|
'''Bilgə xaqan''' ([[Qədim türkcə]]: [[File:Old Turkic letter N1.svg|10px]][[File:Old Turkic letter G1.svg|10px]][[File:Old turkic letter Q.png|10px]] [[File:Old Turkic letter A.svg|10px]][[File:Old Turkic letter G2.svg|10px]][[File:Old Turkic letter L2.svg|10px]][[File:Old Turkic letter I.svg|10px]][[File:Old Turkic letter B2.svg|10px]], Bilge Kagan<ref>[http://irq.kaznpu.kz/?lang=e&mod=1&tid=1&oid=16&m=1 Bilge kagan’s Memorial Complex, TÜRIK BITIG]</ref>, {{lang-zh|毗伽可汗|pijiakehan|Пицзякэхань}}, ünvanı '''Bigə''', {{lang-zh|阿史那默棘連|ashinamojilian|Aşina mogilyan}}) — [[Şərq Göytürk Xaqanlığı]]nın [[716]]-cı ildən .[[xaqan]]ı.
heyatoi
== Həyatı ==
14 yasinda dunyaya gelib 14 yasinda olub
Göytürk xaqanlığını quran [[Kutluk xaqan]]ın böyük oğlu olan Bilgə xaqan atası öləndən sonra qardaşı [[Kül Təkin]]lə birgə əmisi Kapağan xaqanın yanında vəzir [[Tonyukuk]]un himayəsi altında böyüdü. 14 yaşında ikən əmisi tərəfindən şah təyin edilən Bilgə xaqan vəzir Tonyukukun komandanlığı altında olan Göytürk dövlətinin Qərb orduları komandanlığına göndərildi.
[[İnal xaqan]]la birgə Altayları aşaraq Qərbdəki bir çox əraziləri dövlətin ərazisinə qatan Bilgə xaqan bu səfərləri zamanı özünü ən bacarıqlı bir sərkərdə kimi göstərdi. Demək olar ki, bütün döyüş səfərlərində qardaşı Kül Təkin də onunla idi. Müsəlmanlığı qəbul etmiş türklər və digər Asiya xalqları ilə Bilgə xaqanın ilk görüşü isə [[701]]-ci ildə baş verdi.
Göytürk xaqanlığını quran Kutluk xaqanın böyük oğlu olan Bilgə xaqan atası öləndən sonra qardaşı Kül Təkinlə birgə əmisi [[Kapağan xaqan]]ın yanında vəzir Tonyukukun himayəsi altında böyüdü. 14 yaşında ikən əmisi tərəfindən şah təyin edilən Bilgə xaqan vəzir Tonyukukun komandanlığı altında olan Göytürk dövlətinin Qərb orduları komandanlığına göndərildi. İnal xaqanla birgə Altayları aşaraq Qərbdəki bir çox əraziləri dövlətin ərazisinə qatan Bilgə xaqan bu səfərləri zamanı özünü ən bacarıqlı bir sərkərdə kimi göstərdi. Demək olar ki, bütün döyüş səfərlərində qardaşı Kül Təkin də onunla idi. Müsəlmanlığı qəbul etmiş türklər və digər Asiya xalqları ilə Bilgə xaqanın ilk görüşü isə 701-ci ildə baş verdi. Burada Bilgə xaqanın müsəlmanlarla çox yaxşı davrandığını xüsusi qeyd etmək istəyirik. Bilgə xaqan döyüşdə əsir alınmış müsəlmanlarla çox mehriban davranmış və onlardan İslam dini haqqında məlumatlar almışdı. Bu da onda müsəlmanlara qarşı hörmət və rəğbətin yaranmasına səbəb olmuşdu. Bəlkə də, Qərbə doğru döyüşə-döyüşə irəliləyərək müsəlmanlığı qəbul edən xalqlarla müharibə vəziyyətində olmasaydı, o, müsəlmanlığı qəbul edəcəkdi. Amma bütün qüvvəsini Göytürk dövlətinin sərhədlərini genişləndirməyə həsr edən Bilgə xaqanın həmin dövrdə İslam dini və müsəlmanlar barədə daha dərindən götür-qoy etmək imkanı və vaxtı yox idi. Digər tərəfdən də, həmin dövrdə Göytürk dövlətində elm və mədəniyyət yüksək səviyyədə inkişaf etmişdi. Mətləbdən uzaqlaşmadan qeyd edək ki, Qərb ordularının önündəki ən döyüşkən hərbi hissələrdən birinə komandanlıq edən Bilgə xaqan Çinin 50 minlik ordusu ilə döyüşdə özünün mahir bir sərkərdə olduğunu nümayiş etdirdi. Türklər sayca çinlilərdən xeyli az idilər. Buna baxmayaraq, Bilgə xaqanın hazırladığı xüsusi döyüş planı əsasında düşmənə gözlənilməz yerlərdən ağır zərbələr endirildi. Bu da 50 minlik Çin ordusunun darmadağın edilməsinə səbəb oldu. Həmin döyüşdə 16 yaşlı Kül Təkin düşmən ordusunun ən bacarıqlı sərkərdələrindən biri olan general Onqla açıq döyüşə girərək onu məğlub etmiş, ancaq əsl türk xarakteri nümayiş etdirərək, yendiyi düşmənini öldürməmişdi və onu əsir alaraq əmisi Kanağan xaqana təhvil vermişdi. Ona görə də hər iki qardaş ordunun, xalqın sevimlisinə çevrilmişdi.
