Bəhailik: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Səhifənin bütün məzmununun silinməsi |
k 213.154.17.246 tərəfindən edilmiş redaktələr geri qaytarılaraq Glaisher tərəfindən yaradılan sonuncu versiya bərpa olundu. |
||
Sətir 1:
[[Şəkil:Bahai star.svg|100px|right]]
{{Din}}
'''Bəhailik''' — hal-hazırda dünyanın 235 ölkəsində 6 milyondan çox ardıcılı olan müstəqil dindir.
== Yaranması və inkişafı ==
XIX əsrin 40-50-ci illərində [[İran]]da yaranmış Bəhai dini dünya dinləri arasında ən son yaranandır. Tam müstəqil dini təlim olmasına baxmayaraq, onu bəzən yalnış olaraq "İslam təriqəti" və yaxud "İslam daxilində reformasiya hərəkatı" kimi təqdim edirlər.
Bəhai dini XIX əsrin ikinci yarısında İrandan [[Azərbaycan]], [[Türkiyə]], Orta [[Asiya]], [[Rusiya]], [[Avropa]] və [[Şimali Amerika]]ya, XX əsrin 30-50-ci illərində isə Cənubi Amerika, [[Afrika]], [[Avstraliya]] və Okeaniya adalarına yayılmışdır. Bu dini qəbul etmiş şəxslərin nüməyəndəsi olduğu millətlərin, xalqların və etnik qrupların sayı 2100-i keçmiş, Bəhai dini ədəbiyyatı 802 dilə tərcümə edilmişdir.
Bəhailər vahid beynəlxalq təşkilatda – Bəhailərin Beynəlxalq Birliyində birləşmişdir. Bu Beynəlxalq Dini Qurumun Ali Ruhani və İnzibati orqanı, "Allahın Ümumdünya Ədalət Evi" və Müqəddəs ziyarətgahları İsrailin (işğaldan qabaqkı Fələstinin) Hayfa və Əkka şəhərlərində yerləşmişdir.
Bəhailərin Beynəlxalq Birliyi – planetimizdə sülhü, qlobal ekologiyanı və insan haqlarını qorumaq, xalqların iqtisadi, sosial və mədəni inkişafına nail olmaq yollarında [[Birləşmiş Millətlər Təşkilatı|BMT]]-nin bir sıra orqanları – [[EKOSOS]], [[YUNİSEF]], [[YUNEP]] ilə əməkdaşlıq edir. Birlik hər il dünyanın müxtəlif yerlərində təhsil, səhiyyə, ekologiya, insan hüquqları sahəsində [[1500]]-ə qədər layihə həyata keçirir. ABŞ, [[Kanada]], Avstraliya və bəzi Avropa, Asiya və Afrika ölkələrində Bəhai İcmaları nüfuzlu dini azlıq sayılırlar.
Bəhai dininin tarixi, [[Bab]], [[Bəhaullah]] və [[Əbdül-Bəha Abbas]] dövrünün dramatik hadisələrlə dolu ilkin çağları barədə bir çox kitablar yazılmışdır. Bu kitablardan bəzilərinin Azərbaycan dilinə tərcüməsi var:
# [[Nəbil Zərəndi]]. Dan yerinin şəfəqləri.
# [[Con Esslemont]]. Bəhaullah və Yeni Era.
XIX əsrin əvvəllərində İran ölkəsinin insanları min il əvvəl qeybə çəkilmiş on ikinci [[imam Mehdi]] [[Sahib-əz-Zamanın]] ([[Qaim]]in) tezliklə zühur edəcəyini gözləyirdilər. İnanırdılar ki, O, əvvəlki görkəmində qayıdacaq, özünü Ali hökmdar elan edəcək, Yerdə zülmün kökünü kəsib, ədaləti bərpa edəcəkdir. Mehdinin yaxın günlərdə zühur etməsinə inam şeyxilər təriqətində daha güclü idi. Təriqətin lideri Şeyx Əhməd Əhsainin nəzərincə, Mehdinin hakimiyyəti mistik xarakterli olacaqdır. Onun şöhrəti dünyəvi deyil, ruhani səciyyə daşıyacaqdır. Onun qələbələri insan qəlblərinin qalalarını fəth etməkdən ibarət olacaqdır. Müsəlmanlar İlahi Zühurun 1260-cı ildə (yəni [[1844]]-cü il) baş verəcəyini gözləyirdilər. Çünki İmam Əlinin (ə.s.) dilindən nəql olunan hədisdə deyilirdi ki, "Ağac ilində (1260) İlahinin doğru yol göstərən ağacı dünyaya gələcəkdir". İmam Cəfər Sadiq (ə.s.) də Mehdi barədə demişdir: "60-cı illərdə Onun fəaliyyəti üzə çıxacaq və adı tez-tez xatırlanacaq".
