"Şamanizm" səhifəsinin versiyaları arasındakı fərqlər

Şamanizm (redaktə)

06:02, 16 noyabr 2013 versiyası

16.538 bayt çıxarıldı ,  7 il öncə
Səhifənin bütün məzmununun silinməsi
k (Bot: fy:Sjamanisme yaxşı məqalədir; kosmetik dəyişmələr)
(Səhifənin bütün məzmununun silinməsi)
{{vikiləşdirmək}}
{{Din}}
'''Şamanizm''' (şamanlar tərəfindən "təcrübə" olaraq ifadə edilir), varlığı bütün insanların tarixində erkən daş dövrünə və daha da geriyə qədər sübut edilə bilən, inisiyasyon ehtiva edən bir vəcd və trans texnikası.
 
Şamanizmi ən uzun müddət dəstək olmuş olan birliklərin arasında heç şübhəsiz Türklər də vardır. Köhnə Türk inancı Tengricilikdə də hamı / həmişə var olmuş olan şamanizm ənənəsi, Şimal və Orta Asiyanın bəzi Türk birliklərində günümüzə qədər hələ davam etdirilməkdədir.
İndiki vaxtda bəzi qərblilərin maraq duyub təkrar tətbiqə başladıqları şəklinə isə neo-Şamanizm deyilir.
 
'''Alimlərin fərqli fikirləri'''
 
Şamanizmin başlanğıcda Qərblilər tərəfindən çox tanrılı bir din zənn edilməsindəki ana faktor, Şamanizm haqqında kifayət qədər məlumatı olmayan ilk Qərbli səyyahların Şamanizm haqqında Qərbə köçürdükləri səthi məlumatlardan qaynaqlanmışdır. Hər şeydən əvvəl, Asiya Şamanizmində tapınma yoxdur, ki bu da bir din olmadığını bir inanc forması olduğunu ortaya qoymaqdadır.
Şamanizmin tərifində elm adamları eyni fikirdə deyil, bu həm şamanizmin içində saxladığı fərqli istiqamət və elementlərdən həm də şamanizmin çox fərqli coğrafiyalarda, eyni təməldə amma çox fərqli şəkillərdə var olmasından qaynaqlanmaqdadır.
Böyük əksəriyyəti köhnə Sovet elm adamları olan bir seqment (Mikaylovskiy, Haruzin, Potapov, Alekseev kimi) Şamanlığı Türklərin orijinal dini qəbul edərkən, aralarında Mircea Əlidə, Jean Paul Roux, V. Jochelson, V. Bogoras, Hikmət Danı, Osman Turan, İbrahim Kafesoğlunun da ol/tapıldığı elm adamı və yazarlar isə şamanlığı bir din deyil Şimal Asiya birliklərinin dini duyğularını ehtiva edən və o biri aləm varlıqlarına hökm edən bir növ kült olaraq görməkdədirlər.
"Şaman, Anglosakson terminologiyasında izah edilmək istəndiyi kimi həkim-cadugər olmadığı kimi, şübhəsiz tək şəfa verici adam da deyil. Sözün gündəlik mənasında bir cadugər deyil və bu sözlə təyin olunması Şamanizme heç bir zaman sahib olmadığı bir xüsusiyyət vermək bahasına onu ol/tapılmaması lazım olan bir yerə oturtmuşdur…" (sy.63)
"Zatən Şaman, tamamilə həyata dönük və müsbət hərəkətlər reallaşdırmaq istəyən şəxsiyyətiylə heç bir zaman quru böyüyə alət olmaz və heç bir zaman pislik etməz; sahib olduğu səlahiyyətlərini öz fərdi xidmətində və öz müdafiə etməsi məqsədiylə belə istifadə etməz. Qəbilə rəisi və ya hökmdarlarla anlaşılmazlığa düşdüyündə öz təsirindən faydalana bilər, ancaq heç bir şəkildə görünməz gücünə müraciət etməz; ona etiraz edəcək hər hansı bir gücü yoxmuşcasına və həyatını itirmək bahasına maddi gücün özünü məğlub et/yeyilməsinə tamaşaçı qalar." (sy.63)
"Şaman, gücünün mənşəyi istər varislik istər görünməyənin hədiyyəsi olan bir qabiliyyət və ya uzun bir naşılıq dövrü ya da ‘səlahiyyət möhkəmə istəyi' olsun, məqsədinə, ümumiyyətlə inzivada və ya digər böyük ustaların yanında reallaşdırılan səbirli bir yetişmə dövrü keçirmədən çatmağı ümid edə bilməz. Nə olursa olsun, gücdən salıcı şəkildə reallaşan və nəticədə özünü əldən düşmüş halda yerə salacaq olan bir təcrübəm/təcrübə üçün bütün imkanlarını toplamaya işləməlidir. Kainatın yollarını qət etməyə çağırılan şaman, yolunu itirməmək üçün bu yolları mümkün olan ən yaxşı şəkildə tanımalıdır; özünü izləyən varlıqlarla davamlı olaraq qarşı-qarşıya gəlmə ehtimalı səbəbiylə onların ənənələrini, dillərini və adətlərini öyrənmiş olması lazımdır; müəyyən hədəflərə yönəlməsi səbəbiylə bu hədəflərə necə çatacağını bilməlidir. Gərək keçdiyi yollarda, gərək qarşılaşdığı varlıqlarla əldə etmək istədiyi nəticələndirərə çata bilməsi üçün şamanın özünə faydalı olacaq vasitələri tanımaya ehtiyacı vardır. Bunlar, yer üzünün hər hansı bir səyyahı üçün söz mövzusu olduğu kimi, reallaşdırılacaq işə, nəzərdə tutulan çətinliklərə və hər adamın özünə xas imkanlarına bağlı olaraq son dərəcə müxtəlif ola bilərlər." (sy.64)
 
