|
'''Qazan xanlığı''' - [[Qızıl Orda]] dövlətinin varislərindən biri olan [[Türk xalqları|Türk]] dövləti.
== Tarixi ==
[[Qızıl Orda]]da baş verən bir sıra amillər sonda onu çökdürdü və yerində kiçik xanlıqlar yarandı. Bu xanlıqlardan biri də Qazan xanlığıdır. [[Kazan ulusu]]nun yerində qurulan xanlığının yaradıcısı Toxtamışın nəvəsi [[Qızıl Orda]] hökmdarlarından olan [[Uluq Məhəmməd]]xandır. Uluq Məhəmməd xan Suzdal knyazlığını məğlub edərək, [[Moskva]] knyazlığını da özünə tabe etdi. Uluq Məhəmməddən sonra oğlu [[Mahmud (Kazan xanı)|Mahmud]], ondan sonra Mahmudun oğlu [[Xəlil (Kazan xanı)|Xəlil]], Xəlildən sonra qardaşı İbrahim taxta çıxmışlarsa da elə bir önəmli uğur qazana bilməmişlər. Ümumiyyətlə, 115 illik Qazan xanlığı tarixində on doqquz dəfə xan dəyişikliyi olmuş, nəticədə dövlət iç mücadilələrin və taxt qovğalarının təsiri ilə zəifləməyə başlamış və bundan istifadə edən Moskva çarı [[IV İvan]] [[1552]]-ci ildə Qazan xanlığına son qoydu.
Bu xanlığın yaranma kökünə baxaq. Tatar-Monqolların birgə qurduğu Böyük Türk Monqol İmperatorluğunun qurucusu, əslən türk olan [[Çingiz xan]]ın [[1227]]-ci ildə ölümündən sonra dövlət onun dörd oğlu tərəfindən idarə olunmuşdur. İmperatorluğun güclü dövrlərində Çingiz oğulları mərkəzi hakimiyyətə sədaqətlə bağlı olmuş, hakim olduqları ölkələri bir vali kimi idarə etmiş, lakin mərkəzi hakimiyyət zəiflədikdən sonra imperatorluq dörd böyük hissəyə ayrılmışdır.
[[Çin]] və [[Monqolustan]] Çingizin kiçik oğlu Tulu xandan olan nəvəsi Xubilay, [[Azərbaycan]], [[İran]] və ətrafları yenə də Tulu xandan olan nəvəsi [[Hülaku xan]], [[Türküstan]] ortancıl oğlu Cığatay oğulları, Şərqi Avropa və Quzey Türküstan isə bundan öncəki yazımızda da qeyd etdiyimiz kimi, böyük oğlu Cuçi oğullarından [[Batı xan]] tərəfindən idarə olunmuşdu.
Cuçi atası Çingiz xandan altı ay əvvəl öldüyündən, [[Çingiz xan]] onun yerinə Cuçinin ikinci oğlu, ən çox sevdiyi və ümüd bəslədiyi [[Batı xan]]ı təyin etmişdi. [[Batı xan]] babası [[Çingiz xan]]ın bu ümüdünü şərəflə doğrultmuşdur. Belə ki, [[Batı xan]] babasına verdiyi sözə əməl edərək Quzey [[Qara dəniz]] bölgələrini və Şərqi Avropanı işğal edərək Xəzər dənizi və [[Aral]] gölünün ətraflarını da öz [[Qızıl Orda]] dövlətinə qataraq rus knyazlıqlarının siyasi varlıqlarını ortadan qaldırmaqla Böyük Türk Monqol İmperatorluğu içərisində yeni bir imperatorluq qurmuşdu. Ümumiyyətlə, [[Qızıl Orda]] da daxil Böyük Türk Monqol İmperatorluğunun bəşər tarixinə ən böyük xidməti qitələrarası münasibətlər (Avro-Asiya) yaratmasıdırsa, türk dünyasına ən böyük xidməti türk boylarını bir araya gətirərək türk dünyasını bir mərkəz ətrafında birləşdirməsi, türk qövmlərinin bir-biri ilə qaynayıb-qarışmasını təmin etməsidir. Daha dəqiq desək, bu nəhəng imperatorluq sayəsində imperatorluğa daxil olan ərazilərə yeni bir türk ruhu, türk nəfəsi gətirmişdir. Çox təəssüflər olsun ki, Azərbaycan və hətta son dövrlərə qədər Türkiyə tarixşünaslığı tarixi türk düşmənlərinin əsrlər boyu türklərin əleyhinə yazdıqları tarixi cızma-qaraların təsirinə düşərək türklüyə əvəzsiz xidmət etmiş bu müəzzəm imperatorluğu və onun qurucu və yaradıcılarını aşağılamağa çalışmışlar. Biz əminik ki, gec-tez haqq öz yerini tapacaq, türk dünyası öz tarixi keçmişinə yenidən qayıdacaq, onu yenidən tədqiq edəcək. Və araşdırdıqca da öz böyüklüyünü bir daha dərk edəcək, həqiqətləri ortaya çıxaracaq, öz keçmişinə sahib çıxacaq.