[[Şəkil:Haifa-Bahai world center front.jpg|thumb|300px|İsrailin Hayfa şəhərində [[Bab]]ın qəbri]]
Həmin illər Xristian dünyasında da insanlar həyacan içində idi: Asiyada Yozef Volf, İngiltərədə Edvard İrvinq, Pensilvaniyada Uilyam Miller, Almaniyada Leonard Kolber bir-birilərindən xəbərsiz – Tövrat və İncil yazılarının tədqiqi əsasında [[1844]]-cü ildə (1260) İsa Məsihin ikinci zühurunun baş verəcəyini söyləyirdilər.
U.A. Spayser "Müasirlik peyğəmbərliklər işığında" kitabında yazırdı: "Müqəddəs Yazıların tədqiqatçıları ümumi bir rəyə gəliblər ki, Daniyel Peyğəmbərin bəşəriyyət üçün təyin etdiyi 2300 il sona çatır və orada [[1844]]-cü il Qiyamət Günü kimi göstərilmişdir".
[[1844]]-cü il [[23 May]]ında [[Bab]] (ərəbcə "qapı" deməkdir) İranın [[Şiraz]] şəhərində Öz İlahi Missiyasını elan etdiyi gün Bəhai dininin quruluş tarixi hesab olunur. O bildirir ki, gəlişində əsas məqsəd insanları Müqəddəs Kitablarda vəd olunmuş və zamanın sonunda Zühür edəcək kəsin gəlişilə mücdələmək və onları bu fövqaladə hadisəyə hazırlamaqdır. O yazırdı: "Mən ancaq bu Qüdrətli kitabın hərfiyəm və bu hüdüdsuz dəryanın damlasıyam. O zühur edəndə Mənim əsl təbiətim, Mənim sirlərim, müammalarım və eyhamlarım aşkar və anlaşılan olacaqdır..."
[[Şeyxiyyə təriqəti|Şeyxi]] təriqətinin 18 nəfər üzvü Baba iman gətirərək, yeni dinin müjdəsini insanlara çatdırmaq üçün İranın şəhər və kəndlərinə səpələnirlər. Babın, öz görüşünə görə, mənəvi dirçəlişə, xurafatdan, mövhumatdan uzaqlaşmağa, ədalətə və qardaşlığa, qadınların əsarətdən azad edilməsinə dair alovlu çağırışları İranda Yaxın və Orta Şərqi lərzəyə gətirən babilər hərəkatına səbəb olur (bax: Nəbil Zərəndi, Dan yerinin şəfəqləri). Bir sıra Qərb tədqiqatçılarının fikrinə görə Babın sosial ideyaları öz qabaqçıllığına görə XIX əsr Avropa ictimai fikrini dəfələrlə arxada qoyurdu (bax: Fransa səfirliyinin məmuru L. M. Nikola və Avstriyanın hərbi atteşesi Alfred fon Qumensin əsərləri). Babilər hərəkatının geniş vüsət almasından qorxuya düşmüş şah hökuməti və ruhanilər Babı məhv etmək qərarını verirlər. Bab Təbrizə gətirilir və [[1850]]-ci il [[9 İyul]]da camaat qarşısında edam edilir. Hökumət qoşunları 150 min insanı öldürdükdən sonra Babilər hərəkatı yatırılır.
