Vikipediya

Roma: Redaktələr arasındakı fərq

Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktəSonrakı redaktə →
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
JAnDbot (müzakirə | töhfələr)
13.395 redaktə
k removing old-formated (incorrect) interwiki
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 1:
{{Şəhər
|Şəhərin adı = Roma<br />[[Şəkil:Rmn-social-header-1-.svg|240 px|]]
|Şəhərin şəkil adı = Roma dall'aereo.JPG
|Şəhərin bayrağı = Flag of Rome.svg
|Şəhərin gerbi = Coat of arms of Rome.svg
|Şəhərin xəritəsi =
|Bayrağın ölçüsü = 140
|Gerbin ölçüsü = 90
|Xəritənin ölçüsü = 200
<!-- Şəhərin xəritə üzərində işarələnməsi -->
|pushpin_map = İtaliya
|pushpin_label_position= top
|label =
|name = Roma
|pushpin_mapsize =
|latd = 41|latm = 54|lats = 0|latNS = N
|longd = 12|longm = 30|longs = 0|longEW = E
|Ölkə = {{ITA}}
|Vilayət = [[Şəkil:Lazio Flag.svg|25px|]] [[Latsio]]
|Əyalət = [[Roma (əyalət)]]
|Əsası qoyulub = [[21 aprel]] [[e.ə. 753]]
|Əvvəlki adı =
|Sahə = 1 285,3
|Əhali = 2 708 395
|Əhali il = 2007
|Əhali sıxlığı = 2 106
|Nəqliyyat vas. kodu =
|Telefon kodu = 39 06
|Poçt indeksi = 00100 (ümumi) və 00121–00199
|Bələdiyyə başçısı = Covanni Alemanno
|İnternet saytı = [http://www.comune.roma.it/was/wps/portal/pcr Comune.Roma.It]
}}
 
'''Roma''' ([[italyan dili|it.]]/[[latın dili|lat.]] ''Roma'') – [[İtaliya]]nın paytaxtı, eyni zamanda Roma əyalətinin və Latsio regionunun inzibati mərkəzi.
 
2,8 milyon nəfər əhalisi olan şəhər [[Tibr]] çayı üzərində yerləşir. [[Roma İmperiyası]]nın paytaxtı olmuş Roma [[Avropa]]nın ən qədim şəhərlərindən olub çox vaxt "əbədi şəhər", yaxud yeddi təpə üzərində yerləşdiyindən "yeddi təpə şəhəri" adlandırılır.
 
=== Qardaşlaşmış şəhərlər ===
 
* {{FRA}}, [[Paris]]
* {{BOL}}, [[Açakaçi]]
* {{DZA}}, [[Əlcəzair (şəhər)|Əlcəzair]]
* {{CHN}}, [[Pekin]]
* {{SRB}}, [[Belqrad]]
* {{BRA}}, [[Brazilia]]
* {{EGY}}, [[Qahirə]]
* {{UKR}}, [[Kiyev]]
* {{GBR}}, [[London]]
* {{ESP}}, [[Madrid]]
* {{ESP}}, [[Marbella]]
* {{CAN}}, [[Monreal]]
* {{USA}}, [[Nyu-York]]
* {{BUL}}, [[Plovdiv]]
* {{KOR}}, [[Seul]]
* {{AUS}}, [[Sidney]]
* {{ALB}}, [[Tirana]]
* {{JPN}}, [[Tokio]]
* {{BEL}}, [[Tongern]]
* {{TUN}}, [[Tunis (şəhər)|Tunis]]
* {{PAK}}, [[Multan]]
 
== Adının mənşəyi ==
[[Şəkil:Capitoline she-wolf Musei Capitolini MC1181.jpg|300 px|right|thumb|[[Kapitoli canavarı]], Romul və Rem]]
 
