmcinsləri kimi azadlıq tapmayıblar. Məsəl üçün, İran və Səudiyyə Ərəbistanında qadınlar hicabsız ictimai yerlərə çıxa bilməzlər. Səudiyyə Ərəbistanında qadınlara hətta maşın sürməyə də qanun tərəfindən qadağa qoyulub. Yaxın Şərq ölkələrində qadınlar siyasətdən də uzaqdırlar. Bir sözlə, tarix boyu mövcud olan dəyərlər qanunlara da ciddi təsir etmişdir və insanların şəxsi seçimlərinə və həyatlarına də təsir edib və edəcəkdir. Sosial faktlara dair digər nümunələrə isə müəyyən cəmiyyətdə insanların istər-istəməz keçirdikləri tədbirlər (dini, toy, yas mərasimləri) və həyat tərzini aid etmək olar. Bir cümlə ilə desək, sosial faktlar insanları formalaşdıran ən güclü ünsürlərdən biridir.▼

==Mənbə==▼

Durkheim, Emile (1897) Suicide (İntihar).▼