|
Bilgə xaqanın vəsiyyətini həyəcansız oxumaq mümkün deyil. Onun hər sözündə, hər kəlməsində millətinə məhəbbət, odlu və tükənməz bir sevgi hiss edilir. Bu vəsiyyət daha çox gələcək nəsillər üçün ömrünü şam kimi yandıran bir dövlət xadiminin qəlb yanğısıdır.
unutma her zaman seveceyem!
== Başınız heç zaman əyilməsin türk bəyləri! ==
Bilgə xaqanın millətinə sevgisinin əbədiyaşarlığını diqqətə çatdırmaq məqsədi ilə onun vəsiyyətinin bəzi hissələri ilə oxucularımızı tanış etmək istəyirik. Bilgə xaqan deyir: "Mən millətimin yaxşı vaxtında ona xaqan olmadım. Türk millətinin, türk dövlətinin ad-sanı yox olmasın deyə, gecələr belə uyumadım, gündüzlər oturmadım, ölənə qədər çalışdım, az milləti çox, ac milləti tox etdim. Yoxsul milləti zəngin, dustaq milləti hakim millət etdim. Mən Tanrı kimi göydə olmuş Türk Bilgə xaqan bu çağımda taxtda oturdum. Bütün soyum, millətim, sağdakı Şadabit bəylər, soldakı Tarkanlar, buyruq bəyləri! Doqquz tatar, doqquz oğuz bəyləri, sözlərimi yaxşıca eşidin, diqqətlə dinləyin! Doğuda (Şərqdə) gündoğuşuna, Batıda (Qərbdə) günbatısına, quzeydə gecəyarısına qədər olan yerlər içində yaşayan millətlər mənə bağlıdır. Bu yerlərdə artıq pozğunluq, qarışıqlıq yoxdur. Hər yerdə qanun-qayda yaratdım. Türk xaqanı Ötükən ormanında oturarsa, eldə sıxıntı və üzüntü olmayacaq".
O, yenidən [[Tibet]]ə, Dəmirqapıya qədər olan ərazilərdə türk millətinin adını və şanını yüksəltdiyini şövqlə vurğulayaraq deyir: "Ötükən ormanlarında yadlar yoxdur". Yəni mənim torpağım millətimə, xalqıma məxsusdur. Bu əslində onun oxuduğu türk millətininin qürur və şərəf nəğməsidir. Bundan sonra Bilgə xaqanın millətinə olan sevgisindən doğan narahatçılığı, onun gələcəyindən əndişələnən və millətini ayıq-sayıq olmağa çağıran vəsiyyəti gəlir. "Altun, gümüş, ipək... bunca dadlı şeyləri səxavətlə verən Çin millətinin sözü dadlı, qumaşı yumşaq, hədiyyələri cazibəlidir. Çinlilər bu dadlı dilləri və cəlbedici hədiyyələri ilə millətləri şirnikləndirib özlərinin tərəflərinə çəkirlər. Sonra da onların içərilərinə fitnə və fəsad toxumu səpərək məhv edirlər. Ey türk milləti! Çinlilərin dadlı sözlərinə, şirin hədiyyələrinə aldandın və ona görə də çoxlarınız məhv oldu. Siz yenə də onların şirin sözlərinə və cəlbedici hədiyyələrinə aldanaraq, yurd-yuvalarınızı tərk edərək, Çoqay ormanına, Töqültün düzənliyinə gedib orada yerləşsəniz, məhv olacaqsınız, ey türk milləti!" Bilgə xaqan uzaqgörən dövlət xadimi kimi elindən-vətənindən ayrılıb gedənlərin düşmənin hiyləsinə rast gələrək məhv olacaqlarını millətinə xatırladır.
