Xalqların böyük köçü: Redaktələr arasındakı fərq

'''Xalqların böyük köçü''' — [[II əsr]]də [[hunlar|hun tayfaları]] tərəfindən Altayda başlayıb və [[Avropa]]ya tərəf yayılaraq 300 ildən çox davam edən yürüş tarixdə ''"Xalqların böyük köçü"'' adı ilə formalaşmış və tarixdə mühüm iz qoymuşdur. Yürüşün son akkordları [[VII əsr]]də slavyanyaların [[Elba]]da, [[xorvatlar]] və [[serblər]]in müasir [[Bosniya və Herseqovina|Bosniya]] və [[Dalmaçiya]]da məskunlaşması ilə nəticələnir.<ref>[http://tarix.info/umumitarix/orta-esrler/657-xalqlar305n-b246y252k-k246231252nd601-hunlar305n-rolu.html Xalqların böyük köçü]</ref>

[[Böyük Hun İmperiyası]] dağıldıqdan sonra [[hunlar|hun tayfaları]] [[Qərbi Avropa|Qərb]]ə doğru hərəkət edib, [[Volqa]] və [[Ural çayı|Ural çayçaylar]]larıı ətrafındakı torpaqları ələ keçirdilər. Onların Qərbə doğru əziyyətli hərəkəti sonralar uzun müddət davam etdi. Hunların və digər xalqların Qərbə axını "Xalqların böyük köçü" adlanır. Bu köç eramızın [[IV əsr]]ində hunlarla [[Böyük Çin səddi]]ndə başladı və [[VI əsr]]ə qədər davam etdi.<ref>[http://tarix.info/umumitarix/orta-esrler/657-xalqlar305n-b246y252k-k246231252nd601-hunlar305n-rolu.html Köçün başlaması]</ref>

Qərbi qsiun-nu-nun nəsilləri olan tarixi hunlar Aral dənizinin şimalındakı çölləri tərk etdilər və Avropaya üz tutdular. Təqribən [[374-cü il]]də, Cordanesin də dediyi kimi, hunlar Bulamerin rəhbərliyi altında Don çayını keçdilər, [[Terek]] və Kuban ərazilərində yaşayan [[alanlar]]ı məğlub edərək özlərinə tabe etdilər. [[Dnepr çayı|DneprDneprd]]dənən qərbdə hunlar ostqotlara hücum etdilər. Kral Qermanirix öz qoşununu hunlara qarşı apardı. Onların ordusu darmadağın edildi və kral döyüşdə həlak edildi. Ammian Marsellinin məlumatına görə isə o intihar etmişdir. [[Qara dəniz]] çöllərindəki hadisələr vestqotlardan da yan keçmədi. Vestqot hökmdarı Atanarix hunların hücumuna müqavimət göstərməyi qərara aldı və öz qoşununu [[Dnestr|Dnestr çayıçayın]]nının qərb sahilində cəmləşdirdi. Xəbərdarlıq etmədən hunlar gecə ikən çayı keçib Atanarixin düşərgəsinə hücum etdilər. Vestqotlar hücumun qarşısını ala bilmədilər və Seretə çəkildilər. Xalqın böyük hissəsi imperiyada sığınacaq tapmağı qərara aldı; Atanarix və onun

tərəfdaşları Olteriyanı keçib Kaukalanda getdilər. Patça görə Kaukaland Maros, Tissa və [[Dunay]] çayları arasında yerləşən Banatın dağlıq hissəsi idi. Təqribən [[376-cı il]]də cənubi [[Rusiya]]da böyük bir regionun hakimləri hunlar idi. [[384-cü il]]in yazında hun atlıları Norikum və Raetiyadan [[Qalliya]]ya keçdilər. [[395-ci il]]də hunların böyük orduları Don çayını keçərək cənub-şərqə döndülər, [[Qafqaz]]dan keçib [[Ermənistan]]ın cənub-qərbinə, [[Roma imperiyası|Roma]] əyalətlərinə və [[İran]]a hücum etdilər.