== Tarix ==
 
[[Şəkil:SB_-_Altay_shaman_with_drum.jpg|thumb|250px|Altayda şamanlıqla məşğul qadın ([[1908]])]]
 
Köhnəçağ və Orta Çağdakı çox məşhur olan sehrlərdən fərqi, onların fərdi olmalarına qarşılıq, şamanlığın başda Orta Asiya və Şimal Asiya xalqları olmaq üzrə, Tunguzlarda, Moğollarda, Mançularda, Laponlarda, Eskimolarda, Vogullarda, Ontiyaklarda, Samoyedlerdə, Qafqazlarda, Hindistanda, Çində, Yaponiyada, İndoneziyada, Malayziyada, Polinezyada, Avstraliyada, Böyük Okeanın o biri adalarında, Alaskada, Grönland və İslandiyada, Şimal Amerikada, Guyanada, Amazon bölgəsində və Afrikanın bir çox yerində (kiçik ayrılıqlar bir tərəfə) təməl qanunlar dəyişməmək şərtiylə az ya da çox sıxlıq / izdiham camaatın tapılmasıdır. Şamanlığın nə vaxt ortaya çıxdığı, nə kimi dəyişikliklər keçirdiyi qəti olaraq bilinməməkdədir.
Şamanizm' en mənşə olaraq anaerkil dövrdə ortaya çıxdığı təxmin edilməkdədir, şaman sözcüyü üçün üç fərqli görüş qarşıya qoyulmaqdadır ;
 
1-Şaman anlayışı, Hindistandakı Pali dilində ruhlardan ilhamlanan adam mənasını verən "samana" sözcüyündən törəmişdir,
2-Şaman anlayışının qaynağı, Sanskritçedə budaçı rahib mənasını verən samana sözcüyüdür,
3-Şaman anlayışı, Mançu dilində oynayan tullanan, bir iş görərkən davamlı olaraq hərəkət edən mənasındakı saman anlayışından gəlir.
 
== Regional şamanlıq fərqləri ==
 
Son araşdırmalar şamanlığın Türklərə xas olmayıb bütün Asiyaya yayıldığını (Samoyedlerdən İndoneziya adalarına qədər) göstərməkdədir ki, araşdırmaçılar, artıq Amerika Qırmızıdərililərini də Şamanizm daxilində ələ almaqdadırlar. Necə ki Mircea Eliade Şamanizm adlı kitabında Asiyanın şaman birliklərində, Amerika Qırmızıdərililərində və Okeana yerlilərində saysız ünsürün ortaq olduğunu ortaya qoymuşdur.
 
