Cənubi Amerika: Redaktələr arasındakı fərq

Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
k Bot: pt:América do Sul yaxşı məqalədir; kosmetik dəyişmələr
Sətir 33:
== Təbii zonaları və daxili suları ==
Cənubi Amerika üzvi aləmin zənginliyi və özünəməxsus olması ilə başqa materiklərdən çox seçilir. İqliminin rütubətli olması burada meşələrin geniş, səhra və yarımsəhralarının isə az sahə tutmasına səbəb olmuşdur. Materikdə aşağıdakı təbii zonalar formalaşmışdır:
# Rütubətli ekvatorial meşələr zonası
# Fəsildən asılı olaraq yarpağını tökən meşələr zonası
# Savannalar zonası
# Çöl zonası
# Səhra və yarımsəhra zonası
# Cənubi Pataqoniyada yerləşmiş yarımsəhra zonası.
* Ekvatorial meşələr zonasına materikdə [[ekvator]] xəttinin hər iki tərəfində rast gəlinir. Rütubətli ekvatorial meşələr burada [[selvas]] adlanır. Selvas yer kürəsinin sahəcə ən böyük meşə massividir. [[Qırmızı-sarı ferralit torpaqlar]]da yaranan, keçilməz həmişəyaşıl rütubətli meşələr dünyanın digər guşələrindəki ekvatorial meşələrdən bir qədər fərqlənir. Bu meşələr daha rütubətli və üzvi aləmlə çox zəngindir. Hündürlüyü 80 metrə çatan seyba ağacı, müxtəlif palmalar, heveya, kinə ağacı, kakao ağacı, müxtəlif növ lianalar selvasın xarakterik bitkiləridir. Amazon meşələrini hətta lianalar ölkəsi də adlandırırlar. Ekvatorial meşələrə xas olan heyvanlardan yaquarı, pumanı, tapiri, zirehdaşıyanı, qarışqayeyəni, nəhəng su ilanı anakondanı, ərincək və ilməquyruq meymunlarını misal göstərmək olar. Cənubi Amerikanı həmçinin quşlar materiki də adlandırmaq olar. Buna səbəb materikin müxtəlif növ quşlarla zəngin olmasıdır. Burada çoxsaylı [[tutuquşu]]lar, [[kolibri quşu]], [[qartal]]lar, [[kəpənək]]lər, [[böcək]] və digər həşaratlar vardır.
 
* Savanna zonası [[subekvatorial qurşaq]]da [[ekvator]]dan şimalda və cənubda geniş sahə tutur. Ekvatordan şimalda savannaları – [[Lyanos]], cənubda isə [[kampos]] adlandırırlar. Lyanos ispan dilində düzənlik deməkdir, kampos isə portuqal dilində düzənlik deməkdir. Şimal hissəsindəki savannalarda ağaclar çoxdur. Burada hündürboylu otlar arasında palma və akasiyalar bitir. Cənub hissəsindəki savannalarda isə ağac bitkiləri azdır. Mərkəzi hissələrdə uzun müddət isti və quraq iqlim şəraitində tikanlı alçaqboylu ağaclar, kaktuslar bitir. Onların içərisində qabığından aşı maddəsi kimi istifadə edilən Kebraço ağacı daha məşhurdur. Savannaların heyvanat aləmi isə bir qədər kasıbdır. Çöldonuzu-pekar, kiçik [[maral]], quşlardan isə [[nandu dəvəquşu]] və s. burada yaşayır.
[[Şəkil:Myresluger2.jpg|thumbnail|right]]
[[Şəkil:Bariloche- Argentina2.jpg|thumbnail|right|[[Pataqoniya]].]]
 
* Çöl zonası ağac bitkiləri olmayan geniş bir sahəni tutur. Burada çöllər pampa adlanır. [[Pampa]] – ispan dilində ağac olmayan yer deməkdir. Rütubətli subtropik iqlim şəraitində məhsuldar [[qırmızı-sarı ferralit torpaqlar]]da ağ ot, yabanı darı və s. kimi bitkilər bitir. Cənuda doğru quraqlığın artması otlarında bərk və quraqlığa davamlı olmasına səbəb olur. Çöllərə xarakterik heyvanlardan pampa maralını, pampa pişiyini, nandu dəvəquşunu və s. bura aid etmək olar.
 
* Səhra və yarımsəhralar zonası [[Sakit okean]] sahili boyu, [[And dağları]]nın ətəklərində ensiz zolaq şəklində səhra zonası uzanır. Səhra iqlimi yüksək enliliklərdən gələn soyuq hava kütlələrinin və soyuq Peru cərəyanının təsiri ilə yaranır. Dünyanın ən quraq yerlərindən biri olan atakama səhrası burada yerləşir. Cənubda, [[And dağları]]nın şərq hissəsində [[Pataqoniya]] yaylasında da yarımsəhra zonasına rast gəlinir. Burada yağıntıların azlığından və az məhsuldar boz, boz qonur torpaqların yayıldığı ərazilərdə ot bitkiləri və tikanlı kollar bitir.
Sululuğna görə də planetimizin ən bol sulu materiki Cənubi Amerika materikidir. Buradakı çayların su sərfi dünya çaylarının orta su sərfindən iki dəfə çoxdur. Relyef və yağıntıların paylanması materikdə çay şəbəkəsinin sıxlığına, çayların qidalanmasına, çayların rejiminə və sululuğuna böyük təsir göstərir. And dağları materikin iqlim ayırıcısı olmaqla bərabər həmdə suayırıcısı sayılır. Sakit okean hövzəsinə aid olan çayları çox qısa olmaları ilə fərqlənir. Şimal və cənub hissədə daha çox olan bu çaylar gursulu və [[astana]]lıdırlar. Gəmiçilik üçün əlverişli olmasa da bu çayların böyük hidroenerji ehtiyatı vardır. Atlantik okeanı hövzəsi çayları isə materikin ərazisinin çox böyük hissəsini tutur. Şərq hissəsində geniş düzənliklərin yerləşməsi və bu əraziyə bol yağıntıların düşməsi iri çay sistemlərinin, [[Amazon]], [[Orinoko]], [[Parana]] və s. yaranmasına şərait yaratmışdır.
 
Sətir 54:
== Əhalisi ==
300 mln nəfərdir. Amerikanın yerli əhalisi monqoloid irqinə mənsub hindilərdən ibarətdir. Amerika kəşf olunduqdan sonra bura Avropadan avropoid irqinə mənsub əhali gəldi. Afrikadan isə neqroid irqinə mənsub zəncilər gətirildi. Sonralar bu 3 irqin nümayəndələrinin qaynayıb-qarışması nəticəsində aşağıdakı nəsillər yarandı.
# Avropoid+hindu=metis
# Avropoid+zənci=mulat
# Zənci+hindu=sambo
Metislər materikin qərbində, mulat və sambolar şərqində yaşayır.
Cənubi Amerikanın əhalisi And dağlarının mərkəzi yaylalarında və materikin şərqində daha sıx, materikin qərbində və ekvatorial meşələrdə isə seyrəkdir. Cənubi Amerikanın yarıdan çoxunu 2 ölkə – Braziliya və Argentina tutur
Sətir 86:
 
== Mənbə ==
* T.Gərayzadə. Coğrafiya. 9-cu sinif üçün dərslik.
* Школьная энциклопедия. География. Страны, Народы.
 
{{Dünya regionları}}
Sətir 95:
 
{{Link FM|hi}}
{{Link GA|pt}}