Rəvayətə görə e.ə. [[21 aprel]] [[753]]-cü ildə [[Romul]] tərəfindən bünövrəsi qoyulmuşdur. Qədim Roma səlnaməçisi [[Livius]]a görə hər şey latınların paytaxtı Alba Lonqanın hakimi Numitorun qardaşı Amuli tərəfindən devrilməsindən başlanmışdır. Qisasdan ehtiyat edən Amuli Numitorun qızı Rea Silvianın və [[Mars (mifologiya)|Mars]]ın oğulları Romul və [[Rem]]i toxunma səbətə qoyaraq [[Tibr]] çayına atır. Xoşbəxtlikdən çayın sahilinə yan almış səbəti bir canavar taparaq əkizləri əmizdirir. Bir qədər sonra çoban Faustul canavarın əmizdirdiyi əkizləri aşkar edərək övladlığa götürüb böyüdür. Sonralar Mars əkizləri tapır. Əhvalatı bildikdən sonra Alba Lonqaya qayıdan əkizlər Amulini öldürüb Numitoru yenidən hakim edirlər. Mars onlara bir şəhər tikməyi tapşırır. Şəhər tikildikdən sonra ad qoymaqda və kimin hakim olacağını müəyyən etməkdə çətinlik çəkirlər. Rem şəhərin Rema, Romul isə Roma adlandırılmasını istəyir. Qarşıdurmada Romul Remi öldürür və şəhərin hakimi olur.
 
Digər bir mənbəyə görə Roma sözü yunan mənşəli Ρώμη (''Rome'') sözündən olub "hünər, qoçaqlıq" mənasını daşıyır.
 
== Coğrafiyası ==
[[Şəkil:Die sieben Hügel Roms.png|200 px|right|thumb|Romanın 7 təpəsi]]
Roma [[Aralıq dənizi]]ndən 26 km aralıda, [[Apennin]] dağ silsiləsinin dənizə enən vulkanik mənşəli (sönmüş Alban vulkanına aid) yamacında [[Tibr]] çayının sol sahilində yerləşmişdir. Şərqdən [[Abruzzen]] və şimaldan [[Sabin]] dağları ilə əhatələnmişdir. Şəhər əsasən mərkəzi [[Palatin]] olan təpələr üzərində formalaşmışdır. Şəhərin ümumi sahəsi 1285 km², tarixi hissənin sahəsi cəmi 143 km²-dir.
 
=== Təpələrin adları ===
 
* Palatin (''Palatinus'', Tibr səviyyəsindən 43 m hündürlükdə )
* Aventin (''Palatinus'', 39 m )
* Kapitoli (''Capitolinus'', 43 m)
* Kvirinal (''Quirinalis'', 48 m)
* Viminale (''Viminalis'', 48 m)
* Eskvilin (''Esquilinus'' (''Cispius'', 46 m və ''Oppius'', 79 m))
* Çelio (''Caelius'', 48 m)
 
