Vikipediya

Səksənillik müharibə: Redaktələr arasındakı fərq

Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktəSonrakı redaktə →
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 1:
'''HollandiyaNiderland və yaxudya NiderlandHollandiya inqilabı (1568-1648)''' — Avropada ilk uğurlu burjua inqilabı. Xarici istibdad altında olan ölkədə baş verən bu inqilab, müstəqillik uğrunda mübarizə formasını aldıalmış və [[kalvinizm]]in ideoloji bayrağı altındaaltına keçirdikeçmişdi. İnqilab ancaq ölkənin şimalında qalib gəldi,. Çünki haradakiburada onun qələbəsi üçün bütün sosial, iqtisadi, siyasi şərtlər yetişmişdi.
 
== Niderland inqilab ərəfəsində ==
15-ciXV əsrdə [[HollandiyaNiderland]] Burqund dövlətinin tərkibinə daxil idi, onun dağılmasından sonra isə ([[1477]]) sülalə [[uniya]]sına görə [[Habsburqlar]]ın hakimiyətihakimiyyəti altına keçdi.
 
16-cıXVI əsrdə HollandiyaNiderland, müasir(Hollandiya) Niderlandhazırki ərazisindən başqa, Belçikanın, Lüksemburqun və qismən Fransanın ərazisini də əhatə edirdi. Ölkə 17 əyalətdən ibarət idi. Onlardan ən böyükləri aşağıdakılarbunlar idi: Eno ([[Qeneqau]]), [[Artua]], [[Lüksemburq]], [[Namür]], [[Flandriya]], [[Brabant]], HollandiyaNiderland, [[ZellandiyaZelandiya]], [[Frislandiya]], [[Utrext]], [[Helder]]. [[V Karl]]ın taxt-tacdan imtinasından sonra Niderland [[II FilippFilip İspaniyalı]]nın dövlətinə daxil oldu.
V Karl və II Filipp hökumətləri Niderlandda mütləqiyyət qaydalarını qurmaq istəyi ilə, çoxşahəli bürokratik aparat yaratdılar, hansı ki II Filippin vaxtında ona [[Parmalı Marqarita]] başçılıq edirdi. Onun yanında [[Brüssel]]də müşavirə orqanı olan, və niderlandlı feodal əyyanlardan ibarət - Dövlət şurası var idi; əsasən hüquqşunas bürokratlardan ibarət maliyyə və gizli(inzibati-məhkəmə işləri üzrə) işlər şuraları fəalliyət göstərirdilər; eləcə də ali appelyasiya məhkəməsi var idi. Əyalət və şəhərlərdə əyalət vicarları(statxauderlər) və mərkəzi hakimiyətə tabe olan müxtəlif vəzifəli şəxslər var idi. Şəhər istehkamlarında və ölkə üzrə səpələnmiş qalalarda hökumətə sadiq qarnizonlar yerləşdirilmişdi. ▼
 