Bəngüdaşları gələcək nəsillərə türk millətinin kimliyini çatdırmaq üçün yazdırdığını, onlara türklərin yenilməz və qəhrəman bir xalq olduğunu bildirən Bilgə xaqan atalarının hünər və qəhrəmanlıqlarını, böyük mədəniyyətə malik olduqlarını belə təsvir edir: "Üstdə mavi göy, altda əsmər yer qaldıqda onlar arasında insan oğlu yaradılmışdır. İnsan oğullarını idarə etmək üçün atalarım Bumin xaqan, İstəmi xaqan taxta oturmuşlar. Onlar taxta oturanda da türk millətinə, elinə, nəslinə atalıq etmiş, onları güclü və varlı etmişlər. O zamanlar türklərin dörd tərəfi düşmən imiş və düşmən türkün qanına susayıbmış. Atalarım dörd tərəfdəki düşmən üzərinə qoşun yeritmiş və onları yenərək özlərinə bağlamışlar (tabe etmişlər). Başlıya baş əydirmiş, dizliyə diz çökdürmüşlər. Xaqan atalarım Bilgə (elmli) imiş, igid imiş. Bəylər də, milləti də doğru (həqiqəti, düzlüyüsevər) imiş. Onun üçün də eli qorumuşlar və igid nəsillər yetişdirmişlər. Onlar vaxtı gələndə əcəlləri ilə ölmüşlər. Dörd tərəfdən çoxlu millətlər yasa gəlmiş, yas tutmuş xaqanlarına ağlamışlar".
Bütün bunlardan sonra Bilgə xaqan ürək ağrısı ilə qeyd edir ki, kiçik qardaşlar taxta çıxıb, ancaq böyük qardaşları kimi bacarıqlı və qətiyyətli olmadıqları üçün millətlərinə sahiblik edə bilməmişlər. Bilgə xaqan bu ağır durumu ürək ağrısı ilə belə anladır: "Bəylər (yəni türk millətini idarə edənlər) yalançı olduqları üçün xalq da onlara bənzəmiş". Bu sözlər necə də günümüzlə səsləşir. Bilgə xaqan ürək yanğısı ilə qeyd edir ki, bundan istifadə edən çinlilər türkləri bir-birinə qarşı qaldırmış, qardaşı qardaşla, milləti millətlə savaşdırmışlar. Nəticədə, türklərin zəifləməsindən istifadə edərək, onları doğma torpaqlarından qovmuş və çoxunu məhv etmişlər. Bilmirəm, nə üçünsə mən Bilgə xaqanın daş üzərinə həkk etdirdiyi bu sözləri oxuyarkən istər-istəməz türk millətinin son 150-200 ildə düşdüyü ağır vəziyyətini xatırladım. Fikir verin: təxminən 1200-1270 il bundan əvvəl Bilgə xaqanın daş üzərinə həkk etdirdiyi bu sözlərlə 19-20-ci əsrlərdə türk millətinin başına gətirilənlər arasında nə qədər yaxınlıq var.
Bu yaxınlığı və tale oxşarlığını müqayisə etmək üçün çinlilərlə bağlı Bilgə xaqanın dediklərini olduğu kimi oxucularımıza çatdırırıq. Bilgə xaqan deyir: "Çin milləti qardaşı qardaşla, milləti bir-birilə düşmən etmiş. Bu tələyə düşən türk millətinin torpağı əlindən çıxmış, başındakı xaqanlarını itirmişlər. Soylu, şanlı türk oğulları Çin millətinə kölə, gənc qızları cariyə olmuş. Bəzi türk bəyləri vəzifə üçün millətindən üz döndərmiş, çincə adlar alaraq xalqlarını, millətlərini satmış və çinlilərin nökəri olmuşlar. Başsız qalan türk milləti belə yanılıb-yaxılırmış: Elli-obalı millət idim, elim hanı? Kimə el qazanıram? Xaqanlı millət idim, xaqanım hanı? Hansı xaqanın hökmü ilə durub-oturacağam? Bunu deyib, Çin xaqanına düşmən olmuşlar. Amma igid başçı tapmayınca düşmənlə üz-üzə gələndə uğur əldə edə bilməmişlər və düşmənə yenidən təslim olmuşlar. Çin xaqanı da türkləri yox etmək üçün mənfur planlar qurmuş və türk milləti yox olmağa doğru gedirmiş... O zaman üstdə Türk Tanrısı türkün uğuru, türk milləti məhv olmasın deyə ona atam Eltəriş xaqanı və anam El Bilgə xatunu göndərmiş. Atam xaqan Çin əsarətindən qurtarmaq üçün 17 ər igidlə şəhərdən çıxmışdır. Bunu görən əsarətdəki türklər də onların ardınca dağlara üz tutmuşlar. Dağdakılar da onlara qoşulmuş və 70 igid olmuşlar.Tanrı güc verdiyi üçün bu igidlər döyüşlərdə yenilməzdilər".