== İqlimi ==
{{İqlim cədvəli
| CƏDVƏl =
| DIAGRAMM TEMPERATUR =
| DIAGRAMM ÇÖKÜNTÜ =
| DIAGRAMM ÇÖKÜNTÜ MIQYAS = 200
| MƏNBƏ = [http://www.wetter.de/wettervorhersage/39-7626-20/wetter-roma.html Romanın iqlimi]
| Başlıq = Romanın iqlim cədvəli
| Yer = Roma
<!-- Orta aylıq ən yüksək temperatur °C ilə -->
| hmjan = 11.1
| hmfeb = 12.6
| hmmär = 15.2
| hmapr = 18.8
| hmmai = 23.4
| hmjun = 27.6
| hmjul = 30.4
| hmaug = 29.8
| hmsep = 26.3
| hmokt = 21.5
| hmnov = 16.1
| hmdez = 12.6
<!-- durchschnittliche Niedrigsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C -->
| lmjan = 4.5
| lmfeb = 5.4
| lmmär = 7.2
| lmapr = 9.8
| lmmai = 13.3
| lmjun = 17.2
| lmjul = 19.6
| lmaug = 19.4
| lmsep = 16.9
| lmokt = 12.8
| lmnov = 9.3
| lmdez = 6.4
<!-- durchschnittliche Temperatur für den jeweiligen Monat in °C -->
| avjan =
| avfeb =
| avmär =
| avapr =
| avmai =
| avjun =
| avjul =
| avaug =
| avsep =
| avokt =
| avnov =
| avdez =
<!-- durchschnittliche Niederschlagsmenge für den jeweiligen Monat in mm -->
| nbjan = 76
| nbfeb = 88
| nbmär = 77
| nbapr = 72
| nbmai = 63
| nbjun = 48
| nbjul = 14
| nbaug = 22
| nbsep = 70
| nbokt = 128
| nbnov = 128
| nbdez = 106
<!-- durchschnittliche Anzahl täglicher Sonnenstunden für den jeweiligen Monat in h/d -->
| shjan = 4.3
| shfeb = 4.7
| shmär = 6.6
| shapr = 7
| shmai = 8.6
| shjun = 9.4
| shjul = 10.8
| shaug = 9.9
| shsep = 8.1
| shokt = 6.4
| shnov = 4.1
| shdez = 3.3
<!-- durchschnittliche Wassertemperatur (Meere, Seen u.ä.) für den jeweiligen Monat in °C -->
| wtjan =
| wtfeb =
| wtmär =
| wtapr =
| wtmai =
| wtjun =
| wtjul =
| wtaug =
| wtsep =
| wtokt =
| wtnov =
| wtdez =
<!-- durchschnittliche Regentage für den jeweiligen Monat in d -->
| rdjan = 6
| rdfeb = 6
| rdmär = 8
| rdapr = 8
| rdmai = 6
| rdjun = 4
| rdjul = 2
| rdaug = 2
| rdsep = 5
| rdokt = 6
| rdnov = 8
| rddez = 8
<!-- durchschnittliche Luftfeuchtigkeit für den jeweiligen Monat in % -->
| lfjan =
| lffeb =
| lfmär =
| lfapr =
| lfmai =
| lfjun =
| lfjul =
| lfaug =
| lfsep =
| lfokt =
| lfnov =
| lfdez =
}}
 
== Tarixi ==
[[Şəkil:Forum Romanum Rom.jpg|700 px|center|thumb|Romanın antik forum meydanının xarabalığı]]
 
E.ə. I minilliyin əvvəllərində [[Apennin yarımadası]]nda yaşayan müxtəlif tayfa və xalqlar içərisində ən inkişaf etmiş xalq [[etrusklar]] idi. Etruskların azad şəhərləri və on min yazı işarəsi vardı. Apennin yarımadasının mərkəzindəki [[Latsio]] vilayətində yaşayan [[latınlar]]ın dili ümumi dilə çevrilmişdi. E.ə. 753-cü ildə [[Tibr]] çayının 25 kilometrliyində Roma şəhəri salındı. Romanın ən qədim sakinləri özlərini [[patrisilər]] adlandırırdılar.
 
Roma "Əbədi qızıl şəhər" də adlandırılır. Burada isti və soyuq hovuzları olan termlər (hamamlar) tikilmiş, Romanın ətrafında dəniz döyüşü tamaşası üçün göl yaradılmışdı. Romanın Kapitoli təpəsində sığınacaq məqsədi ilə qala tikilmişdi. Şəhərin bazar meydanı – forumun yaxınlığındakı [[Palatin]] təpəsində saraylar ucaldılmışdı. Romanın ən əzəmətli abidələrindən biri [[Kolizey]] amfiteatrı idi.
[[Şəkil:Colosseum in Rome, Italy - April 2007.jpg|300 px|right|thumb|Kolizey]]
[[Şəkil:Pantheon rome 2005may.jpg|250 px|left|thumb|[[Panteon]]]]
 
=== Çarlıq və Respublika dövrü ===
 
Romuldan sonra çar Tit Livi Numa Pompili təyin olunur. E.ə. 509-cu ildə çar Tarkvini Superb devrildikdən sonra Roma respublika elan olunur. E.ə. 390-cı ildə keltlərin hücumuna məruz qalan şəhəri qorumaq üçün Servian qala divarları tikilir. E.ə. 312-ci ildə şəhərə su kəməri – Via Appia çəkilir.
 