== Əsas prinsipləri ==
[[Şəkil:051907 Wilmette IMG 1404 The Greatest Name.jpg|thumb|upright=1.25|]]
'''Allahın birliyi'''. Allah – mütləq başlanğıc və mütləq ilkin səbəbdir, əzəli varlıq, insan şüuruna sığmayan, Kainatın Öz-özünə var olan və Özü özünə kifayət olan Yaradanı, bu dünyanın məkan və zaman çərçivələrindən azad olan bir Varlıqdır.
'''Dinlərin birliyi'''. Bu dünyanı yaradarkən, Allah insan nəzərinə tam açıqlana bilməyən bir məqsəd qoymuşdur. Lakin, Öz məqsədlərini həyata keçirmək üçün Allah vaxtaşırı Elçiləri – Peyğəmbərləri – Zühurları vasitəsi ilə bəşəriyyətə Öz idarə edici prinsiplərini – Vəhyini çatdırır ki, bir balaca, mədəni-tarixi xüsusiyyətlərlə məhdudlaşan insan qavrama qabiliyyəti dairəsində Allahın məqsədinin pərdələrini açsın. Əslində bütün İlahi-Vəhyi dinlər eyni İlahi Həqiqəti gətirmişlər, onlar arasında olan fərq isə bəşəriyyətin müxtəlif səviyyə hazırlığında və mədəniyyət ənənələrinin müxtəlifliyindən irəli gəlmişdir. Bəhailər bütün əvvəlki İlahi Zühurları – Həzrət Musanı, Həzrət Krişnanı, Həzrət Zərdüştü, Həzrət Buddanı, Həzrət İsanı, Həzrət Məhəmmədi, – və eləcə də onların gətirdiyi Müqəddəs Yazıları qəbul edir və onların hər birinə dərin ehtiramla yanaşırlar. Lakin bəhailər bəzi kifayət dərəcədə məlumatı olmayanların düşündüyündən fərqli olaraq müxtəlif dinləri eklektik birləşdirmək fikrindən uzaqdırlar. Bəhailər müxtəlif dinlərə eyni İlahi həqiqətin müxtəlif natamam mənimsənmələri kimi (bir dairənin seqmentləri kimi) baxırlar. Bəhailər eləcə də hesab edir ki, Həzrət Babın gəlişilə Adəm dövrü və ya Peyğəmbərlik dövrü sona yetmişdir və bu müddət ərzində bəşəriyyət öz inkişafının müəyyən mərhələsinin sonuna çatmışdır, və həmən dövrün sonuncu Peyğəmbəri Həzrət Məhəmməddir. Həzrət Bəhaullahın isə gəlişi ilə əvvəlki Yazılarda "Qiyamət Günü", "Gecəsiz Gündüz" kimi qeyd edilən yeni dövr başlanmışdır. Bu dövrdə bəşəriyyət üçün topladığı imkanlarını reallaşdırmaq, yaşa dolaraq kimi keyfiyyətcə dəyişmək, və bundan sonra müharibə və münaqişələri uşaq xəstəlikləri kimi unudaraq daha da inkişaf etmək və təkmilləşmək təyin olunmuşdur.
'''Bəşəriyyətin birliyi'''. Öncə göstərilən imkanları əldə etmək üçün bəşəriyyətin indiki inkişaf mərhələsində onu vahid, harmonik fəaliyyət göstərən organizm kimi birləşdirmək vaxtıdır. Bu məqsədin həyata keçirilmə proqramı bəşəriyyətə Həzrət Bəhaullahın Vəhyi vasitəsilə gətirilmişdir. Həzrət Bəhaullahin əli ilə yazılmış, sonralar Yaziların yeganə səlahiyyətli şərhçisi olan Həzrət Əbdülbəhanın şərh etdiyi Bəhai Dininin Müqəddəs Yazılarında bu Ilahi Planın bir çox təfsilatları və idarəedici prinsipləri göstərilmişdir. Bunların arasında:
'''Bütün insanlara qarşı dostluq və sevgi münasibəti'''. Din bu sevginin mənbəyi olmalı və heç bir təqdirdə antipatiya, nifrət və fikir ayrılığına gətirib çıxarmamalıdır.