Lakin 16-cı əsrdə də bütün bu aparat, Niderlandda tarixən oluşan zümrə - təmsilçilik təsisatlarını və özünüidarə orqanlarını özünə tabe edə bilməmişdi. Şəhər şuraları şəhərlərin işlərində böyük muxtariyyata malik idilər. Bununla belə ölkə bütünlüklə və ayrıca olaraq hər əyalət və şəhərin öz xüsusi azadlıqları və imtiyazları vardı ki onları artan kral bürokratiyasının iddialarından qısqanclıqla qoruyurdular. Bu zəmində yerli təsisatlarla mərkəzi ispan hakimiyəti arasında tez-tez mübahisələr yaranırdı. ▼
▲V Karl və II FilippFilip hökumətləri Niderlandda mütləqiyyət qaydalarını qurmaq istəyi ilə, çoxşahəli bürokratik aparat yaratdılar, hansı ki II FilippinFilipin vaxtında ona [[Parmalı Marqarita]] başçılıq edirdi. Onun yanında [[Brüssel]]də müşavirə orqanı olan, və niderlandlı feodal əyyanlardan ibarət - Dövlət şurası var idi; əsasən hüquqşunas bürokratlardan ibarət maliyyə və gizli (inzibati-məhkəmə işləri üzrə) işlər şuraları fəalliyətfəaliyyət göstərirdilər; eləcə də ali appelyasiya məhkəməsi var idi. Əyalət və şəhərlərdə əyalət vicarları (statxauderlər) və mərkəzi hakimiyətəhakimiyyətə tabe olan müxtəlif vəzifəli şəxslər var idi. Şəhər istehkamlarında və ölkə üzrə səpələnmiş qalalarda hökumətə sadiq qarnizonlar yerləşdirilmişdi.
16-cı əsrin birinci yarısında Niderland iqtisadi yüksəlişini yaşayırdı. Flandriya, Brabantın Hollandiya və Zellandiya şəhərləri olan [[Qent]], [[İpr]], [[Brüqqe]], Luven, [[Dordrext]] və başqalarının sex sənətkarlığı və korprativ təşkil olunmuş ticarəti süquta uğrayırdı. Ancaq bəzi sex korporasiyaları yeni bazar tələblərinə və yeni texnoloqiyalara uyunlaşa bilirdilər. Köhnə sənətkarlıq şəhərlərinin sex qaydaları, burada yeni münasibətlərin və texnoloqiyaların yayılmasına əngəl olurdu. Əvəzində əvvəl o qədər də məşhur olmayan şəhərlər inkişaf edirdilər: [[Antverpen]], [[Amsterdam]], Xondshot və s. [[Namür]] və [[Lyej]]də mettalurqiya inkişaf edirdi. O zaman üçün, öz dəmir filiz şaxtaları, domnaları, döymə mexanizmləri olan və iri zavodlar yaranırdı. ▼
 
Flandriyada və qismən Brabantda aqrotexnika böyük uğurlara nail oldu. Kəndlilərin şəxsi asılığı burada tamamilə yox oldu. Torpaq münasibətlərində əsas yeri burada müxtəlif növ icarələr tuturdu, lakin bir sıra ağır feodal mükəlləfiyytlər hələ qalırdı. İri feodal zadəgan və ruhani torpaq sahibliyi Flandriya və Brabantda hələ çox güclü siyasi mövqelərə malik idi. ▼
▲Lakin 16-cıXVI əsrdə də bütün bu aparat, Niderlandda tarixən oluşan zümrə - təmsilçilik təsisatlarını və özünüidarə orqanlarını özünə tabe edə bilməmişdi. Şəhər şuraları şəhərlərin işlərində böyük muxtariyyata malik idilər. Bununla belə ölkə bütünlüklə və ayrıca olaraq hər əyalət və şəhərin öz xüsusi azadlıqları və imtiyazları vardı ki, onları artan kral bürokratiyasının iddialarından qısqanclıqla qoruyurdular. Bu zəmində yerli təsisatlarla mərkəzi ispan hakimiyətihakimiyyəti arasında tez-tez mübahisələr yaranırdı.
Fransa ilə həmsərhəd Eno və Artua əyalətlərində hələ də, məcburi əkin-dövriyəli [[üçtarla]]lıq var idi, torpaq münasibətlərində [[çinş]], bəzi yerlərdə [[biyar]], [[şampara]] və hətta [[servaj]] da qalırdı. Hollandiyada çörək əkinçiliyi ikinici dərəcəli idi və yüksək-məhsuldarlıqlı süd heyvandarlığından geri qalırdı. Artıq 16-cı əsrdə əkinçilikdə bağ-bostan və texniki növlər üstünlük təşkil edirdi. Bütöv kəndlərin məşğuliyyəti gəmiçilik,balıqçılıq, torf hasilatı, yun daranması idi. Əyalətin əhalisinin yarısı şəhərlərdə yaşayırdı. Əyyanlar və ruhanilər Hollandiyada o qədər də böyük torpaqları yox idi və deməli cənubdakından daha az siyasi nüfuza malik idilər. Kəndlilərin şəxsi asılığı çoxdan burada yox idi, icarəçiliklə bahəm burada xeyli xırda-kəndli irsi torpaq sahibkarlığı vardı. Varlı kəndlilər getdikcə fermerlərə çevrilirdilər. Frislandiyada monastır topraq sahibliyi güclü idi, ancaq zadəganlar hələ formalaşma mərhələsində idi. Burada icma qaydaları da öz gücünü saxlamışdlıar. Bütün bu rayonlarda hansısa bir növ və ya iki-üç sahə ilə bağlı ticarət əkinçiliyi hakim idi.▼
 
