Azərbaycan: Redaktələr arasındakı fərq

Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur
k 217.64.16.146 tərəfindən edilmiş redaktələr geri qaytarılaraq Rusif tərəfindən yaradılan sonuncu versiya bərpa olundu.
Sətir 1:
{{digər məna}}
==Ağıl azlığı, ya vandalizm? ==
{{Dövlət
|yerli_dildəki_adı = Azərbaycan
|rəsmi_adı = Azərbaycan Respublikası
|qısa_adı = Azərbaycan
|milli şüar =
|himn = [[Azərbaycan Respublikasının Dövlət Himni]]<br />[[Şəkil:National Anthem of the Republic of Azerbaijan instrumental.ogg]]
|bayrağı = Flag of Azerbaijan.svg
|gerbi = Coat of arms of Azerbaijan.svg
|xəritə = Europe location AZE.png
|rəsmi_dillər = [[Azərbaycan dili]]
|paytaxt = [[Bakı]]
|lat_dir =N |lat_deg =40 |lat_min =30 |lat_sec = 0
|lon_dir =W |lon_deg =47 |lon_min =70 |lon_sec = 0
|region = AZ
|CoordScale =
|ən_böyük_şəhər = [[Bakı]]
|etnik_qruplar = [[Azərbaycanlılar]]
|idarəetmə forması = [[Prezident respublikası]]
|vəzifə1 = [[Azərbaycan prezidentlərinin siyahısı|Prezident]]
|vəzifə2 = [[Azərbaycan baş nazirlərinin siyahısı|Baş nazir]]
|vəzifəni_daşıyan1 = [[İlham Əliyev]]
|vəzifəni_daşıyan2 = [[Artur Rəsizadə]]
|müstəqillik_forması = müstəqillik <br/>2-ci müstəqillik
|müstəqillik = [[28 may]] [[1918]] <br/>[[SSRİ]]-dən: [[18 oktyabr]] [[1991]]
|əlamətdar_hadisə1 =
|əlamətdar_tarix1 =
|əlamətdar_hadisə2 =
|əlamətdar_tarix2 =
|əlamətdar_hadisə3 =
|əlamətdar_tarix3 =
|əlamətdar_hadisə4 =
|əlamətdar_tarix4 =
|Aİ-yə qəbul tarixi =
|sahəsi_yer = 113-cü
|sahəsi = 86 600<ref name="Azərbaycan Rəqəmlərdə">Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi: [http://www.azstat.org/publications/azfigures/2011/az/001.shtml#t1 Azərbaycan Rəqəmlərdə]</ref>
|su_sahəsi (%) = 1,7<ref name="Azərbaycan Rəqəmlərdə"/>
|əhali_təxminən = 9 411 800<ref name="Azərbaycanın əhalisi artır">Azerbaijan News Service Press, '''ANS''': [http://anspress.com/index.php?a=2&lng=az&nid=212356 Azərbaycanın əhalisi artır]---xəbərin yayınlanma tarixi: 10.07.2013{{oq|az|Azərbaycan əhalisinin sayı ilin əvvəlindən 55,3 min nəfər və ya 0,6% artaraq 2013-cü il iyul ayının 1-i vəziyyətinə 9 411,8 min nəfərə çatıb. “APA-Economics”in xəbərinə görə, bu barədə Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatında deyilir. Məlumata əsasən, əhalinin sıxlığı bir kvadrat kilometrə 109 nəfər olub. Əhalinin 53,1%-i şəhər, 46,9%-i kənd yerlərində yaşayır, 49,7%-i kişilərdən, 50,3%-i qadınlardan ibarətdir. Əhalinin 22,3%-i 0-14 yaşda, 71,9%-i 15-64 yaşda, 5,8%-i isə 65 və yuxarı yaşda olanlardır. Hazırda hər 1 000 kişiyə 1 013 qadın düşür. Bu ilin birinci yarısında ölkədə 83,1 min, yaxud hər gün orta hesabla 459 körpə doğulub, əhalinin hər 1 000 nəfərinə hesabı ilə doğum səviyyəsi 18,1 olub. Doğulanların 53,6%-i oğlanlar, 46,4%-i qızlardır. Körpələrin 876-sı əkiz, 15-i isə üçəm doğulub. Doğulan körpələr üçün 73,9 yaş, o cümlədən oğlanlar üçün 71,3 yaş, qızlar üçün 76,6 yaş ömür uzunluğu gözlənilir. Ölkədə uşaq doğmaq qabiliyyətinə malik olan qadınların bütün ömür boyu hər birinə orta hesabla 2,3 doğulmuş uşaq düşür və bu da ölkə üzrə əhalinin təkrar istehsalını təmin edir. İlin əvvəlindən ölkədə 28,8 min ölüm halı qeydə alınıb və ötən ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə əhalinin hər 1 000 nəfərinə hesabı ilə ölüm eyni səviyyədə (6,2) qalaraq dəyişməyib. Yanvar-iyun aylarında ölkədə 37,9 min nikah və 5,7 min boşanma halı qeydə alınıb və 2012-ci ilin müvafiq dövrünə nisbətən əhalinin hər 1 000 nəfərinə hesabı ilə nikahların sayı 7,4-dən 8,2-yə qədər artıb, boşanmaların sayı isə dəyişməyərək eyni səviyyədə (1,2) qalıb. Bu ilin altı ayı ərzində daimi yaşamaq üçün Azərbaycana 1,1 min nəfər gəlib və 0,1 min nəfər ölkədən gedib.}}</ref>
|əhali_təxminən_il = 2013
|əhali_təxminən_yer = 83-cü
|əhali_siyahıya_alma = 8 922 447<ref>Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi: 6.1 Ev təsərrüfatlarının sayı və ölçüsü (əhalinin 2009-cu il siyahıyaalınması əsasında)---[http://www.azstat.org/In_20/Pdf/06.pdf 1] və ya [https://docs.google.com/viewer?a=v&q=cache:155hbssJJDsJ:www.azstat.org/In_20/Pdf/06.pdf+%C9%99halinin+say%C4%B1+8922447+n%C9%99f%C9%99r&hl=ru&gl=ru&pid=bl&srcid=ADGEESi5l5vWv5Mr2O3M2BZHbw7aV6cWUKwFZ4NpjSS0M-_Uh_d1BFG1T79d3TTakDPsvdAj5S2lH6GoirTGe7imlhABTx9sApZw8fqCw0jGmge4UwRjWs2z-Ui_FGQv5iopKlFPdhlf&sig=AHIEtbSlS9UUaAKxMMMvU-AWSeHeDygiWA 2]</ref><ref name="1.1. Əhalinin sayının dəyişilməsi">Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi: [http://www.azstat.org/statinfo/demoqraphic/az/1_1.shtml 1.1. Əhalinin sayının dəyişilməsi]</ref>
|əhali_siyahıya_alma_il = 2009
|əhali_sıxlığı = 109<ref name="Azərbaycanın əhalisi artır"></ref>
|əhali_sıxlığı_yer = 104-cü
|ÜDM_AQP = 93.054 mlrd.<ref>[http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2012/02/weodata/weorept.aspx?sy=2011&ey=2017&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=512%2C446%2C914%2C666%2C612%2C668%2C614%2C672%2C311%2C946%2C213%2C137%2C911%2C962%2C193%2C674%2C122%2C676%2C912%2C548%2C313%2C556%2C419%2C678%2C513%2C181%2C316%2C682%2C913%2C684%2C124%2C273%2C339%2C921%2C638%2C948%2C514%2C943%2C218%2C686%2C963%2C688%2C616%2C518%2C223%2C728%2C516%2C558%2C918%2C138%2C748%2C196%2C618%2C278%2C522%2C692%2C622%2C694%2C156%2C142%2C624%2C449%2C626%2C564%2C628%2C283%2C228%2C853%2C924%2C288%2C233%2C293%2C632%2C566%2C636%2C964%2C634%2C182%2C238%2C453%2C662%2C968%2C960%2C922%2C423%2C714%2C935%2C862%2C128%2C135%2C611%2C716%2C321%2C456%2C243%2C722%2C248%2C942%2C469%2C718%2C253%2C724%2C642%2C576%2C643%2C936%2C939%2C961%2C644%2C813%2C819%2C199%2C172%2C733%2C132%2C184%2C646%2C524%2C648%2C361%2C915%2C362%2C134%2C364%2C652%2C732%2C174%2C366%2C328%2C734%2C258%2C144%2C656%2C146%2C654%2C463%2C336%2C528%2C263%2C923%2C268%2C738%2C532%2C578%2C944%2C537%2C176%2C742%2C534%2C866%2C536%2C369%2C429%2C744%2C433%2C186%2C178%2C925%2C436%2C869%2C136%2C746%2C343%2C926%2C158%2C466%2C439%2C112%2C916%2C111%2C664%2C298%2C826%2C927%2C542%2C846%2C967%2C299%2C443%2C582%2C917%2C474%2C544%2C754%2C941%2C698&s=PPPGDP&grp=0&a=&pr.x=46&pr.y=14 ''World Economic Outlook Database, Oktyabr 2012''], [[Beynəlxalq Valyuta Fondu]]. Accessed on Oktyabr 10, 2012.</ref>
|ÜDM_AQP_yer = [[ÜDM həcminə görə ölkələrin siyahısı (AQP)|71-ci]]
|ÜDM_AQP_il = 2011
|ÜDM_AQP_adam_başına = 10,201 mlrd.
|ÜDM_AQP_adam_başına_yer =
|ÜDM_nominal = 62.321 mlrd.<ref>[http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2012/01/weodata/weorept.aspx?sy=2009&ey=2012&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=912&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a=&pr.x=37&pr.y=5 ''World Economic Outlook Database, April 2012''], [[Beynəlxalq Valyuta Fondu]]. Accessed on April 10, 2012.</ref>
|ÜDM_nominal_yer =
|ÜDM_nominal_il = 2011
|ÜDM_nominal_adam_başına = 6,832<ref>[http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2012/01/weodata/weorept.aspx?sy=2009&ey=2012&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=912&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a=&pr.x=37&pr.y=5 ''World Economic Outlook Database, April 2012''], [[Beynəlxalq Valyuta Fondu]]. Accessed on April 10, 2012.</ref>
|ÜDM_nominal_adam_başına_yer =
|İİİ_il = 2010
|İİİ = {{artım}} 0.713
|İİİ_yeri = 67-ci
|İİİ_kateqoriyası = <font color="#009900">yüksək</font>
|pul_vahidi = [[Azərbaycan manatı]]
|pul_vahidi_kodu = AZN
|saat_qurşağı = [[Azərbaycan Vaxtı|AZV]]
|UKV_offset = +4
|saat_qurşağı_yay_vaxtı = [[Azərbaycan Yay Vaxtı|AZYV]]
|UKV_offset_yay_vaxtı = +5
|internet_domeni = [[.az]]
|telefon_kodu = 994
|qeyd =
}}
 