Xalq tribununun yaradıcıları Tiberi və Qay Semproni Qraç öldürüldükdən sonra stabillik pozulur və vətəndaş müharibəsi son həddinə çatır. Məhz bu zaman hakimiyyətə gələn [[Qay Yuli Sezar]] özünü diktator elan edərək bir çox islahatlar aparır. Bu vaxtdan Yuli Forumunun tikintisinə başlanılır ki, bu da Romanın ərazisinin genişlənməsinə səbəb olur. E.ə. 44-cü illdə Yuli Sezar sui-qəsd nəticəsində öldürülür.
 
=== İmperiya dövrü ===
[[Şəkil:Roman Empire.png|300 px|right|thumb|Roma İmperiyası]]
E.ə. I əsrdə artıq milyonluq şəhər [[Roma İmperiyası]]nın paytaxtına çevrilir. Flavi sülaləsinin zamanında (eramızın 69–96-cı illərində) yeni-yeni suvarma sistemləri, yol şəbəkələri və digər infrastrukturlar yaradılır. Bundan başqa [[Panteon]] və digər məbədlər də tikilmişdir. [[Kolizey]]in tikintisinə məhz bu illərdə başlanılmış və II əsrin əvvəllərində [[Trayan]]ın zamanında tamamlanmışdır. [[Avrelian]] qala divarları tikilir. Roma İmperiyasının intibahı məhz bu illərə təsadüf edir.
 
=== Orta əsrlər ===
 
Orta əsrlərə Roma süqut etmiş imperiyanın xarabalıqları kimi gəlib çatmışdır. Belə ki, german və slavyan tayfalarının aramsız dağıdıcı hücumlarına tab gətirməyən imperiya süqut edir. Şəhər istila olunur. Təkcə Roma papasının iqamətgahı bu talanlardan kənarda qalır.
* [[Qotlar|Qot]] kralı [[Alarix]] [[410]]-cu ildə şəhərə sahib olur.
* [[455]]-ci ildə [[barbarlar]] Romanı yenidən işğal edirlər.
* [[476]]-cı ildə german Odoakr və sonuncu imperator Romul Avqustul arasındakı sülhə görə Roma qərb torpaqları üzərinəki hakimiyyətini itirir.
* [[800]]-cü ildə [[Böyük Karl]]ın və Papa III Leonun zamanında Roma öz nüfuzunu bərpa etməyə başlayır.
* [[843]]-[[849]]-cu illərdə müsəlman ərəblərin müvvəffəqiyyətsiz hücumlarına məruz qalır.
* [[1418]]-ci ildə kilsə parçalanması (sxizma) nəticəsində Papa geri dönərək Vatikanı özünün qərargahı elan edir.
 
== Yeni Roma ==
[[Şəkil:St Peter's Square, Vatican City - April 2007.jpg|300 px|right|thumb|[[Vatikan]], [[Müqqəddəs Pyotr meydanı]]]]
[[Şəkil:Petersdom von Engelsburg gesehen.jpg|250 px|left|thumb|[[Vatikan]], [[Müqəddəs Pyotr kilsəsi]]]]
[[1861]]-ci ildə [[İtaliya]] [[Venesiya]]nın və kilsə dövləti Vatikanın qəbulundan sonra başda kral [[Viktor II Emmanuel]] olmaqla qeyri-məhdud monarxiyaya çevrilir.
[[26 yanvar]] [[1870]]-ci ildə kral qoşunları Romaya daxil olur və şəhər birləşmiş İtaliyanın paytaxtı elan edilir.
[[1922]]-ci ildə faşistlər hakimiyyətə gəlir və kral tərəfindən [[Benito Mussolini]] baş nazir təyin edilir.
 
Mussolininin zamanında kilsə dövlət ziddiyyətləri kəskinləşir və [[1929]]-cu ildə kilsə dövləti [[Vatikan]] öz müstəqilliyini elan edir.
 
[[İkinci Dünya müharibəsi]]ndən sonra [[1946]]-cı ildə kral ölkəni tərk edir və [[İtaliya Respublikası]] elan edilir.
 
[[1960]]-cı ildə Romada [[XVII Yay Olimpiya oyunları]] və I Paralimpiya oyunları keçirilmişdir.
 