'''Avropa'''
 
Şamanlık Avropada ilk çağ dövrlərindən bəri məşhur idi və fərqli Töton qəbilələri və fin-Baltik xalqları arasında Dəmir Çağı boyunçu tətbiq olunmuşdu. Xristianlığın doğuşuyla birlikdə şamanlık yox olmağa üz tutmuş, xüsusilə şəhərlərdə olduqca itmiş və lakin çöl seqmentlərdə şamanlıktan qalma adətlər Xristian olan xalqlar arasında yaşamağa davam etmişdir.
 
'''Sibir'''
 
Sibir klassik şamanizmin ana vətəni qəbul edilməkdədir. Bölgədəki Ural, Altay, Paleosibirli xalqlar xüsusilə də ovçu-yığıcı qruplar müasir dövrlərə qədər şamanistik tətbiqlərdə ol/tapılmağa davam etmişlər.
 
'''Eskimo'''
 
Şərq Sibiryadan Şimal Kanadaya qədər uzanan geniş bir coğrafiyada yaşayan Eskimo qruplarının şamanist tətbiq və inanclara sahib olduqları yazılmışdır.
 
'''Amazon bölgəsi'''
Amazon Yağış meşələrində bəzi yerli qrupları şaman hərəkətlərində tapılmaqdadırlar. 20.yüzyılda Tukano şamanlığının zəngin simvolizmi üzərinə alan araşdırmaları edilmişdir.
 
'''Amerika qitələri'''
 
Şimal və Cənub Amerika qitələrində yaşayan Yerlilərin tək bir universal Yerli Amerikan Dini və ya mənəvi sistemindən bəhs edilə bilməyəcək cür müxtəlif inanclara sahib olduqları bilinməkdədir. Bununla birlikdə yerli mədəniyyətlərin ənənəvi şəfaçıları, mistikləri, odaçıları (medicine people) olmaqda ancaq onlar xalqları arasında şaman termini yerinə öz yerli dillərindəki sözlərlə xatırlanmaqdadırlar. Haqqında danışılan ruhi liderlər tipik asiya şamanlığında olduğu kimi qəbilənin qarşılaşdığı əhəmiyyətli hadisələr və ya fərdi narahatlıqlara əlac tapmaq üçün ruhlar aləminə uca bilməkdə, trans halına girə bilməkdə və atəş və tütündən faydalana bilməkdədirlər.
 
== Şamanizmdə inisiyasyon ==
 
Şamanist inisiyasyonda hər şaman namizədi yuxular, trans, ruhların ad və funksiyaları, şaman texnikaları, ‘gizli dil' kimi bəzi mövzularda bir təhsildən keçirildikdən sonra şaman ola bilər. Asiya Şamanist inisiyasyonlarında sirrə (mister) çatma deyilən "inisiyatik ölüm" ya da "cəhənnəmə eniş" təcrübəsi Sibirya və Orta Asiyadakı Şamanist Türklərin (Yaqutlar, Altaylılar vs.) ənənələrinə görə, himayəçi-rəhbər ruhlar tərəfindən, yeraltı deyilən kənar-aləmdə və ya spiritüel göy qatlarında reallaşdırılar. Bu təcrübə, fiziki olaraq, ümumiyyətlə, meşə, qır, mağara kimi cəmiyyətdən uzaq və müqəddəs sayılan bir yerdə reallaşdırılar. Şaman (Kam) namizədi əvvəldən hazırlıq təhsilini almış olsa da, sirrə (mister) çatma deyilən bu təcrübəsi yaşamadan namizədin şamanlığı şəkililəşməz. Bu təcrübəsi ancaq lazım olan hazırlıq təhsilini almış şaman namizədləri keçirə bilər. (Hazırlıq təhsili, ancaq, dalğınlıq, olub bitənə maraqsızlıq, bəzi keşiklərə tutulma kimi ön ifadə edilər göstərən namizədlər arasından, bir iç çağırışı almış və mağaralarda xəbərçi yuxular görüb himayəçi-rəhbər varlıqlarıyla əlaqəyə keçmə kimi ilahi "seçilmə" əlamətləri göstərmiş olana verilər.) Barabanı transa girməyi asanlaşdıracaq bir şəkildə istifadə etməni öyrənmiş namizəd, bəzi acı verici imtahanlara təbii tutulduqdan sonra, ölüm təcrübəsini yaşamaq üzrə, transa girər. Şaman namizədi bir neçə gün davam edən bu təcrübə boyunca, ruh və bədən bağları boşalmış halda yatar. İnisiyasyonlardaki cəhənnəmə eniş ya da ikinci doğuş deyilən bu faktlar Şamanizmdə şaman namizədinin bədəninin simvolik olaraq parçalanması surətiylə orqanlarına ayrılması və sonra bu parçaların birləşdirilməsi və ya ətlərindən sıyrılmış sümüklərinin ətlənməsiylə bədəninə yenidən qovuşması olaraq işarələniyər. Sirrə çatma deyilən bu müddət ərzində, himayəçi-rəhbər varlıqları şamanın ruhuna şamanlığı üçün lazımlı hər şeyi öyrədərlər. Öyrətdikləri arasında peşə sirləri, "gizli dil", xəstəliklərin xüsusiyyətləri, yaxşılaşdırılma yolları da tapılar. Bu əməliyyatlar bitdiyində və hipnotik yuxudan çıxdığında, namizəd özünü bəzi güclərlə bəzənmiş və bir xeyli dəyişmiş halda tapar. Artıq yalnız bedensel gözləriylə deyil, ruhani gözüylə (ürək gözüylə) də görə bilməkdədir
 