'''Azərbaycan''' və ya rəsmi '''Azərbaycan Respublikası''' — [[Cənubi Qafqaz]]da dövlət, [[Xəzər dənizi]] hövzəsində yerləşir. Şimaldan [[Rusiya]] ([[Dağıstan]])<ref name="regnum.ru">[http://www.regnum.ru/news/1121853.html Эксперты: Российско-азербайджанская граница закрепит статус разделенных народов]</ref>, [[Gürcüstan]], qərbdən [[Ermənistan]], [[Türkiyə]]<!-- Azərbaycan Respublikasının ümumi ərazisi və sərhədləri əsas götürülüb --> və cənubdan [[İran]] ilə həmsərhəddir.<ref name="midrf">[http://www.mid.ru/dks.nsf/606ebc9dffb0201643256be000604cf1/3d9d73ef46393d23c3257163002078b0?OpenDocument Иран — Общие сведения о стране]</ref> Azərbaycanın anklavı olan [[Naxçıvan Muxtar Respublikası]] [[Ermənistan]]la şimal-şərqdə, [[İran]]la qərbdə və [[Türkiyə]] ilə şimal-qərbdən həmsərhəddir. Paytaxtı [[Bakı]] şəhəridir. Azərbaycan ərazisinin bir hissəsi [[Ermənistan Respublikası]] tərəfindən işğal edilib, bu da ölkə ərazisinin 20 faizini təşkil edir.<ref name="kp.ru">[http://www.kp.ru/print/article/24216/418373/ США и Россия разыграют новый "кавказский гамбит". Теперь — в Азербайджане]</ref>
Bu idarəçinin bu son redaktəsində "məntiq" deyilən bir şey varmı: [http://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9E%C9%99ki_h%C3%B6kmdarl%C4%B1%C4%9F%C4%B1&diff=2852568&oldid=2852561 1>>] ?! İnsanda sadəcə bir az ağıl lazımdır ki 14-ci əsrin sonunda meydana çıxmış Şəki hökmdarlığının yaranma tarixini 100-il sonraya - 1499-cü atmasın; nədir bu idərəçinin belə hərəkər etməsinin səbəbi? Səbəb təsadüfən, ağıl azlığı, ya da vandallıq deyilmi? O, bundan sonra mahiyyəti şübhəli olan növbəti bir redaktəyə əl atdı: [http://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:Az%C9%99rbaycan_tarixi&diff=2852711&oldid=2852708 2>>] Müqayisə üçün əlavə edək ki, ermənilər də ötən il onun kimi hərəkət edərək [[:ru:Шекинское государство|"Шекинское государство"]]nu [http://ru.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A8%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%BE%D0%BD:%D0%98%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F_%D0%90%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D0%BD%D0%B0&diff=prev&oldid=57266493 "История Азербайджана" şablonundan çıxartmağa cəhd edirdilər]. Mahiyyət məlumdur, ermənilər Azərbaycan dövlətçiliyinin kökünün 1384-cü ilə gedib çıxmasından bərk narahat olmuşdular. Amma onlar məqsədlərinə çata bilmədilər. Həmin şablomda [http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A8%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%BE%D0%BD:%D0%98%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F_%D0%90%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D0%BD%D0%B0 "Шекинское государство"] qaldı!!! Ermənilərin edə bilmədiyini indi bu necə edə bilər ki? Hələlik bizim bu idarəçinin ermənilər kimi hərəkət etməsinin səbəbini öyrənək; yuxarıda 2 ehtimal irəli sürdük, üçüncü ehtimal isə onun kimlərsə qarşısında, çox güman ki hansısa ölkənin kəşfiyyat idarəsi qarşısında Azərbaycan tarixinin saxtalaşdırmaq barədə öhdəlik götürməsi və saxtalaşdırdığı hər şeyə görə pul almasıdır! Bütün məqalələri pulla redaktə etməsi isə vikipedia ictimaiyyətinə artıq çoxdan məlumdur. Belə birisinin isə vikipediada idarəçi olması yolverilməz haldır və vikipedia qaydalarına tamamilə ziddir.
 
[[1918]]-ci ilin 28 may günü müsəlman şərqində ilk parlamentli respublika olan [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti]]nin yarandığı gündür. 30 avqust 1991-ci ildə SSRİ tərkibində müttəfiq respublika statusunda olan Azərbaycan Respublikasının Ali Soveti "Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyinin bərpası haqqında" deklarasiya, 18 oktyabr 1991-ci il tarixində isə "Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyi haqqında" Konstitusiya Aktı qəbul etdi. Bu tarix müasir Azərbaycan dövlətinin müstəqilliyinin bərpası günü sayılır.
İdarəçilərə nə qədər müraciət etsəm də əksəriyyəti kənarda durub baxır. İdarəçilərin şikayətimlə tanış olması və bir az hərəkət etməsi bu aksiyaya başladım. Gündə 24 saat oturacağam kompüterin dalında, mən yazacağam, siz də pozun. İP-ni blok edəcəksiniz, mən də dəyişdirib, yenidən girəcəyəm. Belə etməsəm, idarəçilərdən heç kim mənim yazduğunu oxumayacaq və heç bir tədbir görməyəcək. Siz məni əsəbləşdirirsiniz, mən də sizə əlavə iş aşacağam, sizi əsəbləşdirəcəyəm. Başa düşün, Şəki hökmdarlığı mənim dədəmin mülkü deyil, bu Azərbaycan dövlətidir.
 
Hazırda Azərbaycan qədim tarix və mədəniyyət irsinə malik dünyəvi və unitar dövlət olub, etnik Azərbaycan çoxluğuna sahib ölkədir. Azərbaycan altı müstəqil türk dövlətindən biridir. Respublikanın 158 ölkə ilə diplomatik münasibəti vardır, 38 beynəlxalq təşkilatın üzvüdür.
 
Azərbaycan [[GUAM]] və Kimyəvi silahdan istifadə qadağası təşkilatlarının təsisçilərindən biridir. [[1993]]-cü ilin sentyabrından [[Müstəqil Dövlətlər Birliyi]]nin üzvüdür. [[9 may]] [[2006]]-cı ildə Azərbaycan [[BMT]]-nin yeni yaradılan insan haqları komitəsinə üzv seçilib. Səlahiyyətli nümayəndəlik 19 iyul 2006-cı ildən başlayıb. Azərbaycan həmçinin [[BMT]], [[ATƏT]], [[Avropa Şurası]] və [[NATO]]-nun sülh naminə tərəfdaşlıq proqramının üzvüdür. Bundan əlavə ölkə Birləşməyənlər Hərəkatı, Beynəlxalq Ticarət Təşkilatı və Beynəlxalq Elektrorabitə İttifaqında müşahidəçi statusuna malikdir.
 
BMT Baş Assambleyasında 24 oktyabr 2011-ci il seçkiləri zamanı Azərbaycan 155 səs toplayaraq 2012-2014-cü illər üçün BMT Təhlükəsizlik Şurasının 10 qeyri-daimi üzvündən biri seçilib.<ref>http://news.day.az/politics/295243.html</ref>
 
== Etimologiya ==
Azərbaycan sözünün mənşəyi mövzusunda çox dəyişik görüş var. Bunların arasında qabaqda gələn görüşlər bunlardır:
 
# Qədim asların adından qaynaqlanır və "[[Asar|Asər yurdu]]" deməkdir.<ref>Mahmud İsmayılov. Azerbaycan tarihi. Bakü, Azerneşr, 1992. s.3.</ref>
# Azər, köhnə türkcədə "yüksək", "zənginlərin yeri" olaraq keçər.
# [[Əhəmənilər İmperiyası]]nda qubernatorluq etmiş və Böyük İskəndər tərəfindən fəthindən sonra vəzifəsinə davam etmiş Atropatın adından<ref>Chaumont, M.L. (1989). "Atropates", Encyclopedia Iranica. Routledge & Kegan Paul. {{en}}</ref>. qaynaqlanır. Atropatın adına istinadən bu bölgəyə [[Atropatena]] adı verilmişdir və Azərbaycanın adı buradan qaynaqlanmışdır.
# Digər bir görüşə görə isə o bölgədə böyük bir dövlət qurmuş olan və Xəzər Gölünə də adını verən Xəzərlərin (Kazar, Kuzar, Xazar) adından qaynaqlanır.<ref>[http://www.belgeler.com/blg/1205/azerbaycan-demokratik-cumhuriyeti-nin-kurulusunda-1918-1920-mehmet-emin-resulzade-nin-rolu-mehmet-emin-resulzade-s-role-on-bodying-azerbaijan-democratic-republic-1918-1920 Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti'nin Kuruluşu], Dilara Mehmetoğlu. {{tr}}</ref>
 
== Tarix ==
{{əsas|Azərbaycan tarixi}}
 
=== Antik era ===
[[Şəkil:Ancient Azerbaijan 4.jpg|left|thumb|200px|right|[[Qobustan şəhəri|Qobustan]] qayası]]
Daş dövrü Azərbaycanda 2 milyon 700 min il bundan öncə başlayaraq eramızdan əvvəl 4 minilliyə qədər davam etmişdir. Daş dövrü üç mərhələdən – [[paleolit dövrü]] (qədim), [[mezolit dövrü]] (orta) və [[neolit dövrü]]ndən (yeni daş dövrü) ibarət olmuşdur. Təxminən 700 min il əvvəl [[insan]]lar od əldə etməyi öyrənərək, özlərini soyuqdan qorunmağa, yemək bişirmək, əmək alətlərini düzəltməyə başladılar. 400-300 min il öncə Azərbaycanda məskunlaşmış ibtidai insanların təkamülündə yeni mərhələ başlanır.
 