'''Həqiqətin müstəqil axtarışı''' – hər bir bəhainin haqqı və borcudur. Yalan çoxüzlüdür, həqiqət isə tək və bölünməzdir. Ona görə də insanlar həqiqəti axtarsalar, onlar mütləq birliyə gələcəklər. Bəhai dövrünün gəlişi ilə ruhaniliyin (mollalığın, keşişliyin) bir təsisat kimi ləğv olunması bu prinsiplə əlaqədardır.
'''Bütün insanların anadan gəlmə bərabər olması'''nı qəbul etmək və bütün irqi, milliyyət, sinfi, dövlət, siyasi, dini və s. mövhumatlardan qəti imtina etmək və bununla insanları qarşı-qarşıya duran qruplara ayıran səbəbləri aradan götürmək.
'''Hüquq və imkan baxımından kişi və qadınların bərabərliyi'''.
'''Yaşam vasitələrinin tarazlaşdırılması'''. Bütün insanların müəyyən minimum xoş güzarana malik olmağa haqqları var. Əlbəttə, söhbət bərabərləşdirmədən yox, həddən artıq fərqlərin məhdudlaşdırılmasından gedir.
'''Xalqların ümumdünyəvi federasiyasının zəruriyyəti'''. Bununla dünyada ümumbəşəri sülh və razılığa nail olmaq olar.
'''Vahid beynəlxalq köməkçi dilin labüdlüyü'''.
'''Müqəddəs təsisat və sivilizasiyanın əsası olan ailəyə hörmət'''. Bəhai dinində nigah və ailə həyatı bərabərlik, şəriklik, qarşılıqlı hörmət və ər-arvad sədaqəti ilə səciyyələndirilir.
'''Dinin və elmin harmonik inkişafı prinsipi'''. Elmsiz din – mövhumatdan başqa heç bir şey deyildir. Dinsiz elm – bir korluqdur ki, bəşəriyyətin imkanlarını boşa xərcləməklə onu birlik əvəzinə çarpışma vasitələrinin istehsalına və qarşılıqlı tələfat uçurumuna aparır. Din bir yerdə qalmamalıdır, əksinə, elmlə birlikdə və onun qabaqcıl nailiyyətləri ilə harmoniyada inkişaf etməlidir.
'''Məsləhət və məşvərət''' – ədalətli qərarlar çıxarmaq üçün (münaqişələri aradan qaldırımaq üçün) əsas vasitədir. Konsensus, yəni ümumi razılığ və istənilən məsələdə ümumi nəzər nöqtəsinin tapılması məqsədəuyğundur, nəinki kompromis, yəni qarşılıqlı güzəşt nəticəsində ümumi qərarə gəlmək ki, o da son nəticədə hamını narazı saxlayır.
'''Ümumi təhsilin vacibliyi və zəruriliyi'''. Ümumi təhsilin vacibliyi və zəruriliyi hər bir insana ayrıca olaraq və ümumilikdə bütün bəşəriyyətə verilən qiymətsiz istedadların və imkanların təzahürünün əsas vasitəsidir. Bəşəriyyəti birləşdirmək məsələsi hər bir insan tərəfdən bəşəri biliklərin toplusuna qovuşmağı və öz imkanlarını və insan hüquqlarını dərk etməyi nəzərdə tutur.
'''Siyasətə qarışmamaq prinsipi'''. Siyasi fəaliyyət hər zaman bir qrupun digər qrupa qarşı mübarizəsini nəzərdə tutur. Ona görə də siyasətə qarışmaq istər-istəməz qarşıdurmaya gətirib çıxarır və birlik işinə mane olur.
== Azərbaycanda Bəhai dininin tarixi ==
Azərbaycanda bu hərəkata Babın ən yaxın ardıcılı, azərbaycanlı şairə-qadın [[Tahirə Qürrətüleyn]] başçılıq edirdi. [[Tahirə]] xanım Babın gətirdiyi "Yeni İlahi" qaydalara uyğun olaraq İslam şərqində çadrasını atmış ilk müsəlman qadını idi. (bax: Ə. Cəfərzadə "Azərbaycanın aşıq və şair qadınları", Bakı, "Gənclik" nəşriyyatı, 1991; Ə. Cəfərzadə "Zərintac Tahirə", Bakı, Göytürk, 1996). Hərəkat yatırılarkən Tahirə Qürrətüleyn öldürülmüşdür.