== Şamanın trans təcrübəsi və psişik qabiliyyətləri ==
 
Şamanın baraban və rəqs ünsürləriylə reallaşan, uçuş deyilən transında posesyon halı haqqında danışılan deyil. Yəni trans halındakı şamanın heç bir hal və hərəkəti idrak və iradəsi xaricində deyil. Şamanın transında, öz başına etdiyi bir şüur təcrübəsi sözkonusudur. Bununla birlikdə şaman, lazım olsa bir ruh ilə -posede olmadan- əlaqə qura bilər. Bu, kimilərinə görə, şüur və şəxsiyyətin itmədiyi müşahidə edilən bir kahinlikdir. Şamanın ruhi səfəri, teozofik terminlərlə, astral səyahət, akaşik oxumalar, ruhlar aləminin yüksək bölgələrinə nüfuz etmə və digər ruhlarla posede olmadan əlaqə qurma kimi müxtəlif istiqamətlərdə inkişaf edər. Usta şamanların dəmir-Paya ulduzuna qədər yüksələ bildikləri deyilər. Şəfaçılıq, gələcəyi bilmə, obsesyona uğramış insanları obsedörü qovaraq obsesyondan qurtarma, cüt bədənlənmə (dedublüman), fasinatörlük və cadu (maji)yapabilme şamanlarda tez-tez rast gəlinən qabiliyyətlərdir.
 
== Şamanizmdə üç aləm ==
 
Asiya Şamanizmində üç aləm söz mövzusudur: Yer, yeraltı, Göy. Lakin bunlar simvolik ifadələrdir. Yeraltı termini Asiyanın kimi Şamanist ənənələrində kənar-aləm mənasında istifadə edilər, kimi Şamanist ənənələrində isə ölüm hadisəsinin dərhal sonra yaşanılan qarışıqlıq və vicdanı hesablaşma dövrünü ifadə etmək üzrə istifadə edilər. Bu səbəbdən, bəzi Şamanist ənənələrdə yeraltı deyildiyində, ümumiyyətlə kənar-aləmin titrəşmə səviyyəsi kobud və sıx mühitləri söz mövzusudur. Yeraltı deyiminin bu mənada istifadə edildiyi şamanist ənənələrdə kənar-aləmin dinc mühitləri isə "kölgələr diyarı" kimi başqa ifadələrlə ifadə edilməkdədir. Yaqut Türkləri, Çukçiler və Yukagirler, insanın üç "can"ı olduğunu qəbul edərlər. Ölüm hadisəsində biri məzarda qalar, biri "kölgələr diyarı"na enər, üçüncüsü isə Göyə çıxar. Ölülər, bir müddət sonra, yer üzündə təkrar təbiət bilərlər. Uyğurlar, inandıqları davamlı olaraq təkrar doğulma faktına "sansayar" adını verirlər.
 