30-10 min il öncə Azərbaycanda son paleolit dövrü mövcud idi. İnsanlar artıq yalnız mağara və zağalarda deyil, həmçinin müxtəlif çay vadilərində tikdirdikləri yaşayış məskənlərində məskunlaşmağa başlayırlar. Məhz bu dövrə qəbilələrin formalaşması, ilkin [[incəsənət]] və [[etiqad]]ların (sitayiş, ibadət) yaranması təsadüf edir. Əmək alətləri bu zaman yalnız daşdan deyil, həmçinin müxtəlif heyvan sümüyündən də istehsal edilirdi.
 
Mezolit Azərbaycanda e.ə. 11–8 minillikləri əhatə edir. Artıq bu dövrdə əkinçilik və heyvandarlığın ilkin formaları yaranır. Bu dövr başlıca olaraq [[Qobustan]]dakı qaya üstü rəsmlər və arxeoloji tapıntılar əsasında tədqiq edilib. Yer üzündə ibtidai insanın ən zəngin "muzeylərindən" biri sayılan bu ərazidə altı minəcən qayaüstü rəsm və ona yaxın qədim insan düşərgəsi aşkar edilmişdir. Bu rəsmlərdə o dövrkü adamların məşğuliyyəti, əmək fəaliyyəti, ov və balıqçılıq səhnələri, ayin və etiqadları öz əksini tapmışdır. Arxeoloji materiallar və rəsmlər sübüt edir ki, artıq bu dövrdə insanlar ox və kamandan istifadə etməyi bilirdilər.
 
Tunc dövrü Azərbaycanda e.ə. 4-1 minillikləri əhatə edir. Tayfa və qəbilə ittifaqlarının yaranması elə bu ərəfədə başlanır. İnsan məskənlərinin və ümumi əhalinin sayı durmadan artır. Kiçik və Orta Asiya, [[Mesopotamiya]] və Şimali Qafqazla ticarət və digər əlaqələr yüksələn xətlə inkişaf edir. Azərbaycanda tunc dövrü Kür-Araz arxeoloji mədəniyyətinə aid tapıntılar əsasında dərindən öyrənilmişdir. Bu mədəniyyət təkcə Azərbaycanı deyil, həmçinin Cənubi və Şimal-Şərqi Qafqazı və Kiçik Asiyanın şərq ərazilərini də əhatə edirdi. Bu dövrdə insanlar yumşaq [[mis]]i xüsusi sobalarda əridib onu [[qalay]]la qatışdıraraq [[tunc]] əldə etməyi öyrənirdilər. Tunc misdən daha bərk olduğuna görə tezliklə əmək alətləri, silah və bəzək əşyaları məhz bu materialdan hazırlanmağa başlanır. Bu dövrə həmçinin əkinçilikldə süni suvarma sisteminin formalaşması, bağçılıq təsərrüfatının təkamülü, heyvadarlıqda həm iri, həm də xırda buynuzlu heyvanların saxlanması, atçılıq sürətlə inkişaf edir. Sənətkarlıqda metal işləmə, zərgərlik, müxtəlif növ parça istehsalı və toxuculuq kimi yeni sahələr formalaşaraq yayılmağa başlayır. Orta tunc dövründə (e.ə. 3-2 minilliyin 1-ci yarısı) möhkəm müdafiə istehkamlı iri yaşayış məntəqələri əmələ gəlir. Bu məntəqələrdəki yaşayış evləri, bir qayda olaraq düzbucaq formasında olub bir neçə otaqdan ibarət idi. Məhz bu dövrə müxtəlif tayfa ittifaqarının yaranması və onlar arasında savaş və hərbi münaqişələrin geniş vüsət alması təsadüf edir.
 
=== Feodal dövrü ===
[[Şəkil:Maiden_Tower_(Baku).jpg|right|thumb|200px|right|[[Qız qalası (Bakı)|Qız qalası]]]]
Eramızın 3-18-ci əsrləri Azərbaycan tarixində orta əsr və ya feodalizm dövrü kimi məlumdur. Tədqiqatçılar bir qayda olaraq bu dövrü üç əsas mərhələyə bölürlər. 3-10 yüzilliklər erkən orta əsrlər, 11-15-ci əsrlər klassik feodalizm və 16-18-ci əsrlər son feodalizmdir. Bu dövrdə təsərrüfatın əsas formaları əkinçilik, heyvandarlıq və sənətkarlıq olmuşdur. Həmin müddət orta əsr şəhərlərinin yüksəlişi və çiçəklənməsi dövrüdür. Onlar həm siyasi və inzibati mərkəzlər olmaqla yanaşı, həm də iqtisadiyyat və ticarətdə, mədəni, elmi və dini həyatda mühüm rol oynayırdılar. III-VII əsrlərdəki Azərbaycan tarixi bilavasitə İran Sasani imperiyası (224-65) ilə bağlı idi. Sasanilərin sonuncu şahinşşaha III Yezdəgird (632-651) ərəblərin yürüşlərinin qarşısını almaq üçün Varaz-Qriqora hərbi yardım məqsədilə müraciət edir. Alban ordusu başında Varaz-Qriqorun oğlu Cavanşir durur. 630-642-ci illərdə o ərəblərə qarşı müharibələrdə iştirak etmiş, 637-ci ildə Kadisiyadakı döyüşdə göstərdiyi şücaətə görə III Yezdəgird tərəfindən müxtəlif mükafat və hədiyyələrlə təltif edilmişdir. XV əsrin ikinci yarısında [[Ərdəbil]] və onun ətraf əyalətlərinin yüksəlişi başlanır. Bu ərazidəki torpaqlar [[Şeyx Səfi]]nin ([[1252]]-[[1334]]) varisləri tərəfindən idarə edilirdi. Onlar və tərəfdarları islamın şiə məzhəbini qəbul etmiş və on iki şiə imamına ibadət edirdilər. Bu səbəbdən onlar başlarına on iki zolaqlı çalma taxırdılar. Məhz buna görə də onlara [[Səfəvilər]]lə yanaşı, həm də Qızılbaşlar da deyirdilər.
 
=== Yeni dövr ===
[[1801|1801-ci ildə]] Rus imperiyası Şərqi Gürcüstan ərazilərini özünə birləşdirərək Qafqaz canişinliyini yaradır. Bunun ardınca [[1802|1802-ci]] ildə rus generalı [[Sisianov|P.D.Sisianov]] Azərbaycanı Rusiyaya qatmaq məqsədi ilə hərbi əməliyyatlara başlayır. XIX əsrin II yarısında Şimali Azərbaycanın iqtisadi həyatı Rusiyada kapitalist münasibətlərinin inkişafı ilə sıx əlaqəli idi. Bu baxımdan ölkədə ən iti surətlə neft hasilatı və sənayesi inkişaf edirdi. Artıq 1872-ci ildə neft hasilatında icarə üsulu tətbiq edilməyə başlayır ki, bu da həmin sahədə kapitalist münasibətlərinin inkişafına güclü təkan verir. XX əsrin əvvəllərində Şimali Azərbaycan neft sahəsində dünyada birinci yerdə idi. 1901-ci ildə o dünya neft hasilatının 50%, Rusiya neftinin isə 95% təmin edirdi. Ölkədə kapitalist münasibətlərinin inkişafı ilə paralel kustar sənətkarlıq da mövcud idi. XX əsrin əvvəlində Cənubi Azərbaycanda yaşayan əhalinin vəziyyəti ağır olaraq qalırdı. Bu da cəmiyyətin demək olar ki, bütün təbəqələrində getdikcə artan narazılığa səbəb olurdu. 1908-ci il dekabrın 12-də [[İran|İranın]] paytaxtı [[Tehran|Tehranda]] bir qrup tacir döyülərək həbs edilmişdir. Bu fakt kütləvi çıxışların başlanmasına səbəb oldu. Həmin gün 1905-1911-ci illər İran inqilabının başlanması hesab olunur.
 
==== Azərbaycan Demokratik Respublikası ====
{{əsas|Azərbaycan Demokratik Respublikası}}
[[Şəkil:Mammad_Amin_Rasulzade.jpg|200px|thumb|right|Məhəmməd Əmin Rəsulzadə]]
[[1917]]-ci ilin payızında M.Ə.Rəsulzadə Rusiya parlamentinə Azərbaycan və Türküstandan millət vəkili seçilmişdir. [[1918]]-ci il mayın 26-da Zaqafqaziya seymi daxili fraksiyaların çəkişmələri nəticəsində ləğv olundu. Həmin ayın 27-də seymin müsəlman fraksiyasına daxil olan müxtəlif partiyaların üzvlərindən ibarət olan Azərbaycan milli şürası yarandı. Səs çoxluğu ilə M.Ə.Rəsulzadə milli şüranın sədri seçildi. [[1918]]-ci il mayın 28-də bütün ölkələrin radiostansiyaları və qəzetləri Azərbaycan istiqlaliyyətinin elan olunmasını dünyaya yaydılar. Bu o demək idi ki, Azərbaycan xalqı öz varlığını, bir xalq kimi mövcudluğunu bütün bəşəriyyətə çatdırır və milli dövlətinin qurduğunu tam şəkildə bəyan edirdi. [[Fətəlixan Xoyski]]nin başçılığı ilə ADR hökuməti təşkil olundu. Beləliklə, Azərbaycan xalqı nəinki türk xalqları arasında, həmçinin, bütün islam şərqi aləmində ilk dəfə olaraq respublika qurdu.
 