[[Zəncan]]da [[1850]]-ci il babi üsyanı zamanı üsyançılar arasında Zeynəb adlı gənc azərbaycanlı qız da olmuşdur. Tarix elmləri doktoru, professor [[Zülfəli İbrahimov]] bu qız haqqında yazmışdır: "Son dərəcə şücaətli olduğuna görə zəncanlılar bu qıza "Şahnamə"nin qəhrəmanı Rüstəmin adını vermişdi. Xalq ona Rüstəmə deyirdi". Başqa tədqiqatçı, tarix elmləri doktoru, professor Sabir Gəncəli yazır: "Şah qoşunları dəfələrlə hücum edib, Rüstəmənin müdafiə etdiyi istehkamı tutmağa cəhd göstərmişdilərsə də buna müvəffəq ola bilməmişdilər. Rüstəmə döyüşdə deyil, yatdığı yerdə cəsus əliylə öldürülmüşdür".
Həmin vaxtlarda babilik hərəkatı Şimali Azərbaycanda da öz ardıcıllarını tapırdı. Bab öz missiyasını e’lan etdiyi vaxt onun şagirdlərindən biri [[Molla Sadıq Vənəndli]] [[Ordubad]]ın [[Vənənd]] kəndinin və ətraf kəndlərin adamlarını öz ətrafına toplayaraq bu təlimi onlara çatdırır. Qısa vaxt ərzində bütün [[Naxçıvan]] və [[Zəngəzur]] mahalında on min nəfərə qədər onun tərəfdarı yaranır. Rus hökuməti general [[Behbudov]]u beş min nəfərlik ordu ilə Molla Sadiq Vənəndliyə qarşı göndərir. O zaman artıq həkimiyyətdən salınmış Naxçıvan xanı və onun naibi Şeyxəli bəy də bu təlimin tərəfdarlarından idilər (bax: M. S. Ordubadi "Həyatım və mühitim", Azərnəşr, Bakı, 1996).
İranda babilik hərəkatı yatırılan zaman hərəkatın fəal üzvi Mirzə Hüseyn Əli – Bəhaullah (ərəbcə – "Allahın Nuru") [[Osmanlı Dövləti]]nin ərazisinə sürgün olunur. Bəhaullah [[1863]]-cü il aprelin 21-də [[Bağdad]] şəhərində özünü Babın öncədən mücdələdiyi "İlahi Zühür" elan edir və bəşəriyyətə Allahdan "Yeni İlahi Təlimin" (dinin) nazil olduğunu bildirir.
O, bəyan edir ki, onun gəlişilə "Yerdə Əbədi Sülh Erası" qurulacaq. Bu "Yeni Erada" bəşəriyyət vahid vətəndə, dinlər vahid dində birləşəcək, planetimizdə ədalət, əmin-amanlıq, qardaşlıq bərqərar olacaq, mövhumatların, xurafatların, zülmün kökü kəsiləcək, qadın və kişi huquqları bərabərləşəcək, elmlə din harmoniya əldə edəcək, bəşəriyyət yaxın min ildə qüdrətli inkişafa nail olacaqdır.
Bəhaullahın [[Bağdad]]dakı fəaliyyətindən narahat olan İran şahı [[Osmanlı]] hökmdarına müraciət edir. Sultanın göstərişi ilə Bəhaullah Bağdaddan uzaqlaşdırılıraq [[İstanbul]]a, oradan Ədirnəyə, sonra Əkka şəhərinə (Fələstinə) gətiriləcək həbsxanaya salınır. Rəsmən iki hökmdarın – Türkiyə sultanının və İran şahının məhbusu olduğu halda, o, həbsxanadan Fransa imperatoru III Napoleona, rus imperatoru I Aleksandra, Alman kayzeri Vilhemə, Avstriya imperatoru Frans İosifə, İngiltərə kraliçası Viktoriyaya, Türkiyə sultanına və İran şahına məktub göndərərək, onlara "Missiyasını" tanımağı tövsiyə edir.