== Əhali ==
[[Şəkil:Romepopulation.jpg|thumb|350px|Roma əhalisinin illər üzrə artım cədvəli]]
{|
| valign="top" |
{| class="wikitable"
|- style="background:#efefef;"
! İl/Tarix
! Nəfər
|-
| 330 || align="right" | 1 000 000
|-
| 410 || align="right" | 400 000
|-
| 530 || align="right" | 100 000
|-
| 650 || align="right" | 20 000
|-
| 1000 || align="right" | 20 000
|-
| 1000–1300 || align="right" | Artım
|-
| 1300 || align="right" | < 50 000
|-
| 1400 || align="right" |* 20 000
|-
| 1526 || align="right" | 50 000-60 000
|-
| 1528 || align="right" |** 20 000-30 000
|-
| 1600 || align="right" | 100 000
|-
| 1750 || align="right" | 156 000
|-
| 1800 || align="right" | 163 000
|-
| 1820 || align="right" | 139 900
|-
| 1850 || align="right" | 175 000
|-
| 1853 || align="right" | 175 800
|}
| valign="top" |
{| class="wikitable"
|- style="background:#efefef;"
! Tarix
! Nəfər
|-
| 1858 || align="right" | 182 600
|-
| 31 dekabr 1861 || align="right" | 194 500
|-
| 31 dekabr 1871 || align="right" | 212 432
|-
| 31 dekabr 1881 || align="right" | 273 952
|-
| 10 fevral 1901 || align="right" | 422 411
|-
| 10 iyun 1911 || align="right" | 518 917
|-
| 1 dekabr 1921 || align="right" | 660 235
|-
| 21 aprel 1931 || align="right" | 930 926
|-
| 21 aprel 1936 || align="right" | 1 150 589
|-
| 4 noyabr 1951 || align="right" | 1 651 754
|-
| 15 oktyabr 1961 || align="right" | 2 188 160
|-
| 24 oktyabr 1971 || align="right" | 2 781 993
|-
| 25 oktyabr 1981 || align="right" | 2 840 259
|-
| 20 oktyabr 1991 || align="right" | 2 775 250
|-
| 21 oktyabr 2001 || align="right" | 2 546 804
|-
| 31 dekabr 2005 || align="right" | 2 547 677
|}
|}
(*) [[Sxizma]] – kilsənin parçalanması ([[1309]]-[[1376]]), [[Vəba]] epidemiyası ([[1348]]-[[1350]])<br />
(**) [[Romanın talanı]] ([[Sacco di Roma]], [[1527]])
 
E.ə. 800-cü ildə Romanın əhalisi kiçik ətraf kəndlərlə birlikdə 1000 nəfərə qədər olmuşdur.
İnkişaf edən şəhər sonrakı əsrlərdə meqapolisə çevrilərək əhalisinin sayı 1 milyona çatmışdır. IV əsrdə paytaxt funksiyasının [[Konstantinopol]]a keçməsi və V əsrdə Şərqi Roma imperiyasının ayrılması əhalinin 100 000 nəfərədək azalmasına səbəb olur. XX əsrdən etibarən Roma yenidən milyonçu şəhərə çevrilir. Hal-hazırda əhali ətraf rayonlarla birgə 2,7 milyon, qeyri-rəsmi məlumatlara görə isə 3 milyondur. Əhalinin 8,4%-ni əcnəbilər təşkil edir.
 
== İnzibati bölgü ==
[[Şəkil:Municipi di Roma.svg|400 px|reit|thumb|İnzibati bölgünün xəritəsi]]
İmperator [[Oktavian Avqust|Avqusta]] qədər Roma 4 dairədən ibarət olmuş, onun dövründə isə məhəllələrdən ibarət 14 dairəyə bölünmüşdür.
 
VII əsrdə 7 dairədən ibarət olmuşdur. Hal-hazırki Roma 22 inzibati ərazidən ibarətdir.
 
* 1. Monti
* 2. Trevi
* 3. Colonna
* 4. Campo Marzio
* 5. Ponte
* 6. Parione
* 7. Regola
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/wiki/Roma"