Pozitron: Redaktələr arasındakı fərq

Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Yeni səhifə: 370px|thumb|right|[[Almaniyada yerləşən DESY akseleratorunun qabarcıq kamerasında qeydə alınm...
(Fərq yoxdur)

17:10, 23 sentyabr 2013 versiyası

Pozitronelektronun antimaddəsidir. Pozitron – e+ (ingiliscə - positron) elektronla eyni kütləyə və əks işarəli yükə malikdir. Başqa maddə və antimaddə hissəciklərində olduğu kimi elektron və pozitron bir biri ilə toqquşduqda annihilyasiya (latın: “nihil” – “heç nə” deməkdir), yəni yox olma hadisəsi baş verir.

Almaniyada yerləşən DESY akseleratorunun qabarcıq kamerasında qeydə alınmış cüt yaranması. Foton (yaşıl) elektrona (göy) və pozitrona (qırmızı) çevrilir.

Ümumi məlumat

 
Bulud kamerasında ilk pozitronun fotosu

Britaniyalı fizik Pol Dirak (Paul Dirac) 1920-ci illərin sonunda elektronun davranışını tədqiq edərkən aşkar etdi ki, onun üzərində çalışdığı formulanın iki həlli var. Bu həllərdən biri mənfi yüklü hissəciyi təsvir etdiyi halda ikinci həll müsbət yüklü hissəciyə aid idi. Bu müəmma ancaq 1932-ci ildə həll olundu.

Rus fizik Dmitri Skobeltsın (Дмитрий Скобельцын) 1927-ci ildə kosmik şüa hissəciklərinin izlərinin fotolarını nümayiş etdirdikdən sonra amerikalı fizik Karl Anderson (Carl Anderson) oxşar təcrübə aparmaq qərarına gəldi. Bu məqsədlə o, ölçüləri 17 x 17x 3 cm olan bulud kamerası (Wilson kamerası) quraşdırdı.[1]

Andersonun, kosmik şüaları tədqiq edərkən müşahidə etdiyi hissəciklər arasında müsbət yüklü “elektronlar” da var idi.[2] Beləliklə ilk antimaddə hissəciyi kəşf edilmiş oldu. [3] Müsbət “elektron” sonradan pozitron (ingilis: “positive electron” – “müsbət elektron” ifadəsinin qısa forması) adlandırıldı. Karl Anderson “pozitronu kəşf etdiyinə görə”[4] 1936-cı il Nobel mükafatına layiq görüldü.

Xüsusiyyətləri

Pozitron - e+ müsbət yüklü, ½ spin hissəcikdir. O, elektronla eyni kütləyə malikdir m=9.10938291×10-31 kg. [5]

Pozitronun lepton nömrəsi -1-dir. Leptonlar – elektronun da daxil olduğu elementar hissəciklər qrupudur. Bu qrupa daxil olan hissəciklərin lepton nömrəsi 1, həmin hissəciklərə aid anti-hissəciklərin lepton nömrəsi -1-dir. [6]

Davranışı

Pozitron antiatom daxilində

Bir protondan ibarət nüvə və onun ətrafında dönən elektron hidrogen atomunu yaratdığı kimi, bir antiproton və onun ətrafında dönən pozitron antihidrogen atomunu yaradır. [7]

İsveçrədə yerləşən Avropa Nüvə Tədqiqatları Təşkilatında (CERN) 1995-ci ildə belə antihidrogen atomları əldə edilmişdir. [8]

CERN laboratoriyasında ksenon atomlarını antiprotonlarla bombardman etdilər. Antiprotonların ksenon atomunun nüvəsi ilə toqquşmasından çoxlu yeni hissəciklər, o cümlədən elektron-pozitron cütləri də yarandı. Beləliklə antiprotonların olduğu mühitdə antielektronlar (pozitron) meydana gəldi.

Baxmayaraq ki, belə mühitdə antiprotonların pozitronları tutması ehtimalı çox aşağıdır, CERN laboratoriyasında bu hadisə baş verdi. İlk müvəffəqiyyətli təcrübədə 9 antihidrogen atomu (daha doğrusu antiatomu) yarandı. [9]


Cütlərin yaranması

Foton kifayət qədər enejiyə malik olduqda o, maddə tərəfindən udularaq əks işarəli hissəciklər cütü yarada bilər. Ən çox öyrənilmiş cüt yaranması fotondan elektron-pozitron cütünün yaranmasıdır. [10]


Annihilyasiya

 
Elektron-pozitron annihilyasiyasını təsvir edən Feynman diaqramı

Hissəcik öz anti hissəciyi ilə qarşılaşdıqda annihilyasiya, yəni bu hissəciklərin bir birini məhv etməsi hadisəsi baş verir və bu zaman enerji ayrılır. Elektron və pozitron qarşılaşanda bu iki hissəcik annihilyasiya edir. Nəticədə iki foton yaranır və fotonlar bir birinə əks istiqamətdə uzaqlaşırlar. [8]