Bəhaullah [[Xristian]] Dini ruhani başçılarına, o cümlədən Roma papası IX Piyə müraciət edərək bildirir ki, Məsih onun şəxsində zühür etmiş və o, insanların mənəvi cəhətdən təmizlənməsi üçün qanunlar gətirmişdir.
Bəhaullah 40 il məhbəs və sürgün həyatını yaşadıqdan sonra [[1892]]-ci ildə dünyasını dəyişir. Ölümdən əvvəl böyük oğlu Əbdülbəha Abbası ([[1844]]-[[1921]]) Əmrin Mərkəzi və Bəhai Yazılarının səvhsiz və qüsursuz şərhçisi təyin edir. Əbdülbəha Abbasın rəhbərliyi dövründə Bəhai Dini dünyanın 37 ölkəsinə yayılır və icmalarda Bəhai inzibati quruluşunun özülü – Yerli Şuraların (Məhfillərin) yaradılmasına başlanılır.
[[XIX əsr]]in ikinci yarısında Bəhai İcmaları Şimali Azərbaycanın [[Bakı]], [[Balaxanı]], [[Gəncə]], [[Bərdə]], [[Şəki]] və digər yerlərində fəaliyyət göstərirdi. Qeyd edək Bakı və Balaxanı İcmaları, ümumiyyətlə, dünyanın ən qədim Bəhai İcmalarından hesab olunurlar. 1860-70-ci illərdə Bakı İcmasının yaradılmasında Azərbaycanın xalq şairi Mikayıl Müşfiqin babası Xızılı Mirzə Əbdülqədir İsmayılzadə böyük rol oynamışdır. Artıq 80-cı illərin əvvəllərində bu icmalarda yüzlərlə insan var idi. Bakı İcmasının arxivində həmin İcmanın adına [[1887]]-ci ildə alınmış Çadrovu küçəsi (indiki Mirzağa Əliyev) 216 nömrəli evin mülkiyyət hüququna dair sənəd vardır.
Bəhai İcmaları Azərbaycanda yaranan gündən hər cür dini fanatizmi, mövhumat və cəhaləti pisləmiş, maarifçiliyi, uşaqlara, xüsusən də qızlara dünyəvi təhsilin verilməsini, qadınların cəmiyyətdə və ailədə hüquqlarının qorunmasını təbliğ etmiş, dinlər və xalqlar arası dialoq və əməkdaşlığa can atmışlar. Respublikada çox az adam bilir ki, ilk dəfə azərbaycanlı qızlara təhsil verilməsi bəhailər tərəfindən edilmişdir. Bu cür fəaliyyətlər ruhanilərin xoşuna gəlməmiş, nəticədə Bakı, [[Mərdəkan]], [[Balaxanı]], [[Bərdə]] və [[Şamaxıda]] bəhailərə qarşı ciddi təzyiqlər olmuşdur. Mərdəkan məscidinin axundu '''İbrahimxəlil''' biləndə ki, yeganə oğlu Molla Sadiq Bəhai dinini qəbul edib və onun ən fəal təbliğatçısı olub, qəzəblənərək onun ölümünə fətva verir. [[1901]]-ci ildə Bakı qoçuları Molla Sadiqi neft quyusuna ataraq qətlə yetirirlər. Hazırda Molla Sadiqin qəbri Mərdəkan qəbirstanlığındadır (bax: Əzizə Cəfərzadə, "İşığa doru", Bakı, Şirvannəşr, 1998).
== Mənbə ==
* [http://www.bahai.az bahai.az] ''(Azərbaycanda Bəhai Dini icmasının rəsmi www.bahai.az internet saytının materiallarından istifadə olunmuşdur.)''
== Xarici keçidlər ==
* [http://www.bahaidualari.com Türk dillerinde Bəhai duaları]
* [http://www.bahai.org]
== Həmçinin bax ==
{{Ərəblə|بهاییلیک}}
{{Din-qaralama}}
[[Kateqoriya:Bəhailik| ]]
{{Link FM|ast}}
{{Link FM|en}}
{{Link FM|eo}}
{{Link FM|es}}
{{Link FM|uk}}
{{Link GA|fi}}
{{Link GA|lt}}
{{Link GA|zh}}
| |||