Azadlıq həsrəti kölə halına düşmüş türklərin sinəsini yenidən yandırmağa başladı. Keçmişdən gələn qan yaddaşı, dədələrinin ulu və qüdrətli imperiya qurmalarının xatırlanması onlarda əcdadlarına bənzəmək və sələflərinin qəhrəmanlıqlarını təkrar etmək kimi şərəfli bir hiss formalaşdırdı. Bu hiss isə onları şücaətlərə səslədi. Əvvəlcə, köləlikdən qurtarmaq üçün kiçik qruplarla dağlara sığındılar. Sonra isə çoxalaraq 70, daha sonra 700 igid oldular. Bu 700 igid artıq böyük qüvvə idi. Onlar köləlikdən xilas olmaq istəyənlərin hamısını ətraflarına topladılar, onları keçmiş adət-ənənələri ilə yaşamağa, babalarının şərəfli yolunu davam etdirməyə başladılar. Çox idilər, az oldular, az idilər yenidən toparlaşaraq ayağa qalxdılar və çox oldular. Çoxalan kimi də əcdadlarının qurduqları ulu imperiyanı bərpa etdilər. Hər halda, Bilgə xaqanın bu yazdıqları təsadüfi deyil. Milləti millət edən onun özünə qayıdışı, əcdadının qəhrəmanlığını təkrar etməsidir. Millətin böyüklüyü də məhz itirdiklərini geriyə qaytara bilməsindədir. Bu baxımdan özlərinə igid xaqan seçən türklər Çinin əsarətində olan türkləri qurtarmaq üçün ona savaş açmağa başladılar. Ağır döyüşlərdə Çini yenə-yenə, ona ağır itkilər verə-verə itirdiklərini geri qaytara bildilər. Bilgə xaqanın atası xaqan olduqdan sonra türklər daha da qüvvətləndilər. Düşmən artıq türklərə xərac verməyə başladı. Amma bu savaşlar uzun illər boyu davam etdi. Qəribədir ki, tarixçilərin heç biri yenilən və türklərin iradəsini qəbul edən düşmənlə bu qədər savaşının səbəbini araşdırmayıblar. Əslində Çinlə uzunmüddətli savaşın kökündə itirilmiş impeyanın mövcud sərhədlərinin bərpası dayanırdı. Odur ki, əcdadların qurduqları ərazilər ələ keçirilənə kimi Çinlə müharibə davam etdirilib. Bu isə heç bir millətin tarixində görünməyən bir hadisədir. Türklər özlərindən sayca min dəfələrlə çox olan düşməni köhnə sərhədləri daxilinə sıxışdırdılar və itirdiklərini geri qaytardılar. Atası öləndə uşaq ikən Bilgə xaqana göstərdiyi qəhrəmanlığa və qeyri-adi idarəetmə bacarığına görə Tarduşları idarə etmək tapşırılır. O zaman onun 14 yaşı vardı. Əmisi Qapağan xaqanla 25 dəfə düşmən üzərinə səfər etmiş və onları yenmişdir. Bilgə xaqanın Kül Təkinin xatirəsinə ucaldılan abidəsi üzərində isə tarixlər boyu türkün dillər əzbəri olan və onu yeni qəhrəmanlıqlara səsləyən, dünya tarixində bərabəri olmayan möhtəşəm bir çağırış, möhtəşəm bir səsləniş var. Elə bir səsləniş ki, o səslənəndə türk milləti, türk xalqı ayağa qalxmalı və döyüşə hazır olan bir əsgər vəziyyəti almalıdır...
Ey türk milləti! Titrə və özünə dön!
Bilgə xaqanın bu gün də qəlbləri titrədən daş üzərindəki əbədiyyət haraylarını olduğu kimi oxucularımıza çatdırmaq istəyirik. Görün, tariximizin əbədiyyatına çevrilən bu böyük insan nə deyir: "Türk bəyləri! Millət! Eşidin! Üstdə göy basmasa (yəni göy yerin üzərinə qopub düşməsə), altda yer dəlinməsə (zəlzələlər baş verməsə) Türk milləti, sənin elini, sənin adətini kim poza bilər? (sənə kim qalib gələ bilər?) Ey Türk milləti! Titrə və özünə dön!"