Bir qrup hunlar Anti-Taurusdan cənuba və qərbə tərəf olan ölkələri qarət etdilər. Onlar [[Fərat|Fərat çayıçayın]]nıı keçəndə romalılar hücum edib onları məhv etdi. Digər qrup, Basiç və Kursixin rəhbərliyi ilə [[Dəclə]] və Fəratın vadiləri ilə Stesifona tərəf getdilər. [[Farslar|Fars]] ordusunun onlara tərəf gəldiyini eşitdikdə geri döndülər, lakin onlar məhv edildi, digər dəstə isə [[Azərbaycan]]a qaçdılar, Xəzər qapılarından keçərək cənubi rus çöllərinə üz tutdular. Üçüncü qrup Şərqi [[Kiçik Asiya]]nı və [[Suriya]]nı qarət etdi.<ref>[http://tarix.info/umumitarix/orta-esrler/657-xalqlar305n-b246y252k-k246231252nd601-hunlar305n-rolu.html Gedişat]</ref>

Erkən orta əsrlərdə Azərbaycana gəlmiş [[Türkdilli xalqlar|türkdilli etnoslar]] hun ittifaqında birləşmişdilər. Bu ittifaqa bir çox türk etnosları, o cümlədən [[kəngərlər|kəngər]], [[peçeneqlər|peçənəq]], [[bulqarlar|bulqar]], [[qıpçaqlar|qıpçaq]], [[sabirlər|sabir]], [[utiqurlar|utiqur]], [[onogurlar|onoqur]], [[xəzərlər|xəzər]], [[türklər|türk]], uz, heptal, [[barsillər|barsil]] tayfaları daxil idi. Hun ittifaqında adı çəkilən bir çox tayfalar qədim dövrdən Ön Qafqaz ölkələrinin sakinləri olmuşlar. Onların adı ilə bağlı bir çox toponimlər yaranmışdı. Azərbaycanın [[Gürcüstan]]la sərhədlərində hun adını daşıyan Hunarakert və Hunan toponimləri erkən orta əsrlərdə artıq mövcud idi. Beləliklə, hunlarla bərabər Azərbaycana və qonşu ərazilərə yeni türk etnosları gəlmiş, burada dil cəhətdən qohum olduqları yerli [[azərbaycanlılar|azəri türklərtürkləri]]i arasında məskunlaşmış və onlarla qaynayıb qarışmışlar.<ref>[http://tarix.info/umumitarix/orta-esrler/657-xalqlar305n-b246y252k-k246231252nd601-hunlar305n-rolu.html Köçə daxil olan türk tayfaları]</ref>

[[395-ci il]] yürüşünün səbəbi kimi hunlarda baş vermiş aclıq göstərilir. Həqiqətəndə onlar özləri ilə bacardıqları qədər çoxlu iri buynuzlu mal sürülərini aparırdılar. Çoxlu qənimət ələ keçirdikdən sonra hunlar Abşeron yarımadasının yanından keçərək geri qayıtdılar. Hunların bir hissəsi Azərbaycan ərazisində məskunlaşmış və Azərbaycan xalqının formalaşmasında iştirak etmişlər. Türklərin Anadoluya fəth məqsədi ilə ilk gəlişləri hunlar zamanında bu şəkildə olmuşdur. Bundan sonra bu torpaqlara sahib olmaq istəyindən daşınmamışlar, yeddi yüz il sonra [[Səlcuqlar|Səlcuq türkləri]] tərəfindən gerçəkləşdirilmişdir.<ref>[http://tarix.info/umumitarix/orta-esrler/657-xalqlar305n-b246y252k-k246231252nd601-hunlar305n-rolu.html Yürüşün səbəbləri]</ref>