Asiya Şamanizminə, xüsusilə Altay, Yaqut və Uyğur Türklərinin ənənələrinə görə, insanların yaşadığı Yer, ölülərin köçdüyü "yeraltı" (kənar-aləm) və spiritüel mənadakı Müqəddəs Göydən ibarət yaranan üç mühit, mərkəzlərindən keçən, dirək ya da paya deyilən bir oxla bir-birinə bağlanarlar. Bu əksən "Göyün göbəyi" ilə "Yerin göbəyi" arasında iştirak edər.
Bu anlayış Altay, Yaqut və Uyğur Türklərinin ənənələrində belə açıqlanar: İnsanların yaşadığı Yer, ölülərin köçdüyü "yeraltı" (kənar-aləm) və spiritüel mənadakı Göydən ibarət yaranan üç aləm ya da mühit, mərkəzlərindən keçən bir oxla bir-birinə bağlıdır. "Yerin göbəyi" ilə "Göyün göbəyi" arasındakı bu oxun keçdiyi, bu mühitlərin ortasındakı dəliklər ya da açıqlıqlar bir növ keçiddir. Şamanlar, "uçuş" (trans təcrübəsi) əsnasında bir mühitdən digərinə keçərkən bu əlaqə keçidlərindən faydalanarlar. Eyni şəkildə, ölənlər də kənar-aləmə bu yolla köçərlər. Kənar-aləmə gedən şamanlar oraya "Yerin dəliyi" keçidindən keçərək gedər, yenə bu dəlikdən ya da qapıdan dönərlər. "Yerin oxu" anlayışı Altay, Yaqut və Uyğur ənənələrinin yanında, Başqırd, Qırğız, Kalmuk, Çukçi, Buryat, Samoyet, Koryak, Moğol, Tibet, Fin, Lapon və Estonya ənənələrində də olar.
 
Altay, Yaqut və Uyğur Türklərinin ənənələrinə görə, şamanın "Yeraltı"na enə bilməsi və ya "göylər"ə çıxa bilməsi üçün əvvəl "Yerin Oxu"na çıxması lazımdır. "Yeraltı"na enməsi lazım olan Altay şamanı "uçuş" səfərində əvvəl "dəmir dağ"a (Temir taikşa) dırmaşar. Yerin Oxu"na çıxması işdə bu simvolik "dağ"ı aşıb "Yerin Göbəyi" deyilən dəlikdən girməsiylə mümkün olar.
Şaman kölgələr diyarına gedərkən əvvəlcə "Yerin göbəyi"ndəki bu dəlikdən "Yerin Oxu"na çatmaq, sonra da "Yeraltı"nın cəhənnəmi qisimindən keçmək məcburiyyətindədir. Ölən kəslər də bu səfəri edərlər ki, bu səfərdə ölünün keçə bilmədiyi təqdirdə əzab çəkməsinin haqqında danışılan olduğu bir körpüylə qarşılaşılar.
 
Şimal və Orta Asiya Şamanizmində yeraltı aləmi 7 və ya 9 qatlıdır. Ölüm hadisəsi ilə bədən tərk edildikdən sonra kimiləri yeraltı qatlarındakı mühitlərə, kimiləri isə Göy qatlarındakı mühitlərə xərclər. Şaman da, trans təcrübəsi əsnasında, edəcəyi tətbiqin məqsədi və növünə görə, ya yeraltı aləminə enər ya da Göyə çıxar. Məsələn, bir xəstəni yaxşılaşdırmaq üçün Göyə çıxması, lakin bir ölünün ruhuna yoldaşlıq etmək, xəstənin ruhunu geri gətirmək (ölməməsini təmin etmək) və ya yer üzünü tərk etmək istəməyən ölüləri ‘kölgələr diyarına aparmaq üçün Yeraltına enər. Lakin hər hansı bir səbəblə Göyə çıxacaq bir şamanın əvvəl yeraltı deyilən aləmə enməsi lazımdır. Yəni heç kim "Yeraltı"na (kənar-aləm) enmədən Göyə çıxa bilməz.
 
{{din-qaralama}}
 
[[Kateqoriya:Fəlsəfə]]
[[Kateqoriya:Dinlər]]
[[Kateqoriya:Şamanizm]]
[[Kateqoriya:Animizm]]
 
{{Link GA|es}}
{{Link GA|fy}}
Anonim istifadəçi
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/wiki/Xüsusi:MobileDiff/2786255"