Bilgə xaqanın uzaqgörənliyi, millətə və xalqına, gələcək nəsillərə sevgisidir onun bu çağırışı. Və istər-istəməz onun bu sevgisi və millətinə olan məhəbbəti qarşısında baş əyirik. Bəlkə də, baş əymək azdır, onun uyuduğu məzar bizim hər birimizin ən müqəddəs ziyarət yerimiz olmalıdır. Nə yazıq ki, biz Bilgə xaqanın uyuduğu yeri türk millətinin əbədi ziyarətgahına çevirə bilməmişik...
Bilgə xaqanın daş üzərindəki əbədiyyət nəğməsi bundan sonra da davam edir. Özü də tarixi xatırlaya-xatırlaya... Bilgə xaqan ürək ağrısı ilə düşmənin fitnə-felinə uyaraq xaqanlarına qarşı üsyan qaldıran və onu zəiflədən, bunun ardınca da düşmən əsarətinə düşən millətinin nə qədər bir səhv etdiyini bizə anladır. Sanki Bilgə xaqan türklərin tarixdən ibrət dərsi çıxarmayacaqlarını və keçmişlərini unudaraq dəfələrlə düşmən əsarəti altına düşəcəyini bilirdi. Amma hər dəfə də Bilgə xaqanın dediyi kimi, əcdadlarının qəhrəmanlığını xatırlayaraq, yenidən müstəqilliklərini bərpa ediblər və axıtdıqları qanları bahasına azadlıqlarını əldə ediblər. Bilgə xaqan qəhrəmanlıq dolu hünər yolunu xatırladandan sonra Kül Təkinin ölümünü ürəkyanğısı ilə təsvir edir. Bu yanğının yalnız qardaşa, millətini sevən bir sərkərdəyə olan yanğı olduğunu düşünmək səhv olardı. Bilgə xaqanın qardaş yanğısının arxasında millətinə, xalqına olan sevgisi, türk millətinin gələcəyinə olan əndişəsindən doğan narahatçılığı dayanır. Uzaqgörən bir dövlət xadimi olan Bilgə xaqan başa düşürdü ki, Kül Təkinin, Tonyukukun və özünün ölümündən sonra türklər arasına yenidən parçalanma düşəcək. O, bu parçalanmanın qarşısını öncədən almaq üçün daş üzərinə həkk etdirdiyi çağırışları ilə haray çəkir. Mən deyərdim ki, bu əsləndə Bilgə xaqanın gələcək nəsillər üçün olan nalələridir, millətinin gələcəyi üçün tökdüyü göz yaşlarıdır.
Bilgə xaqanın - Böyük Türkün Əbədiyyət Vəsiyyəti
Bilgə xaqanın daş üzərindəki son sözləri isə türkə tarixi bir vəsiyyətidir. Yenə də cəsarətlə deyə bilərik ki, belə bir tarixlərə sığışmayan möhtəşəm vəsiyyəti bu günə kimi heç bir dövlət başçısı edə bilməyib. Biz bu vəsiyyəti cüzi dəyişikliklərlə sizə çatdırmağı özümüzə borc bilirik.
Bilgə xaqan deyir: "Ey Türk milləti! Bu eli kiçik qardasım Kül Təkinlə ölümlə çarpışa-çarpışa qazandıq. Qazanıb bu milləti fəlakətə salmadıq (yəni milləti fəlakətlərsiz düşmən üzərində qələbələrə apardıq). Ey Ötükən ormanının milləti! Pis adam gəlib birliyini pozmasın, silahlı gəlib səni dağıtmasın deyə sənə buranı el etdim, yurd-vətən etdim. Qayda-qanun qazandırdım (sənə özünü idarə edən və qayda-qanunu olan bir dövlət qurdum).
Türk milləti! Bəylər!. Sözümü eşidin! Türk millətini toplayıb el-obanın vəsfini bu daşa yazdım. Millət yenə səhv edərsə, məhv olacağını da bu daşlara həkk etdirdim. Hər nə sözüm varsa, yazdım. Ona baxaraq bilin (ibrət götürün) Türk bəyləri!
Türklərim! Cəmi bəylərim, cəmi millətim!. Qazanıb el tutduğum (yurd, Vətən, dövlət qurduğum) bu yerdən, xaqanından ayrılmasan, yaxşılıq görəcəksən. Evində oturacaq, dərdsiz olacaqsan. Sözlərimdə yanlış varmı?"
== Bilgə xaqanın vəsiyyəti ==
|