==== Sovet İttifaqın tərkibində ====
{{əsas|Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası}}
[[Şəkil:Azerbaijan SSR map.svg|thumb|left|200px|[[Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası|AzSSR]] [[SSRİ]] tərkibində]]
1920-ci ilin aprelin 28-də Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulandan bir müddət sonra da ölkə öz müsətqilliyini saxlaya bilmişdir. Aprelin 30-da Rusiya ilə Azərbaycan arasında hərbi-iqtisadi müqavilə imzalanmışdır. 1921-ci ildə tərkibinə Gürcüstan, Ermənistan və Azərbaycan respublikaları daxil olmuş Zaqafqaziya Federasiyası təşkil edildi. 1922-ci il dekabrın 30-da Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqının (SSRİ) yaranması və Zaqafqaziya Federasiyasının bu quruma daxil olması ilə Şimali Azərbaycanın müstəqilliyinə son qoyuldu. İkinci dünya müharibəsi (1939-1945) XX əsrdə ən ağır və dəhşətli bir dövr olmuşdur. Azərbaycan xalqı bu müharibədə əsl şücaət və əzmkarlıq nümayiş etdirmişdir və təxminən 300 minə yaxın itki vermişdir.
 
==== Üçüncü Respublika dövrü ====
Azərbaycan Respublkasının müstəqillik əldə etdiyi və suveren dövlət quruculuğuna başladığı ərəfədə yəni [[1991]] və [[1992]]-ci illər ərzində [[Dağlıq Qarabağ]]da vəziyyət gündən-günə gərginləşirdi. [[SSRİ]] dağıldıqdan sonra [[Ermənistan]] geniş miqyaslı hərbi əməliyyatlara başladı. [[1992]]-ci ilin fevralında Dağlıq Qarabağın azərbaycanlılar məskunlaşdığı [[Xocalı]] şəhərində qocalar, qadınlar və uşaqlar da daxil olmaqla min nəfərə yaxın dinc sakin rus hərbçilərinin köməyi ilə ermənilər tərəfindən xüsusi qəddarlıqla qətlə yetirildi. Bundan sonra 8 mayda ermənilər Azərbaycan mədəniyyətinin çeşməsi Dağlıq Qarabağda azərbaycanlıların dayağı olan Şuşadan qovuldu. Şuşanın süqutu ilə Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətində etnik təmizləmə əməliyyatı başa çatdı.
[[Şəkil:Heydar Aliyev 1997.jpg|thumb|right|200px|Azərbaycan Respublikasının 3-cü prezidenti [[Heydər Əliyev]] ([[1997]]-ci il)]]
1992-ci ilin mayın 18-19-da Ermənistan silahlı qüvvələri Dağlıq Qarabağın hüdudlarından olan Laçın rayonunu işğal etdilər. Nəticədə 63341 Laçın sakinləri daimi yaşayış yerlərindən qovuldu. Eyni zamanda Ermənistan silahlı qüvvələri Azərbaycanın [[Naxçıvan Muxtar Respublikası]]nın [[Sədərək]] rayonunda Azərbaycan -[[Türkiyə]] sərhədinin strateji əhəmiyyətə malik sahəsinə hücum etdi. Bu müddət ərzində Respublikanın siyasi həyatında da mühüm hadisələr cərəyan etməkdə idi. Xocalı faciəsindən sonra 1992-ci ilin martın 6-da Azərbaycan prezidenti [[Ayaz Mütəllibov]] istefaya getməyə məcbur oldu. Həmin ilin mayın 14-də Mütəllibov yenidən hakimiyyətə qayıtdı, mayın 15-də isə Xalq Cəbhəsi parlamentin binasına hücum təşkil etdi. Mayın 18-də parlament dörd gün əvvəl qəbul etdiyi öz qərarını qanunsuz olduğunu elan etdi və beləliklə, Mütəllibovun bir daha hakimiyyətə qayıtmaq cəhdləri puç oldu.
 
Beləliklə, bu təcavüz nəticəsində Azərbaycan Respublikasının 17 min kvadrat kilometrindən çox torpağı işğal olunmuşdur ki, bu da ölkə ərazisinin 20 faizini təşkil edir. Bu münaqişədə 18000 nəfərdən çox ölkə vətəndaşı həlak olmuş, 50 mindən çox adam yaralanmış və ya əlil olmuşdur.
1994-cü ilin sentyabrında Bakıda "Əsrin Müqaviləsi" adı almış neft müqaviləsi bağlandı. Xəzərin karbohidrogen ehtiyatlarının işlənməsinə yönəldilmiş bu və digər müqavilələr Azərbaycana yaxın illərdə qoyulacaq xarici sərmayənin 60 milyard dollardan çox olmağını nəzərdə tutur. Bu müqavilələr dəyərli siyasi məna kəsb edir və Azərbaycanın beynəlxalq siyasətində rolunu gücləndirən amil funksiyasını daşıyır. Azərbaycan neftinin dünya bazarına nəqli sahəsində də uğurlu addımlar atılmış, "Bakı-Supsa" boru kəməri tikilib istifadəyə verilmişdir. Strateji əhəmiyyət kəsb edən "Bakı-Tbilisi-Ceyhan" əsas neft ixrac boru kəmərinin tikintisi uğurla həyata keçirilməkdədir.
 
1996-cı ilin iyunundan Azərbaycan Avropa Şurasına "xüsusi qonaq" statusu almış, 2001-ci il yanvarın 25-də isə onun tam hüquqlu üzvü olmuşdur. 2001-ci ilin noyabrın 9-10-da dünya azərbaycanlılarının Bakıda keçirilən I qurultayı Azərbaycan diasporunun fəaliyyətinin yaxşılaşdırılması və gücləndirilməsi sahəsində çox dəyərli qərarlar qəbul etmişdir.
 
== Coğrafiya ==
{{əsas|Azərbaycan coğrafiyası}}
 
Azərbaycan ərazisi düzənlik və dağlıq relyefə malik olub, mütləq yüksəkliyi 28 m-dən (Xəzərsahili düzənlik) 4466 m-ə [[Bazardüzü dağı]]na qədərdir. Azərbaycan Respublikasının ovalıq və düzənlik relyefi Gəncə, Qazax, Qarabağ, Mil, Muğan, Şirvan, Salyan, Lənkəran, Samur-Şabran, Arazyanı və Şərurdan ibarətdir. Azərbaycan Respublikasının ərazisi beş coğrafi vilayətə bölünür: onlardan dördü (Böyük Qafqaz, Kiçik Qafqaz, Naxçıvan MR, Lənkəran) dağlıq, biri isə (Kür-Araz və ya Mərkəzi Aran) ovalıqdır. Böyük Qafqazın Azərbaycan hissəsi hüdudunda iki əsas dağ silsiləsi – Baş Qafqaz (Bazardüzü dağı – 4466 m) və Yan silsilə ([[Şahdağ]] – 4243 m) uzanır. Dağlıq Şirvan, Qobustan və [[Abşeron yarımadası]] Cənub-şərqi Qafqazda yerləşir. Baş Qafqaz dağ silsiləsinin cənub yamacı ətəyi boyunca Qanıx-Əyriçay dağarası çökəkliyi, ondan cənuba isə geniş Ceyrançöl və Acınohur öndağlığı uzanır. Baş Qafqaz silsiləsi Bazardüzü dağından şərqə Azərbaycan ərazisi daxilində şimal-qərbdən (Tinovroso dağı) cənub-şərqə doğru uzanmaqla 4000 metrdən 1026 metrə qədər [[Kəmçi dağı]] alçalır. Azərbaycan və Dağıstan xalqları arasında tarixən gediş-gəliş, o cümlədən də ticarət əlaqələri Baş Qafqaz silsiləsinin [[Tinovroso]] (2800 m), [[Maçxalroso]] (2900 m), [[Malarasa]] (2865 m), [[Qudurdağ]] (2500 m), [[Dindidağ]] (2992 m), [[Attaqay]] (2657 m), [[Ağbulaq]] (3200 m), [[Qərbi Salavat]] (2832 m), [[Nohurlar]] (3250 m), [[Qdım]] (2906 m), [[Fiy]] (3104 m) və bir çox başqa aşırımlar vasitəsilə saxlanılmışdır. [[Kiçik Qafqaz]]ın Azərbaycan hissəsində [[Şahdağ]] ([[Qara-arxac]] -2901 m, [[Hinaldağ]] – 3367 m), [[Murovdağ]] [[Gamışdağ]] – 3724 m, Qarabağ ([[Böyük Kirs]] – 2725 m) sıra dağları və [[Qarabağ vulkanik yaylası]] ([[Böyük İşıqlı]] – 3552 m, [[Dəlidağ]] – 3616 m) relyefdə üstünlük təşkil edir. Naxçıvan MR ərazisində [[Dərələyəz]] ([[Küküdağ]] – 3120 m) və Zəngəzur sıra dağları ([[Qapıcıq dağı]] – 3904 m) uzanır. Hər iki sıra dağların qovuşağında Biçənək aşırımı (2346 m) yerləşir.
 