▲16-cıXVI əsrin birinci yarısında Niderland iqtisadi yüksəlişini yaşayırdı. Flandriya, Brabantın HollandiyaNiderland və ZellandiyaZelandiya şəhərləri olan [[Qent]], [[İpr]], [[Brüqqe]], Luven, [[Dordrext]] və başqalarının sex sənətkarlığı və korprativkorporativ təşkil olunmuş ticarəti süquta uğrayırdı. Ancaq bəzi sex korporasiyaları yeni bazar tələblərinə və yeni texnoloqiyalara uyunlaşa bilirdilər. Köhnə sənətkarlıq şəhərlərinin sex qaydaları, burada yeni münasibətlərin və texnoloqiyaların yayılmasına əngəl olurdu. Əvəzində əvvəl o qədər də məşhur olmayan şəhərlər inkişaf edirdilər: [[Antverpen]], [[Amsterdam]], Xondshot və s. [[Namür]] və [[Lyej]]də mettalurqiyametallurgiya inkişaf edirdi. O zaman üçün, öz dəmir filiz şaxtaları, domnaları, döymə mexanizmləri olan və iri zavodlar yaranırdı.
 
▲Flandriyada və qismən Brabantda aqrotexnika böyük uğurlara nail oldu. Kəndlilərin şəxsi asılığı burada tamamilə yox oldu. Torpaq münasibətlərində əsas yeri burada müxtəlif növ icarələr tuturdu, lakin bir sıra ağır feodal mükəlləfiyytlərmükəlləfiyyətlər hələ qalırdı. İri feodal zadəgan və ruhani torpaq sahibliyi Flandriya və Brabantda hələ çox güclü siyasi mövqelərə malik idi.
▲Fransa ilə həmsərhəd Eno və Artua əyalətlərində hələ də, məcburi əkin-dövriyəli [[üçtarla]]lıq var idi, torpaq münasibətlərində [[çinş]], bəzi yerlərdə [[biyar]], [[şampara]] və hətta [[servaj]] da qalırdı. HollandiyadaNiderlandda çörək əkinçiliyi ikiniciikinci dərəcəli idi və yüksək-məhsuldarlıqlı süd heyvandarlığından geri qalırdı. Artıq 16-cıXVI əsrdə əkinçilikdə bağ-bostan və texniki növlər üstünlük təşkil edirdi. Bütöv kəndlərin məşğuliyyəti gəmiçilik, balıqçılıq, torf hasilatı, yun daranması idi. Əyalətin əhalisinin yarısı şəhərlərdə yaşayırdı. ƏyyanlarƏyyanların və ruhanilərruhanilərin HollandiyadaNiderlandda o qədər də böyük torpaqları yox idi və deməli cənubdakından daha az siyasi nüfuza malik idilər. Kəndlilərin şəxsi asılığıasılılığı çoxdan burada yox idi, icarəçiliklə bahəm burada xeyli xırda-kəndli irsi torpaq sahibkarlığı vardı. Varlı kəndlilər getdikcə fermerlərə çevrilirdilər. Frislandiyada monastır topraq sahibliyi güclü idi, ancaq zadəganlar hələ formalaşma mərhələsində idi. Burada icma qaydaları da öz gücünü saxlamışdlıar. Bütün bu rayonlarda hansısa bir növ və ya iki-üç sahə ilə bağlı ticarət əkinçiliyi hakim idi.
 
== İspan istibdadı ==
V Karl öz hakimiyətininhakimiyyətinin sonunda bir sıra mürtəce tədbirlər həyata keçirdi: bürokratik aparat gücləndirildigücləndirilirdi, ölkənin resursları ona yad olan sülalə müharibələrində xərclənirdi. 1521-ci ildən qəddar sərəncamlar verilməyə başladı kafirlərə-lüteran, kalvinist, anabaptistlərə qarşı ("şüarlar").
 