 


Pozitronium

 
Pozitronium

Pozitronium elektron-pozitron birləşməsidir. e-e+ birləşməsində pozitron müəyyən mənada proton rolunu oynayır (hidrogen atomundakı kimi). Belə birləşmələr çox qısa
ömürlü (saniyənin on milyonda biri qədər) olurlar. [6]

Positroniumun annihilyasiya edərək qamma şüasına çevrildiyi müşahidə edilmişdir. [8]


Pozitronun istehsalı

Pozitron təbii olaraq yaranır. Yerin atmosferinə kosmik şüa axını vasitəsilə daxil olan qamma şüalar (ən yüksək tezlikli fotonlar) başqa hissəcik cütləri ilə yanaşı elektron-pozitron cütünə də çevrilir. Bu hadisə Eynşteynin kəşf etdiyi E=mc2 prinsipi ilə baş verir. [8]

Bundan başqa, qeyri sabit elementlərdə (başqa sözlə, radioaktiv elementlərdə) gedən nüvə reaksiyası zamanı pozitron yaranır. Bu hadisə zəif qüvvənin fəaliyyətinin nəticəsidir. Pozitron ayrılması ilə nəticələnən nüvə reaksiyası β+ parçalanma adlanır. β+ parçalanma zamanı atomun nüvəsində proton W+ boson buraxaraq neytrona çevrilir. W+ -dan isə pozitron və elektron neytrino yaranır.

 


İstifadəsi

 
Elektron-pozitron annihilyasiyası

Pozitrondan tibbi müayinə məqsədləri üçün istifadə edilir. PET skan (Positron Emission Tomography – PET Scan) adlanan qurğu vasitəsilə orqanizmin iltihab olan sahələri müəyyən edilir. Müayinə aparmaq üçün pasientə (sağlamlıq üçün zərərsiz miqdarda) radioaktiv maddə qarışdırılmış qlyukoza iynəsi vurulur. Pasientin orqanizmində radioaktiv maddə parçalanmağa başlayır və pozitron emissiyası (ayrılması) baş verir. PET skan ayrılan pozitronları tutaraq müayinə edilən orqanın təsvirini yaradır. Bu təsvir həkimə orqanda çatışmazlıq olub olmadığını müəyyən etməyə imkan verir. [11]

Pozitronlardan akseleratorlarda istifadə olunur. Belə qurğulardan biri İsveçrədə CERN-də yerləşir və Böyük Elektron-Pozitron toqquşdurucusu (Large Electron-Positron – LEP collider) adlanır. LEP-də elektron-pozitron toqquşması vasitəsilə zəif qüvvə daşıyıcılarından biri olan Z boson əldə edilir. [6]

Həmçinin bax

İstinadlar

  1. ""The production and properties of positrons" by CARL D. ANDERSON" (PDF). Nobel Lecture. December 12, 1936. İstifadə tarixi: Sentyabr 22, 2013.
  2. Don Lincoln, Understanding the Universe: from quarks to the cosmos, World Scientific, 2004, ISBN 981-238-705-6, p. 86
  3. Michael R. Lindeburg, Core Engineering Concepts for Students and Professionals , Professional Publications, Incorporated, 2010, ISBN 13: 9781591261902
  4. ""The Nobel Prize in Physics 1936"". İstifadə tarixi: Sentyabr 22, 2013.
  5. ""Atomic and nuclear constants"". National Institute of Standards and Technology (NIST). İstifadə tarixi: 23 sentyabr, 2013.
  6. 6,0 6,1 6,2 John Gribbin, Q IS FOR QUANTUM: An Encyclopedia of Particle Physics, The Free Press, 1998, ISBN 978-0684863153 Sitat səhvi: Xətalı <ref> etiketi; "Gribbin" adı bir neçə dəfə müxtəlif məzmunla verilib
  7. Wolfgang Demtröder, Atoms, Molecules and Photons An Introduction to Atomic-, Molecular- and Quantum-Physics, Springer, 2010, ISBN 978-3-642-10298-1, p.240
  8. 8,0 8,1 8,2 8,3 Erik Gregersen, The Britannica Guide to Particle Physics , Rosen Education Service, 2011, ISBN 978-1615303335, p. 11 Sitat səhvi: Xətalı <ref> etiketi; "Gregersen" adı bir neçə dəfə müxtəlif məzmunla verilib
  9. ""Production of Antihydrogen"". Max-Planck-Institut für Quantenoptik (MPQ). İstifadə tarixi: 22 sentyabr, 2013.
  10. A. Das, T. Ferbel, I n t r o d u c t i o n to Nuclear and Particle Physics, World Scientific Publishing, 2003, ISBN 981-238-744-7, p. 149
  11. ""Positron Emission Tomography (PET Scan)"". Johns Hopkins Medicine. İstifadə tarixi: 23 sentyabr, 2013.

Xarici keçidlər