[[716]]-cı ildə Göytürklərin hökmdarı Kapağan xaqan xəyanətin qurbanı oldu.[[22 iyul]] 716-cı ildə çinlilərlə işbirliyinə girərək himayəsində olduğu Göytürk dövlətinə xəyanət edən Bayurkular Kapağan xaqana tələ qurdular. Çinlilərlə növbəti döyüşə hazırlaşan Kapağan xaqan [[Bayurkular]]ın təklifilə düşmən üzərinə səfərə təhrik edildi. Səfərə çıxarkən Bayurkuların çoxsaylı əsgərləri tərəfindən Kapağan xaqanın azsaylı mühafizi üzərinə qəfil hücum edildi. Bu hücumda Göytürklər qəhrəmanlıqla vuruşsalar da, düşmənin üstün qüvvələri tərəfindən məğlub edirdilər. Bu qanlı döyüşdə əlində qılınc döyüşün ən ağır yerində vuruşan Kapağan xaqan qəhrəmancasına həlak oldu. Onun döyüşdə həlak olmasını və Bayurkuların xəyanətini eşidən türklər düşmən üzərinə yeridilər və onları darmadağın etdilər. Kapağan xaqanın həlak olmasından sonra onun yerinə varisi İnal Boqü keçdi. Lakin İnal Böqü Kapağan xaqan qədər ölkəni ağılla idarə edə biləcək bir hökmdar ola bilmədi. Dövlət get-gedə zəifləməyə başladı. Bundan istifadə edən bir çox xalqlar dövlətin əleyhinə qiyamlar qaldırmağa başladılar. Dövlətin zəifləməsini isə xalq arasında hakimiyyətin əsl varisə Bilgə xaqana verilməməsilə izah etməyə başladılar. İş orasındadır ki, Bilgə xaqan həddi-büluğa çatdıqdan sonra əmisi Kapağan xaqan hakimiyyəti o dövrün saray qanunlarına əsasən, Bilgə xaqana verməli idi. Amma Kapağan xaqan buna əməl etmədi. O, özü ölkəni təkbaşına idarə etməyə başladı. Təbii ki, o, döyüşdə həlak olduqdan sonra da onun yerinə varisi [[İnal Böqü]] keçdi. Bilgə xaqan və Kül Təkin, bəlkə də, buna məhəl qoymazdılar. Ancaq İnal Böqünün dövləti idarə edə bilməməsi və ölkənin dağılmağa doğru getməsi qardaşları hərəkətə gəlməyə məcbur etdi. Onlar İnal Böqüdən hakimiyyətin əsl varisə verilməsini tələb etdilər. Xalq da onları müdafiə etdi. Belə olduğu halda, İnal Boqü hakimiyyətdən getməyəcəyini bildirdi və varisin yalnız özü olduğunu ordu və saray əyanları qarşısında bəyan etdi. Bunu görən Bilgə xaqan və Kül Təkin İnal Böqünü hakimiyyətdən uzaqlaşdırmaq barədə qərar qəbul etdilər. Bu plana əsasən, Bilgə xaqan və Kül Təkin gözlənilməz zərbə ilə onu və tərəfdarlarını aradan qaldıraraq, hakimiyyəti ələ aldılar. Bilgə xaqan müəyyən məsələləri, o cümlədən qardaşı Kül Təkinin böyük hərbi sərkərdəlik qabiliyyətini nəzərə alaraq, onun hökmdar təyin olunmasını istədi. Lakin Kül Təkin bunu istəmədi və bildirdi ki, qanunla ölkə başçısı böyük qardaş olmalıdır və bu ənənə pozulsa, gələcəkdə hakimiyyət çəkişmələri ara verməyəcək və ölkə dağılacaq. Uzun və israrlı xahişlərdən sonra Bilgə xaqan dövlət başına keçməyə razılıq verdi.
