Skandinaviya yarımadası: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur |
Redaktənin izahı yoxdur |
||
Sətir 7:
== Geologiyası ==
Skandinaviya yarımadası arxey və proterozoy qurusunu və kaledon qırışıqları sahəsini əhatə etməklə, Avropanın ən qədim özəyini təşkil edir. yarımadanın geniş hissəsiniəhatə edən Skandinaviya dağları paleozoy erasının kembri və silur dövrlərinin çöküntülərindən əmələ gəlmiş kaledon qırışıqlığına aid edilir. Burada dağəmələgəlmə zamanı kütlələrin hərəkəti qərbdən şərqə doğru olmuşdur. Ona görə də yarımadanın qərb sahilləri qırışıqlığa daha çox məruz qaldığından burada laylar böyük bucaq altında yatır. Yaylaların mərkəzi şaryaj quruluşlu olub, burada laylar üfüqi vəziyyətdə yatır. Üçüncü dövrün əvvəllərində Skandinaviya dağları dəniz səviyyəsindən az yeksələn peneplen sahələrindən ibarət idi. Üçüncü dövrün sonu və dördüncü dövrün əvvəllərində qüvvətli şaquli hərəkətlər baş vermişdir. Onun qərb sahillərində tektonik hərəkətlər daha güclü olduğundan, bu hissədə qalxma amplitudu 2000 m-dən çox olmuşdur. Şərq sahillərdə bu zaman tektonik əyilmələr olmuş və bəzi ərazilər dəniz suları altında qalmışdır. Şaquli hərəkətlər yarımadanın ərazisində çoxlu tektonik çatlar əmələ gətirmişdir. Skandinaviyanın qərb sahillərində tektonik pozulmaların istiqaməti əksəriyyətlə sahilə paralel keçir. Dördüncü dövrün əvvələrində yaranmış buzlaq sahələri tektonik hərəkətlərin yaratdığı relyef formalarını daha da mürəkkəbləşdirmişdir. Böyük buzlaq dilləri tektonik çatlar boyunca hərəkət edərək onları daha dərinləşdirmiş və nəticədə tektonik dərələrin yamacları çoc sıldırım şəklə düşmüşdür.
Skandinaviya yarımadasının cənub hissəsi qalın buz örtüyündən təxminən 12-14 min il bundan əvvəl azad olmuşdur. Şimal hissədə buz örtüyünün qalınlığı və davamiyyəti daha çox olmuşdur. Bu hissələr buz örtüyündən təxminən 8-10 min il əvvəl azad olmuşdur. Hazırda Skandinaviyada buzlaqların sahəsi 5 min kv. km-dən çoxdur. Buzlaqlar əsasən hündür dağlarda yerləşmişdir. Ən böyük buzlaq yarımadanın cənub-qərbində Yustedalsbre massivindədir. Sahəsi 855 kv. km-dir. Folqefonnen (280 kv. km) və Xardangeryokelen buzlaqları da tutduğu sahələrinə görə başqa buzlaqlardan seçilirlər. Yarımadanın cənubunda qar xətti 1200 m, şimalda isə 400-500 m hündürlükdən keçir.
== İqlimi ==
Skandinaviya yarımadasının iqliminə isti Qolfstrim axını və soyuq Arktika küləkləri böyük təsir göstərir. Qolfstrim axınının təsiri yarımadanın qərb sahil zonasında daha çox hiss edilir. Şərqə doğru iqlimin kontinentallaşması və sərtləşməsi aydın nəzərə çarpır. Skandinaviyanın cənub və qərb sahilləri Atlantik okeanından gələn siklonların təsiri altında olduğundan burada qış mülayim, rütubətli, buludlu və dumanlı olur. Yarımadanın mərkəz və şərq hissələri kontinental iqlimi ilə seçilir. Norveç sahilləri Yer kürəsində qışda ən böyük müsbət temperatur anomaliyasının müşahidə edilməsi ilə fərqlənir (Lofoten adaları, 23°).
Skandinaviya yarımadasının qərbində yanvar izotermləri meridian istiqamətində uzandığı halda, şərqində enlik istiqamətindədir. Yanvar ayının orta temperaturu qərb sahilin cənubunda 0° ilə 2°, şimal-qərbdə isə 0° ilə -4° arasında dəyişilir. Şərq sahildə adətən yanvar ayının temperaturu 0°-dən aşağı olur. Şərqi Skandinaviyanın cənubunda yanvar ayında -4°, şimalda isə -14-16°-dir. İyulun orta temperaturu Norveç sahillərində 10-15°, Şərqi Skandinaviyada isə 15-17°-dir.
Yarımadanın qərb və şərq sahillərində iqlimin müxtəlifliyi yağıntıların paylanmasında da özünü göstərir. Qərb sahillər əsasən rütubətli küləklərin təsiri altında olduğundan bura çox yağıntılıdır. Yağıntının illik miqdarı 1000-2000 mm, cənub-qərb sahillərin bəzi yerlərində hətta 3000 mm-dir. Yarımadanın şərq və xüsusən şimal-şərq sahillərində yağıntının miqdarı qərbə nisbətən çox azdır. Burada il ərzində 400-500 mm yağıntı düşür ki, bu da illik buxarlanmadan çoxdur. Qərb sahillərə ən çox yağıntı payız və qışda, şərq sahillərə isə yayda düşür. Şimal və şərq sahillərdə qar örtüyünün davamlığı 7-9 ay, cənubda isə 4-5 aydır. Norveç sahilləri üçün qar örtüyü səciyyəvi hal deyildir. Burada yağıntılar əsasən qış aylarında, yağış halında düşür.
| |||