[[Lənkəran ovalığı]] cənub-qərbdə Talış sıra dağları ilə ([[Gömürgöy]] – 2493 m) sərhədlənir. Bu dağların ön hissəsi boyu [[Burovar silsiləsi]] (914 m), mərkəz hissəsi boyu isə [[Peştəsər]] (2200 m) sıra dağları uzanır.
 
=== Təbiət ===
{{əsas|Azərbaycan təbiəti}}
 
==== Flora ====
XVIII-XIX əsrlərdə indiki Azərbaycan ərazisinin 35%-i meşə ilə örtülü olmuşdur. Hal-hazırda Azərbaycan meşələrinin ümumi sahəsi 1021 min hektardır. Bu da Azərbaycan ərazisinin 11,8%-ni təşkil edir. Bu rəqəm Rusiya Federasiyasında 44%, Latviyada 41%, Gürcüstanda 39% təşkil edir.
 
Ölkəmizin meşə ehtiyatının 49%-i Böyük Qafqaz regionunun, 34%-i Kiçik Qafqaz regionunun, 15%-i Talış zonasının və 2%-i Aran zonasının (Naxçıvan MR ilə birlikdə) payına düşür. Azərbaycanda adambaşına 0,12 ha meşə sahəsi düşür. Hazırda 261 min hektar meşə fondu sahəsi Ermənistan tərəfindən işğal edilmişdir. Azərbaycan öz füsunkar gözəlliyi, zəngin təbii sərvətləri, al-əlvan florası və faunası ilə bütün dünyada şöhrət qazanmışdır. Burada 125 fəsiləyə və 930 cinsə daxil olan ali bitkilərin 4500 növü yayılmışdır. Bunlardan 48 fəsiləyə, 135 cinsə mənsub olan 450 növ ağac və kollar Respublikamızın meşələrində bitir. Bu isə Resublika florasındakı bitki növlərinin 11-ni təşkil edir. Azərbaycan dendroflorasının tərkibində 70 regional endem növə təsadüf edilir. Bu da ümumi ağac və kol bitki növlərinin 16%-i deməkdir.
{{Şəkillər albomu
| başlıq = Bitki aləmi
| yer = center
| istiqamət = üfüqi
| şəkil2 = Juniper-berries-green FI-EU 2007-Sep-09 by-RAM.jpg
| miqyas2 = 150
| izah2 = [[Ardıc]]
| şəkil3 = Carballos 1.jpg
| miqyas3 = 85
| izah3 = [[Palıd]]
| şəkil4 = European Beech.jpg
| miqyas4 = 135
| izah4 = [[Fıstıq]]
| şəkil5 = Frucht der Edelkastanie.jpg
| miqyas5 = 150
| izah5 = [[Şabalıd]]
| şəkil6 = Morlanwelz Mariemont JPG22a.jpg
| miqyas6 = 165
| izah6 = [[Dəmirağac]]
| şəkil7 = Pinus brutia pollencones.jpg
| miqyas7 = 165
| izah7 = [[Eldar şamı]]
}}
Azərbaycan meşələrinin özünəməxsus meşə formasiyaları mövcuddur. Bu formasiyalar aşağıdakılardır:
# Qarmaqvari şamdan ibarət iynəyarpaqlı meşələr
# Ardıc seyrək meşəlikləri
# Şərq fıstığından ibarət fıstıq meşələri
# Palıd meşə formasiyaları:<br />
#: a) Şabalıdyarpaq palıddan ibarət (Talış) meşələr<br />
#: b) Qafqaz palıdından ibarət aşağı dağ qurşağı meşələr<br />
#: c) Şərq palıdından ibarət yuxarı dağ qurşağı meşələr<br />
#: ç) Uzunsaplaq palıddan ibarət düzən meşələr<br />
#: d) Araz palıdından ibarət az məhsuldar meşələr (Palıdın digər (qızılı palıd, qumral, kövrək palıd, boz palıd və s.) növləri ayrıca meşə formasiyası yaratmır və digər növlərin yaratdığı formasiyalarda iştirak edirlər.)<br />
# Vələs meşə formasiyası
# Dəmirağacından ibarət relikt meşə formasiyası
# Ağcaqayın meşə formasiyası
# Məxməri ağcaqayından ibarət meşələr
# Tranttoveter ağcaqayından ibarət seyrək meşələr
# Xurma meşələri
# Qarağac meşələri
# Adi qozdan ibarət meşələr
# Adi şabalıddan ibarət meşələr
# Azad ağacından ibarət meşələr
# İpək akasiyadan ibarət meşələr
# Yalanqozdan ibarət rütubətli meşələr Qızılağac meşələri
# Tozağacı meşələri Qovaq meşələri
# Kür-Araz sahilləri boyunca formalaşan Tuqay meşələri
 
[[Ermənistan]] tərəfindən Azərbaycana qarşı edilən təcavüz nəticəsində xeyli ərazilər işğala məruz qalmışdır. Burada yerləşən meşələrə xüsusilə də dağ meşələrə ciddi ziyan vurulmuşdur. Ermənistanın təcavüzü nəticəsində işğal altında qalmış 246 min ha meşə sahəsi vəhşicəsinə qırılıb talan edilir. Bu ərazilərdə bitən qiymətli ağac cinslərinin kəsilib aparılması biomüxtəlifliyin qorunmasını kritik həddə çatdırmışdır.
{{Şəkillər albomu
| başlıq = Azərbaycanın mədəni bitkiləri
| yer = center
| istiqamət = üfüqi
| şəkil2 = Illustration Punica granatum1.jpg
| miqyas2 = 95
| izah2 = [[Nar]]
| şəkil3 = Prunus armeniaca Sturm08061.jpg
| miqyas3 = 102
| izah3 = [[Ərik]]
| şəkil4 = Citrus x limon - Köhler–s Medizinal-Pflanzen-041.jpg
| miqyas4 = 123
| izah4 = [[Limon]]
| şəkil5 = Mandarynka.na.krzewie.JPG
| miqyas5 = 115
| izah5 = [[Naringi]]
| şəkil6 =
| miqyas6 = 109
| izah6 = [[Əncir]]
| şəkil7 = 95 Persica vulgaris Mill.jpg
| miqyas7 = 105
| izah7 = [[Şaftalı]]
| şəkil8 = Camellia sinensis - Köhler–s Medizinal-Pflanzen-025.jpg
| miqyas8 = 125
| izah8 = [[Çay (bitki)|çay]]
| şəkil9 = Illustration Crocus vernus0.jpg
| miqyas9 = 97
| izah9 = [[Zəfəran]]
}}
 
==== Fauna ====
{{Şəkillər albomu
| başlıq = Heyvanat aləmi
| yer = center
| istiqamət = üfüqi
| şəkil2 = Persischer leopard2cele4.jpg
| miqyas2 = 152
| izah2 = [[Bəbir]]
| şəkil3 = Lynx lynx poing.jpg
| miqyas3 = 66
| izah3 = [[Vaşaq]]
| şəkil4 = Striped Hyena.jpg
| miqyas4 = 127
| izah4 = [[Zolaqlı kaftar]]
| şəkil5 = Gazella subgutturosa.jpg
| miqyas5 = 152
| izah5 = [[Ceyran]]
| şəkil6 = Mufflon-03.jpg
| miqyas6 = 132
| izah6 = [[Muflon]]
| şəkil7 = Caspian Seal.jpg
| miqyas7 = 168
| izah7 = [[Xəzər suitisi]]
}}
{{Azərbaycan faunası}}
{{Şəkillər albomu
| başlıq = Quşlar aləmi
| yer = center
| istiqamət = üfüqi
| şəkil2 = Aquila nipalensis orientalis qtl2.jpg
| miqyas2 = 153
| izah2 = [[Çöl qartalı]]
| şəkil3 = Falco peregrinus nest USFWS.jpg
| miqyas3 = 129
| izah3 = [[Şahin]]
| şəkil4 = Gypaetus-barbatus-bearded-vulture-0b.jpg
| miqyas4 = 140
| izah4 = [[Toğlugötürən]]
| şəkil5 = Greatbustard.jpg
| miqyas5 = 81
| izah5 = [[Dovdaq]]
| şəkil6 = Pelecanus onocrotalus germany.jpg
| miqyas6 = 140
| izah6 = [[Çəhrayı qutan]]
| şəkil7 = Lesser-flamingos.jpg
| miqyas7 = 154
| izah7 = [[Qızılqaz]]
}}
Azərbaycanın fauna və florası çox zəngin olsa da bəzi növlərin təbiətdən silinmə təhlükəsi var. Beləki bəbirlərin sayı Azərbaycanda sürətlə azalmış və yox olmaq təhlükəsindədir. Son tədqiqatlar göstərmişdir ki, Azərbaycanda onların yalnız 10-13 fərdi qalmışdır. Bunun əsas səbəbi vəhşi cütdırnaqlı heyvanların sayının azalması olmuşdur. Bəbirləri gözəl qiymətli dərilərinə görə də ovlayırlar. Vəhşi Təbiəti Ümumdünya Mühafizə Fondunun (WWF) Azərbaycan nümayəndəliyi xəbər verir ki, ilk dəfə olaraq Azərbaycan ərazisində təbii şəraitdə bəbirin fotoşəkilini çəkmək mümkün olub.
 