II FilippinFilipin siyasəti daha da mütəce idi. [[Mövhumat]]çı FilippFilip HollandiyadaNiderlandda ispan mütləqiyyəti sistemini bərqararbərqərar etmək istəyirdi. Bu məqsədlərlə hökumət bunları qərara aldı: Niderlandda daim Hollandiyada ispan qoşunlarını saxlamaq; bütün faktiki hakimiyəti, üzvləri kardinal Qranvillanın başçılığı ilə ispanların sadiq xidmətçiləri olan, Dövlət şurasının (konsult) əlində cəmləşdirmək; 14 yeni yepiskopluq yaratmaq və onlara küfrlə mübarizə üçün [[inkvizisiya]] səlahiyətlərini vermək; Karlın zamanında ehtiyatla davranılan "şüar"ları qəti surətdə yerinə yetirmək.
Bunun ardınca bir sıra tədbirlər oldu ki, Hollandiyanın iqtisadiyyatını sarsıtdı. [[1557]]-ci ildə [[İspaniya]] dövlətinin [[bankrot]] olmasını elan etməsi, Habsburqlara borc vermiş bir çox holland [[bankir]]lərini müflis etdi. [[1560]]-cı ildə ispan yununa olan vergi kəskin surətdə qaldırıldı, bununla əlaqədar onun Hollandiyaya idxalı 40% azaldı. Sonra holland tacirlərinə ispan müstəmləkələrinə girişi qadağan etdilər, İngiltərə ilə İspaniyanın düşmənçiliyi isə ticarəti iflic etdi. Limanlarda həyat susdu, manufakturalar bağlanmağa başladı, minlərlə insan iş və çörəkdən məhrum oldular. Bütün ölkə boyu casuslar dolaşırdı, inkvizisiya tüğyan edirdi, "kafir"lərin kütləvi edamları keçirilirdi. İspan isibdadı dözülməz olurdu.▼
 
▲Bunun ardınca Niderlandın iqtisadiyyatını sarsıdan bir sıra tədbirlər oldudə ki, Hollandiyanın iqtisadiyyatınıhəyata sarsıtdıkeçirildi. [[1557]]-ci ildə [[İspaniya]] dövlətinin [[bankrot]] olmasını elan etməsi, Habsburqlara borc vermiş bir çox holland [[bankir]]lərini müflis etdi. [[1560]]-cı ildə ispan yununa olan vergi kəskin surətdə qaldırıldı, bununla əlaqədar onun HollandiyayaNiderlanda idxalı 40% azaldı. Sonra hollandNiderland tacirlərinə ispan müstəmləkələrinə girişi qadağan etdilər, İngiltərə ilə İspaniyanın düşmənçiliyi isə ticarəti iflic etdi. Limanlarda həyat susdu, manufakturalar bağlanmağa başladı, minlərlə insan iş və çörəkdən məhrum oldular. Bütün ölkə boyu casuslar dolaşırdı, inkvizisiya tüğyan edirdi, "kafir"lərin kütləvi edamları keçirilirdi. İspan isibdadı dözülməz olurdu.
 
== İnqilabın başlaması ==
Xalq, əyyaşlıq, pozğunluq, quldurluq edən təkəbbürlü ispanlara və etiraf sirrindən və camaatın etibarından istifadə edərək "kafirləri" və mövcud quruluşdan narazıları müəyyən edən ruhanilərə nifrət bəsləyirdi. Buna görə antikatolik - xüsusən [[kalvinizm]] - Flandriya, Brabant, HollandiyaNiderland, Frislandiyanın sənaye şəhərlərində və kəndlərində geniş yayılırdı. Kalvinist icmaların şuraları - konsistoriyalar - , hansıların ki başında inqilabi əhval-ruhiyəliruhiyyəli burjualar dururdu,duran konsistoriyalar xalqı "böyük bütpərəst və babil zinakarı" nın işini bitirməyə çağırırdılar. YaraqlıSilahlı xalqın böyük izdihamları "kafir" vaizlərin odlu çıxışlarını dinləməyə yığışırdılar və bəzən hökumətə silahlı müqavimət də göstərirdilər. Bir sıra yerlərdə xalq güclə "kafirlərin" edamlarının qarşısını alırdı. Narazılıq həm mütərəqqi burjuaziya, eyni zamanda, onları siyasi nüfuzlarından məhrum etmiş xarici mütləqiyyətdən bezmiş əyyanların bir qismində də getdikcə artırdı. Katolik kilsənin islahatını onlar [[lüteranlıq]] ruhunda keçirmək fikirində idilər, kilsə və monastırların konfiskasiya olunmuş torpaqları hesabına varlanmaq niyyətində idilər. Zadəgan müxalifətinin təkibində, müxtəlif şəhər vəzifələrini yerinə yetirən və yeni doğulmaqda olan burjuaziyanın sıralarını çoxaltmaqda olan müflisləşmiş zadəganlar da daxil idilər.
 