Böyük köçün [[Yaxın Şərq]] səhifələrindən uzun zaman tarixçilər heç bir məlumat bilmirdilər. Bu hadisəni ancaq əfsanələr əhatə edirdi. Amma [[1945-ci il]]in [[dekabr]]ında [[Misir]]də kəndlilər qədim məskənin xarabalıqlarında təsadüfən lüləyə bükülmüş [[papirus]] tapdılar. Sonralar alimlər bu hadisənin [[XX əsr]]in böyük arxeoloji kəşfinin olduğunu təsdiq etdilər. Bu əlyazmalar [[IV əsr]]də yazılmışdı. Bu yazılarda Göy Tanrı barədə qeyd edilirdi.<ref>[http://tarix.info/umumitarix/orta-esrler/657-xalqlar305n-b246y252k-k246231252nd601-hunlar305n-rolu.html Yürüşün araşdırılması]</ref>

== [[Hun inqilabı]] ==

Eramızın dördüncü əsrinin əvvəlinə doğru, Mərkəzi Asiya, Qərbi Sibirin cənub ərazilərində, Filizli və Dağ [[Altay]]ın bir hissəində, yaşayan hunlar yarım millionluq ordu çıxarmağa qadir güclü dövlət yaratdılar. [[Etnos]]un qüvvəsinin zirvə nöqtəsinə çatan energetik partlayış yaxınlaşırdı. [[Hunlar]] kimi döyüşkən və enerjili etnos, artıq nisbi hərəkətsilik vəziyətində qala bilməzdi, onun yığılmış enerjisi öz tətbiqini tapmalıydı, ama bunun üçün dövlət səriştəsi olan, dahi, qətiyətli və böyük hərbi istedadı olan başçı lazım idi. Və belə lider tapıldı. Bu hunların yeni şanyusu [[Atilla]](Edil) idi. Hunlar Atillanın başçılığı ilə sürətlə dünya tarixinə, özüdə onun zirvələrinə, daxil oldular. Atilla hun dövlətində 431-ci ildə hakimiyətə gəldi. Mərkəzi Asiyada və cənubi Sibirdə sıxılan hun cəmiyətinin əhvalını tuta bilən Atilla, yaxın on il üçün hərəkət planını hazırladı. Atillanın ilk etdiyi hunların Qərbə hərəkətinin başlanması oldu. [[432]]-ci ildə hun ordusu Volqanı(İdil) keçib cənub-qərbə, Don, Dneprin aşağı və orta axarına tərəf hərəkətə başladı. Dneprə çatan hun ordusu dayandı. Yaxşı otlaqları olan əraziləri mənisməmək gərək idi. Ordunun ardınca hun tayfalarıbu torpaqlarda oturmağa başladı. Birmənalı fikir olmadığına görə, bu torpaqlarda hansı tayfaların yaşaması barərə danışmaq çətindir.

Qədim türklər köçəri cəmiyyət dünyasına aid idilər, köhnə dünyanın etnik tarixində rolları böyükdür. Uzun məsafələrə köç edərək,oturaq xalqlarla qarışaraq, əzəmətli imperiyalar yaradaraq, ictimai inkişafın gedişatını dəyişdilər, bir xalqın mədəni nailiyyətini digərlərinə ötürdülər, nəhayət özləri də dünya mədəniyyətinə töhfələr verdilər.

Beləliklə, qısa zamanda [[Ural dağları]]ndan Dunay çayınadək əraziləri ələ keçirən hunlar Avropada öz dövlətlərini qurdular. [[Pannoniya]] (müasir [[Macarıstan]]) bu dövlətin mərkəzinə çevrildi.

''"Xalqların böyük köçü"'' VI əsrdə slavyanların [[Bizans imperiyası]]nda məskunlaşması ilə başa çatdı. Yeni eranın başlanğıcında onlar digər tayfalarla birlikdə antik [[quldarlıq quruluşu|quldarlıq sistemisistemini]]ni məhv etmiş, Avropa tarixinin yeni səhifəsinin yazılmasında mühüm rol oynamışdılar.<ref>[http://tarix.info/umumitarix/orta-esrler/657-xalqlar305n-b246y252k-k246231252nd601-hunlar305n-rolu.html Nəticə]</ref>

[[Kateqoriya:Barbarlar]]
[[Kateqoriya:Türklər]]
[[Kateqoriya:Avropa tarixi]]
[[Kateqoriya:Türk tarixi]]
[[Kateqoriya:Qədim Roma]]