[[Vaşaq]]a Azərbaycanda əsasən [[Naxçıvan]], [[Dağlıq Qarabağ]], Quba-Xaçmaz, Şəki-Zaqatala və Lənkəran-Astara zonalarında rast gəlinir. Azərbaycanda çox nadir hallarda [[Zolaqlı kaftar]]a Bozdağın ətəklərində, Göyçay, Ağdaş, Ağdam, Yevlax, Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazilərində təsadüf olunur.
XIX əsrin ortalarında Azərbaycanda [[ceyran]] səhralarda, düzənliklərdə geniş yayılmış növ hesab edilirdi. Zaqafqaziya dəmir yolu çəkilən dövrədək Tbilisidən Bakıya qədər yayılmışdır. Daha çox ceyrana Qarabağ və Muğan düzlərində təsadüf edilirdi. Bizim əsrin 50-ci illərində ceyranın arealı və sayı faciəli surətdə azalmışdır. Hazırda qorunmayan yerlərdə onlara təsadüf edilmir. Hazırda əsas yayıldığı ərazilər Şirvan və Abşeron Milli Parkı, [[Bəndovan Dövlət Təbiət Yasaqlığı|Bəndovan]] və Korçay Dövlət Təbiət Yasaqlıqlarında (8000 fərddən çox) hesab olunur.
 
[[Xəzər suitisi]] (Phoca caspica) Xəzər dənizində məskunlaşan yeganə dəniz məməlisidir. O, Xəzər dənizinin endemik növü olmaqla, dünyada suitilərin ən xırda növü sayılır (yaşama müddəti – 50 il). 1987-ci ildə aparılan hesablamara görə Xəzər suitisinin populyasiyalarının ümumi sayı 360-400 min baş təşkil edir (Krılov, 1989), Xəzər dənizi su bioresursları üzrə Komissiyanın 2005-ci ildə apardığı hesablamara görə isə onların sayı 375 min başdır. 1996-cı ildə Beynəlxalq Təbiətin və Təbii Sərvətlərin Mühafizəsi Birliyi (IUCN) Xəzər suitilərinin vəziyyəti barədə müzakirə aparmış və Xəzər dənizinin getdikcə çirklənməsini və suitilərin məskəni olan sahil zolağının daralmasını nəzərə alaraq, bu növün statusunu “zəif” növ kimi IUCN qırmızı kitabına daxil etmişdir.
 
Azərbaycanda məskunlaşmış quş növlərindən 20-yə qədərinin adı (qıvrımlələk qutan, çəhrayı qutan, qara leylək, mərmər cürə, dəniz qartalı, məzar qartalı, berkut, turac, dovdaq, bəzgək, sultan toyuğu, ərsindimdik, qızılqaz, qırmızıdöş qaz, fısıldayan qu, kiçik qu, çöçükburun cüllüt, ağquyruq çökükburun, çöl haçaquyruq cüllütü) Azərbaycan Respublikasının «Qırmızı Kitab»ına daxil edilmişdir.
 
[[Çöl qartalı]] Azərbaycanda sayı azalan nadir, köçəri növdür. Köçmə zamanı Xəzərin sahilində və respublikanın başqa aran rayonlarında təsadüf edilir. [[Toğlugötürən]] nəsli kəsilmək üzrə olan, oturaq növdür. Azərbaycanın Böyük və Kiçik Qafqaz və Talış dağları ərazilərində areallaşmışdır.
 
[[Dovdaq]] nadir, qışlayan quş növüdür. Əvvəllər Qızılağac qoruğunda, Acınohur, Muğan və Şirvan çöllərində rast gəlinirdi. Hazırda Kür-Araz ovalığının çöl rayonlarında müşahidə edilir.
 
[[Çəhrayı qutan]]nadir, sayı azalmaqda olan qışlayan növdür. Keçmişdə Azərbaycan ovalıqlarının su hövzələrində geniş yayılmışdır. Ancaq görünür ki, indi olduğu kimi keçmişdə də yuvalamırdılar. Qış mövsümündə Xəzərdə və böyük su hövzələrində, o cümlədən iri su anbarlarında (Mingəçevir, Naxçıvan və s.) rast gəlinir. 1993-1996-cı illərdə Dövlət Ekologiya Komitəsinin apardığı inventarizasiyanın nəticələrinə əsasən 500-550 fərd qeydə alınmışdır. [[Qızılqaz]] nadir, sayı azalmaqda olan, qışlayan və köçəri növdür.
 
[[Xəzər]]də və bütün iri daxili su hövzələrində qışlayır. Ən stabil qışlama yerləri – [[Böyük Qızılağac körfəzi]], [[Abşeron yarımadası]]nın Şıx sahilləri, [[Dəvəçi]] limanı, [[Şirvan qoruğu]], [[Kür]]ün deltasından cənubda, [[Ağgöl]], [[Sarısu]] və [[Kür-Araz düzənliyi]]nin digər iri gölləri. Nadir hallar istisna olmaqla Azərbaycanda yuvalamır. [[1955]]-ci ildə 13 cüt [[Salyan rayonu]]nda [[Ağ-çala gölü]]ndə yuvalayıb. [[1982]]-ci ildə Qızılağac körfəzində kütləvi yuvalaması müşahidə edilmişdir.
 
[[Nərə]], [[ağ balıq]], [[çəki (balıq)|çəki]], [[siyənək]], [[kütüm]], [[ziyad]], [[forel]], Azərbaycanın su hövzələrində rast gəlinən əsas balıq nəvlərinə aidirlər.
{{Şəkillər albomu
| başlıq = Balıqlar aləmi
| yer = center
| istiqamət = üfüqi
| şəkil2 = Sturgeon.jpg
| miqyas2 = 98
| izah2 = [[Nərə]]
| şəkil3 = Beluga sturgeon.png
| miqyas3 = 220
| izah3 = [[Ağ balıq]]
| şəkil4 = Herringadultkils.jpg
| miqyas4 = 120
| izah4 = [[Siyənək]]
| şəkil5 =Kutum.gif
| miqyas5 = 120
| izah5 = [[Kütüm]]
}}
2010-ci ildə 439,47 milyon ədəd balıq körpələri süni və təbii yolla artırılıb təbii su hövzələrinə buraxılmışdır. O cümlədən: [[nərə]] cinsli-1,522 milyon ədəd, [[qızılbalıq]]-173,61 min ədəd, [[çəkikimilər]]-432,08 milyon ədəd, [[ağ amur]]-5,75 milyon ədəd.
Keçmiş Sovetlər məkanında nərə cinsli balıqların süni artırılması üzrə ilk zavod Neftçala rayonunun Bankə qəsəbəsi yaxınlığında tikilib istifadəyə verilmişdir. Nərə cinsli balıqların süni yolla artırılmasının biotexnologiyası və biotexniki normativləri alimlər tərəfindən məhz bu zavodda hazırlanmış və sonralar digər Xəzəryanı ölkələrdə (Rusiya, Qazaxıstan, İran) inşa edilmiş analojı zavodlarda tətbiq edilmişdir.
 
=== Ekologiya ===
==== İşğal olunmuş Azərbaycan ərazilərində ekoloji vəziyyət<ref>http://www.eco.gov.az/ekoloji-terror.php İşğal olunmuş Azərbaycan ərazilərində ekoloji vəziyyə</ref> ====
1988-93-cü illər ərzində Ermənistanın hərbi təcavüzü nəticəsində Azərbaycan Respublikasının 1,7 milyon hektar ərazisi işğal olunmuşdur.
İşğal olunmuş ərazilərdə 460 növdən çox yabanı ağac və kol bitkiləri bitir. Bunlardan 70-i endemik növ olub, dünyanın heç bir yerində təbii halda bitmir. Qaracöhrə, ayıfındığı, Araz palıdı, yalanqoz, şərq çinarı, adi nar, meşə üzümü, pirkal, şümşəd, eldar şamı, adi xurma, söyüdyarpaq armud və s. növ ağaclar işğal olunmuş ərazidə məhv edilərək dünya florasının xəzinəsindən silinmək üzrədir.
Eyni zamanda, bu ərazilərdə “Azərbaycan Respublikasının Qırmızı Kitabı”na daxil edilmiş məməlilərin 4, quşların 8, balıqların 1, amfibiya və reptililərin 3, həşəratların 8, bitkilərin isə 27 növü qorunurdu.
 
== Mədəniyyət ==
{{əsas|Azərbaycan mədəniyyəti}}
=== Musiqi ===
{{əsas|Azərbaycan musiqisi}}
[[Azərbaycan mədəniyyəti]]nin bir qolu olub, Azərbaycan milli folklorunu təmsil edən, xalq və ya ayrı-ayrı azərbaycanlı bəstəkarlar tərəfindən yaradılmış müxtəlif janrlı musiqi. Azərbaycan musiqisi çoxəsrlik inkişaf yolu keçmişdir. Onun kökləri əsrlərin dərinliklərinə gedib çıxır. Çox qədim zamanlardan – [[Qobustan]]da qayaüstü rəsmlərdən (yallı-rəqs) – başlayaraq [[Azərbaycan]]da melodiya və ritm zənginliyi ilə fərqlənən çoxlu sayda mahnılar, müxtəlif rəqslər, çobanların tütəkdə çaldığı havalar səslənir.
[[Şəkil:Üzeyir Hacıbəyov6.gif|thumb|left|200px|[[Üzeyir Hacıbəyov]]]]
{{Dinlə
| adı = Fikrət Əmirov Üzeyir bəy Hacıbəyli haqqında
| faylınadı =
| izahı = Böyük bəstəkar [[Fikrət Əmirov]] Üzeyir bəy haqqında fikirlərini bölüşür
| mövqe = right
}}
Azərbaycanın musiqi yaradıcılığı nəsildən-nəslə ötürülərək inkişaf etmiş, təkmilləşmiş, həyat dairəsi genişlənmiş, yeni-yeni janrları mənimsəmiş və zənginləşmişdir.
Keçmişin klassik musiqi sərvəti olan [[muğam]]lar milli musiqi mədəniyyətimizin əhəmiyyətli bir hissəsini təşkil edir. Xanəndələr və sazəndələrin yaradıcılığında zəngin klassik irsimiz olan muğamlar inkişaf edərək bu gün yüksək nümunələri ilə yaşayır.
 