Müxalif əyyanların başçıları iri əsilzadə əyyanların sıralarına: [[Oranlı Vilhelm]] Nassau (milliyətcə alman), qraf Eqmont və admiral Qorni daxil idilər. Nideland əyyanlarının iradəsini ifadə edərək, onlar Dövlət şurasında hökumətin fəaliyyətini tənqid edirdilər, ölkənin azadlıqlarının bərpasını, kafirlərə qarşı "şüarların" ləğv edilməsini, ispan qoşunlarını ölkədən çıxarılmasını, mənfur Qravellanın istefasını tələb edirdilər. Müxalifətçilər son iki tələbin yerinə yetirilməsinə nail oldular, bununla da burjuaziya və xalqın populyarlığını qazandılar. Ancaq əsas tələblər yerinə yetirilməmiş qaldı, ispan hakimiyyətinin özbaşınalığı isə getdikcə artırdı. Kütləvi çıxışlar çoxaldı.
Bu vaxt səhnəyə, "Saziş" (Komprimiss") ittifaqı yaratmış sıravi zadəganlar çıxdı; 5 aprel 1566-cı ildə zadəganlar ittifaqı Qranvellaya öz iddialarını bəyan edən dilək-namə (petisiya)göndərdi. Zadəganlar yazırdılar ki, bu tələblərin yerinə yetirilməməsi, ümumi üsyana gətirəcək, və bu üsyandan onların özləri ziyan çəkəcəklər. Göründüyü kimi zadəganların çıxışlarının əsas səbəbi onların xalq üsyanından qorxmaları idi. Dilək-naməni təqdim edən əyalət zadəganlarının yoxsul paltarları, saray əyyanlarının birinə onları saymazyana "göz"(dilənçi) adlandırmağa girəvə verdi. Müxalifətçilər bu ayamanı qəbul etdilər və ispan istibdadına qarşı vuruşanları innən belə "göz" adalandırmağa başladılar. Zadəganların çıxışı göstərdi ki, hakim sinif içində tərəddüd ən yuxarı səviyyəsinə çatıb. Beləliklə Hollandiyada inqilabi vəziyyət yarandı.▼
 
▲Bu vaxt səhnəyə, "Saziş" (Komprimiss") ittifaqı yaratmış sıravi zadəganlar çıxdı; 5 aprel 1566-cı ildə zadəganlar ittifaqı Qranvellaya öz iddialarını bəyan edən dilək-namə (petisiya)göndərdi. Zadəganlar yazırdılar ki, bu tələblərin yerinə yetirilməməsi, ümumi üsyana gətirəcək, və bu üsyandan onların özləri ziyan çəkəcəklər. Göründüyü kimi zadəganların çıxışlarının əsas səbəbi onların xalq üsyanından qorxmaları idi. Dilək-naməni təqdim edən əyalət zadəganlarının yoxsul paltarları, saray əyyanlarının birinə onları saymazyana "göz"(dilənçi) adlandırmağa girəvə verdi. Müxalifətçilər bu ayamanı qəbul etdilər və ispan istibdadına qarşı vuruşanları innən belə "göz" adalandırmağa başladılar. Zadəganların çıxışı göstərdi ki, hakim sinif içində tərəddüd ən yuxarı səviyyəsinə çatıb. Beləliklə HollandiyadaNiderlandda inqilabi vəziyyət yarandı.
 
== 1566 il İkonoklast hərəkatı ==
 
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/wiki/Səksənillik_müharibə"