[[Qızıl Orda]] Türk Monqol İmperatorluğunda baş verən bir sıra amillər sonda onu çökdürdü və yerində kiçik xanlıqlar yarandı. Bu xanlıqlardan biri də Qazan xanlığıdır. Qədim Türk-Bulqar xaqanlığının torpaqları üzərində qurulan Qazan Xanlığının yaradıcısı Cəlaləddin bin Toxtamışın oğlu [[Qızıl Orda]] hökmdarlarından olan Uluğ Məhəmməd xandır. Uluğ Məhəmməd xan Suzdal knyazlığını məğlub edərək, [[Moskva]] knyazlığını da özünə tabe etdi və Oka çayı sahilindəki Xankirman şəhərini mərkəz edərək oğlu Qasımın idarəçiliyində bir bəylik qurdu. Sonradan bu bəylik "Qasım xanlığı" ([[1445]]-[[1681]]) adı ilə [[1681]]-ci ilə qədər öz mövcudluğunu qoruyub saxladı. Lakin Uluğ Məhəmmədin [[1445]]-ci ildə qəflətən ölməsi onun [[Qızıl Orda]]nın digər bölgələrini birləşdirmək planının həyata keçməsinə mane oldu. Uluğ Məhəmməddən sonra oğlu Mahmud, ondan sonra Mahmudun oğlu Xəlil, Xəlildən sonra qardaşı İbrahim taxta çıxmışlarsa da elə bir önəmli uğur qazana bilməmişlər. Ümumiyyətlə, 115 illik Qazan xanlığı tarixində on doqquz dəfə xan dəyişikliyi olmuş, nəticədə dövlət iç mücadilələrin və taxt qovğalarının təsiri ilə zəifləməyə başlamış və bundan istifadə edən Moskva çarı IV İvan [[1552]]-ci ildə Qazan xanlığına son qoydu. Bəzi məscidləri yerlə yeksan etdi, bəzilərini kilsəyə çevirdi, tatarlara qarşı kütləvi qətliam həyata keçirdi və bölgəyə rusları yerləşdirdi. 1000 illik türk xalqlarının həyat qaynağı olan İtil, indiki [[Volqa]] çayı rusların əlinə keçdi. Qazan Xanlığının ruslar tərəfindən işğalı o ərazilərdəki türklərin mərhələ-mərhələ çöküşünə səbəb oldu. Belə ki, Qazan xanlığının çöküşündən sonra öz dövlətlərinin ərazilərini mərhələ-mərhələ genişləndirən ruslar [[1556]]-cı ildə [[Həştərxan xanlığı]]nı, [[1681]]-ci ildə [[Qasım xanlığı]]nı, [[1683]]-cü ildə [[Sibir xanlığı]]nı, [[1878]]-ci ildə [[Kırım xanlığı]]nı işğal edərək tarixi türk torpaqları üzərində özlərinin nəhəng bir imperatorluğunu qurdular.
== Həmçinin bax ==
* [[Qızıl Orda]]
|