Azərbaycan musiqi sənəti tarixinə çoxlu görkəmli muğam ustaları – ifaçılar daxildir. Onlar XIX əsrin görkəmli incəsənət ustalarından Səttar, Hacı Hüsü – şöhrət qazanmış, muğam məktəbi yaratmışlar. XIX əsrin görkəmli incəsənət ustalarından [[Səttar]]ın, [[Hacı Hüsü]]nün, tarzən [[Sadıqcan]]ın və b.-nın, əsrimizin əvvəllərində isə [[Cabbar Qaryağdıoğlu]]nun, [[Məşədi Cəmil Əmirov]]un, [[Seyid Şuşinski]]nin, [[Keçəçi oğlu Məhəmməd]], [[Məşədi Məmməd Fərzəliyev]], [[İslam Abdullayev]] və b. adların xüsusi qeyd olunmalıdır.
 
[[Xan Şuşinski]], [[Zülfü Adıgözəlov]], [[Haşım Kələntərli]], [[Hüseynqulu Sarabski]], [[Həqiqət Rzayeva]], [[Fatma Muxtarova]] və başqaları XX əsrin əvvəllərində yaranmış məşhur müğənnilərdir. Bu dövrdə muğam üzrə instrumental ifaçılardan [[Qurban Pirimov]], [[Mənsur Mənsurov]], [[Əhməd Bakıxanov]], [[Bəhram Mənsurov]] və b.-nın adları da şöhrət qazanmışdır.
 
XX əsr [[Azərbaycan]] musiqisinin tarixində mühüm, əlamətdar bir mərhələdir. Məhz bu dövrdə ölkəmizdə yüksək peşəkarlığı ilə, orijinal musiqi üslubu ilə seçilən bəstəkarlıq məktəbi yaranmışdır. Azərbaycan musiqisi dünya professional musiqi mədəniyyətinin ümumi sisteminə qovuşur, Azərbaycan bəstəkarları və ifaçıları dünya musisinin səviyyəsinə qalxmışlar.
Yeni təmayüllərlə yanaşı, milli musiqimizin çoxəsrlik tarixi ilə bağlı püxtələşmiş janr və formaları, eləcə də xalq çalğı alətlərimiz xüsusi qayğı ilə qorunub saxlanılır. Bizə mirsa qalmış bu zəngin xəzinə XX əsr Azərbaycan musiqisinin bünövrəsi, onun müxtəlif sahələrini qidalandıran bir örnəkdir.
 
Dahi bəstəkarımız, professional klassik musiqimizin banisi [[Üzeyir Hacıbəyov]]un 1908-ci ildə yanvarın 8(25)-də tamaşaya qoyulmuş "[[Leyli və Məcnun]]" muğam operası milli opera sənətinin və Azərbaycanın bütün professional bəstəkarlıq yaradıcılığının inkişafının əsasını qoydu. "[[Leyli və Məcnun]]" operası təkcə Azərbaycanda deyil, ümumən bütün müsəlman [[Şərq]]ində ilk opera idi. Üzeyir Hacıbəyov isə ([[1885]]-[[1948]]) tariximizə Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin klassiki, onun yeni mərhələsinə təkan vermiş, milli musiqi ənənələrini [[Avropa]] musiqisinin qanunauyğunluqları ilə ilk dəfə üzvi surətdə birləşdirmiş dahi sənətkar kimi daxil olmuşdur. Azərbaycan professional musiqi yaradıcılığının təşəkkülü və inkişafı – bir çox janrların meydana gəlməsi və təkamülü, bir sıra professional kollektivlərin yaranması Üzeyir Hacıbəyovun adı ilə bağlıdır.
 
Azərbaycan musiqisində ifaçılıq məktəbi də xüsusi yer tutur. Milli musiqimizdə klassik opera ifaçılıq məktəbinin baniləri [[Şövkət Məmmədova]] və [[Bülbül]]dür (Murtuza Məmmədov). Şövkət Məmmədova (1897-1981) milli opera səhnəmizdə çıxış edən ilk qadın müğənni olmuşdur. Bülbül (1897-1961) sənətinin möcüzəsi onun milli vokal üslubunun italyan vokal ənənələri ilə üzvi surətdə birləşməsidir. [[Azərbaycan]] vokal məktəbinin şanlı yetirmələri sırasında [[Firəngiz Əhmədova]], [[Fatma Muxtarova]], [[Lütfiyar İmanov]], [[Şövkət Ələkbərova]], [[Rəşid Behbudov]]un adları vokal sənəti tarixində, [[Həqiqət Rzayeva]], [[Rübabə Muradova]], [[Məmmədağa Muradov]], [[Zeynəb Xanlarova]] muğam ifaçılığında layiqli yer tuturlar. Müasir Azərbaycan opera sənətinin ən parlaq nümayəndələri [[Fidan Qasımova]] və [[Xuraman Qasımova]] bacılarıdır.
 
=== Ədəbiyyat ===
{{əsas|Azərbaycan ədəbiyyatı}}
[[Şəkil:Nizami Rug Crop.jpg|thumb|right|200px|[[Nizami Gəncəvi]]]]
Azərbaycan yazılı ədəbiyyatının ən qədim nümunəsi e.ə. VI əsrdə [[Midiya]] dövləti (e.ə. VII-VI əsrlər) ərazisində meydana çıxmış və müəllifliyi [[Zərdüşt]] peyğəmbərə aid edilən "[[Avesta]]"dır. Burada [[Azərbaycanlılar|Azərbaycan xalqının]] dualist dünyagörüşü, ibtidai insanın xeyirlə şərin mübarizəsi haqqındakı təsəvvürləri öz bədii əksini tapmışdır.
 
Kökləri mifoloji dünyagörüşünə gedib çıxan [[Dədə Qorqud]] dastanları b.e. XI əsrdə "[[Kitabi-Dədəm Qorqud]]" adı altında yazıya alınmış, əlimizdə olan nüsxələr isə XVI əsrdə üzü köçürülmüş əlyazmalarıdır. Bədii abidəni ilk dəfə tədqiqata cəlb etmiş alman şərqşünası Fridrix fon Ditsin fikrinə görə, buradakı bəzi mifoloji süjetlər, məsələn, Təpəgöz süjeti [[Qədim Yunanıstan]]da yaranmış analoji süjetlərin yaranmasına (Siklop) təkan vermişdir.
 
XII əsr Azərbaycan poeziya məktəbinin nümayəndələrinə yüksək şair professionallığı, sözün poetik imkanlarından maksimum istifadə bacarığı, poetik vahidlərdə özünə möhkəm yer tutmuş fikir çoxmənalılığı xas idi. Bununla yanaşı, xalq sənətinə, folklor obrazlarına, canlı xalq dilindən gələn söz və ifadələrə, aforizmlərə meyl də güclü idi. Dövrün ən böyük şairlərindən biri kimi tanınan [[Əfzələddin Xaqani]] ([[1126]]-[[1199]]) yaradıcılığında diqqəti ən çox çəkən cəhət, hər beytdə, hər misrada özünü göstərən dərin obrazlılıq və elmilikdir.
 
XIII əsrdən etibarən, obyektiv tarixi gerçəkliyin təsiri altında [[Azərbaycan]] torpaqlarında əsasən ərəb və fars dillərində yaradılan Azərbaycan ədəbiyyatında doğma dildə yazan şair və sənətkarların sayının get-gedə artdığını görürük. Bu zamandan Azərbaycan ədəbiyyatının qədim dövrü bitir və orta əsrlər dövrü başlayır. [[İzzəddin Həsənoğlu]] və [[Şeyx Səfiəddin Ərdəbili]] kimi lirik şairlər qonşu xalqlarda olduğu kimi, sufi-mistik ideyaları içinə alan lirik və epik parçalardan daha çox, canlı həyatla bağlı olan dünyəvi poeziya nümunələri yaratmağa üstünlük verirlər.
 
[[Fars dili]]ndə yazıb-yaratmış görkəmli Azərbaycan şair və mütəfəkkirləri – [[Nəsirəddin Tusi]] ([[1201]]-[[1274]]), [[Marağalı Övhədi]] ([[1274]]-[[1338]]), [[Arif Ərdəbili]] ([[1311]]-) daha çox [[Nizami]] ənənələrinə söykənərək onların çapında əsərlər yaratmağa çalışırdılar. "Əxlaqi-Nasiri" kimi fundametal əxlaqi-didaktik əsərin müəllifi [[Nəsirəddin Tusi]]nin elmi-fəlsəfi irsi ilə yanaşı, ədəbi-bədii əsərləri də var idi.
 
XIV əsrin şair və hökmdarı [[Qazi Bürhanəddin]]in yaradıcılığını ([[1314]]-[[1398]]) ingilis şərqşünası [[Eduard Braun]] türk ədəbiyyatlarında dünyəvi poeziyanın ilk örnəyi elan edərək yüksək qiymətləndirmişdir. Qazi Bürhanəddinin "Divan"ında Həsənoğlu və [[Şeyx Səfi]] yaradıcılığında formalaşmağa başlayan Azərbaycan bədii dili yüksək səviyyəyə çatır, bir çox yeni, təravətli poetik obrazlar və ifadələr sabitləşir, gələcək sənətkar nəsillərinin istifadəsinə verilir. Qazi Bürhanəddinin yaradıcılığında ilk dəfə sırf türk poetik janrlarından olan tuyuqlardan istifadə olunur.
 