Bilgə xaqan hakimiyyətə keçən kimi o dövr üçün çox uzaqgörən bir qərar qəbul etdi. O, müəllimi olan Tonyukuku baş vəzir təyin etdi. Tonyukuk isə o dövrdə olduqca təmkinli və uzaqgörən bir dövlət xadimi sayılırdı. Tonyukukun məsləhəti ilə Bilgə xaqan və qardaşı Kul Təkin dövlətə qarşı qiyam qaldıran doqquz tatarlar tayfasının və oğuzların üzərinə qoşun yeritdi. Oğuzlar və doqquz tatarlar məğlub oldular və Bilgə xaqanın hökmranlığını qəbul etdilər. Az sonra ölkədə siyasi və iqtisadi islahatlar həyata keçirən Bilgə xaqan əhalinin maddi rifahının yüksəldilməsinə nail oldu. Çinlə bir sıra savaşlardan sonra Göytürk dövlətinin xeyrinə olan anlaşma imzalayan Bilgə xaqan, Kul Təkin və vəzir Tonyukuk türk millətinin türk olmaq şərəfini ən yüksəklərə ucaltdılar. Həmin dövrdə Göytürklər həm siyasi, həm mədəni, həm də iqtisadi cəhətdən çox inkişaf etmişdilər. Təsadüfi deyil ki, Çin Göytürk dövlətinin bu uğurlarından çox təşvişə düşmüşdü. Çin saraylarında Göytürklərlə bağlı toplantılardan birində imperator Huangsunki belə demişdi: "Göytürklərin nə zaman nə edəcəklərini heç kəs bilməz. Bilgə xaqan millətini sevən qeyrətli bir insandır. Türklər də çox məmnundurlar. Kül Təkin hərb sənətinin dahisidir, ona qarşı çıxacaq, onu məğlub edəcək qüvvə yoxdur. Tonyukuk isə çox ağıllı və uzaqgörən bir dövlət xadimidir. Bu üç "barbar" nə qədər ki, bir yerdədir, onlarla bacarmaq olmayacaq".
Bilgə xaqanın xarici siyasətində Çin həmişə diqqət mərkəzində idi. Çünki [[Çin]] hər vasitə ilə türkləri əzərək yox etməyə çalışırdı. Ona görə də o, çinlilərlə isti münasibət qurmağa çalışır və yeri gəldikcə, onlardan yavaş-yavaş qədim türk torpaqlarını geri almağa çalışırdı. [[Çinlilər]] də boş dayanmırdılar. Onlar arabir Bilgə xaqana güc nümayiş etdirir, hansısa əraziyə hücum edərək, oranı tuturdular. Lakin Kül Təkinin başçılığı altında qoşun gəldiyini görən kimi tələm-tələsik tutduqları əraziləri buraxaraq çıxıb gedirdilər. Tədricən gücünü artıran Bilgə xaqanın məğlubedilməz bir qüvvəyə çevrildiyini görən çinlilər ondan asılılığı qəbul etməyə məcbur oldular. Göytürklərin qoşunlarını öz ərazilərinə buraxmamaq üçün Çin imperatoru Bilgə xaqana hər il tonlarla ipək, qızıl və digər zinət əşyaları göndərir, onun hər əmrini dərhal yerinə yetirirdi.
== Tonyukuk və Kül Təkinin ölümü ==
|