XII-XVI əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatında Renessans ideyalarının Nizamidən sonrakı zirvəsi – Qərb şərqşünaslığında "qəlb şairi" kimi məşhur olan [[Məhəmməd Füzuli]]dir. Lakin Füzuli sənəti boş yerdə yaranmamış, onun formalaşmasına və bütün gözəlliyi ilə gözlər qarşısında canlanmasına bütöv bir zaman kəsiyi ərzində görkəmli sənətkarlarımız yardım etmişlər. Bunların arasında Füzulinin böyük müasiri və müəyyən dərəcədə mesenatı – böyük Azərbaycan dövlət xadimi və şairi [[Şah İsmayıl Xətai]]nin ([[1487]]-[[1524]]) xüsusi yeri vardır.
 
[[Molla Vəli Vidadi]] ([[1707]]-[[1808]]), xüsusən [[Molla Pənah Vaqif]] ([[1717]]-[[1797]]) kimi sənətkarlar sadə, canlı dildə yazdıqları əsərlərlə poeziyanı xalqa daha da yaxınlaşdırmışlar. Vaqif öz dövrünün görkəmli siyasi xadimi olmuş, [[Qarabağ xanlığı]]nın xarici siyasətini uzun müddət müəyyənləşdirmişdir. XVIII əsr – Azərbaycan ədəbiyyatında orta əsrlərin son, yeni dövrün isə başlanğıc mərhələsi kimi keçid xarakteri daşıyır.
 
== İdman ==
{{əsas|Azərbaycanda idman}}
[[Şəkil:Регби Азербайджан-Босния.jpg|thumb|right|200px|Azərbaycan komandası Bosniya-Hersoqovinaya qarşı reqbi yarışında]]
Hələ eramızdan iki min il əvvəl Azərbaycanda bürünc alətlərin işləndiyi vaxtlarda (bürünc dövrü) insanların müxtəlif fiziki hərəkətlərini əks etdirən yazılara, rəqslərə rast gəlirik. Qobustan qədim qayaüstü yazıları buna parlaq misaldır. Qayalar üstündə həkk olunmuş çoxlu rəsmlər, cizgilər ov səhnələrini, heyvan fiqurlarını, insanların rəqs və digər fiziki hərəkətlərini təsvir edir.
 
12-ci əsrdə yaşamış dahi Azərbaycan şairi [[Nizami Gəncəvi]] hələ 800 il bundan əvvəl yazmış olduğu məşhur poemalarında Azərbaycan xalqının qəhrəman oğullarının şücaətini, xüsusən pəhləvanların məharətini təsvir etmişdir. Qədim Şərqin yazılı və şifahi xalq yaradıcılığı ilə bağlı olan mədəniyyət abidələrində fiziki hərəkətlər haqqında xeyli məlumatlar verilir. 9-6 əsr əvvəl yaradılmış "Avesta" kitabında insan bədəninin təmizlik və gözəlliyi xüsusi olaraq qeyd olunur.
 
1900-cü ilin əvvəllərində Bakıda gimnastika, üzgüçülük, atletika, ağır atletika, futbol idman növləri inkişaf etməyə başlayır. 1910-cu ildə Bakı gimnaziyasının müəllimi V.Qriçbovski tərəfindən üzgüçülük məktəbi yaradılmışdı. Bu qəbildən Bakı gimnaziyasının müəllimi Leonid Romançenkonun həyatı diqqətəlayiqdir. 1912-ci ildə Bakı gimnaziyasının müəllimi Leonid Romançenko 24 saat 20 dəqiqə ərzində Xəzər dənizində məsafəyə üzmüşdür. Bu o dövr açıq dəniz marafonçusu üçün görülməmiş nəticə idi. Bununla L.Romançenko əvvəlki rekordçu La Manşı keçən ingilis Burqisin rekordunu kölgədə qoydu. Lakin 1917-ci ilə qədər bu nəticələr tək-tək idmançılara məxsus idi və bu həvəskar idmançılara öz ustalıqlarını artırmağa heç kəs kömək etmirdi. Bu hadisədən sonra Bakı üzgüçülük məktəbində məşğul olanların sayı 200-dən çox olmuşdur.
 
1920-ci ildə respublikamızda "Sokol" və "Unita", "Avtomotor", "Vodnik", "Reçnik" və b. cəmiyyətlər (bu cəmiyyətlər inqilabdan sonra bədən tərbiyəsi birliyinə çevrildi) fəaliyyət göstərirdi. 1921-ci ildən başlayaraq müxtəlif idman növləri üzrə şəhərlərarası yarışlar keçirildi. Bədən tərbiyəsi və idman işlərinə Azərbaycan həmkarlar ittifaqları xüsusi qayğı göstərməyə başladı (1922). Bakıda ilk dəfə olaraq bədən tərbiyəsi müəllimləri hazırlayan məktəb açıldı (1923).
 
Azərbaycan Olimpiya Hərəkatı (OH) tarixini şərti olaraq üç dövrə bölmək olar. Azərbaycan idmançılarının SSRİ yığma komandası tərkibində Olimpiya oyunlarında iştirak etdiyi dövr (1952-1988), Müstəqil Dövlətlər Birliyi (MDB) yığma komandası tərkibində iştirak etdiyi dövr (1988-1992) və Azərbaycan müstəqil dövlət kimi Beynəlxalq Olimpiya Hərəkatına (BOH) qoşulduğu dövr (1992). Azərbaycan idmançıları SSRİ Olimpiya komandasının tərkibində Olimpiya Oyunlarının 9-da 46 idmançı ilə çıxış edərək 10 qızıl, 11 gümüş və 7 bürünc medal qazanmışlar. Sərbəst üsulla güləşçi R.Məmmədbəyovun 1952-ci il Helsinki Olimpiadasında qazandığı gümüş medal Azərbaycan idmançılarının Olimpiya Oyunlarında ilk uğuru kimi qiymətləndirilməlidir. Sonrakı olimpiadalarda Y.Konovalov, A. Kornelyuk (atletika), İ.Rıskal, V.Lantratova (voleybol) V.Mineyev (müasir beşnövçülük), A.İbrahimov (sərbəst güləş), R. Şabanova, L. Şubina, L. Savkina (həndbol), İ.Məmmədov, B.Koretski (qılıncoynatma), İ. Ponamaryov (futbol) və başqalarının uğurlu çıxışları Azərbaycan idmançılarının nüfuzunu daha da artırdı. 1992 il Barcelona Olimpiadasında Azərbaycan Müstəqil Dövlətlər Btrliyinin (MDB) yığma komandasında cəmi 5 nəfər idmançı ilə təmsil olunsa da, idmançılarımızdan ikisi N.Hüseynov (cüdo), V. Belinki (gimnast) yüksək nəticələr göstərərək Olimpiya çempionu adına layiq görülmüşdülər. 1992 ildə MOK.-un yaradılması və onun BOK.-un tərəfindən tanınması ilə ölkəmizin Olimpiya Hərəkatında (OH) yeni bir dövr başlayır. Artıq Azərbaycan müstəqil bir dövlət kimi Beynəlxalq Olimpiya Hərəkatına (BOH) qoşularaq, öz idman potensialını tam nümayiş etdirmək imkanı əldə etdi. Azərbaycan ilk dəfə olaraq 1996 il Atlanta Olimpiadasında 23 nəfərdən ibarət öz milli Olimpiya komandası ilə müstəqil Azərbaycan Respublikasının üçrəngli bayrağı altında çıxış etdi. 197 ölkənin iştirak etdiyi bu oyunlarda gənc Azərbaycan Respublikasının 61-ci yeri tutması idmanımızın uğuru sayıla bilər. Sərbəst üsulla güləşən N. Abdullayevin həmin yarışlarda qazandığı gümüş medal isə Azərbaycan Respublikasının Milli Olimpiya komandasının Olimpiya oyunlarında qazandığı ilk medaldır. MOK.-un prezidenti İlham Əliyev komitənin fəaliyyətində müsbət istiqamətdə əsaslı dönüş yarada bilmiş, ölkəmizdə Olimpiya Hərəkatının sürətli inkişafına təkan vermiş və onun Beynəlxalq Oyunlarının Hərəkatına fəal qoşulmasını təmin etmişdir. Azərbaycan MOK-u ölkəmizdə Olimpiya Hərəkatının və idmanının inkişafı ilə bağlı məqsədyönlü, ardıcıl fəaliyyət göstərərək, qısa müddət ərzində uğurlu göstəricilər əldə etmişdir.
 
Hazırda Azərbaycanda 21 Olimpiya İdman Kompleksi fəaliyyət göstərir.
 
== Əhali ==
{{Əsas|Azərbaycan əhalisi}}
{{Əsas|Azərbaycanlılar}}
[[2012]]-ci il yanvar ayına olan rəsmi məlumata əsasən Azərbaycan əhalisinin sayı 9,235,000 nəfər olmuşdur. Əhalinin 53,1 %-ni şəhər, 46,9 %-ni isə kənd sakinləri təşkil edir. O cümlədən, əhalinin 51 %-ni (4,674,150 nəfər) qadınlar, 49 %-ni (4,490,850 nəfər) kişilər təşkil edir. 2010-cu ildə əhalinin artım göstəricisi 1,3 % olmuşdur.
 
Əhalinin yaş strukturu aşağıdakı kimi səciyyələnir: əhalinin ümumi sayından 23 % 0-14 yaşda, 69 % 15-64 yaşda, 8 % isə 65 və yuxarı yaşda olanlardır. Əhalinin 29 % 18-34 yaşda olan gənclərdir, onların yarıdan bir qədər çoxu şəhərlərdə yaşayır.
Əhalinin orta yaşı 31 yaş təşkil edir.
 
2009-cu il siyahıyaalınması məlumatlarına əsasən Azərbaycan Respublikasının əhalisinin 91,6 %-ni [[azərbaycanlılar]], 2,0 %-ni [[ləzgilər]], 1,3 %-ni [[ruslar]], 1,3 %-ni [[talışlar]], 1,3 %-ni [[ermənilər]], 2,5 %-ni isə digər etnik qruplar təşkil edir.<ref>Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi: [http://www.azstat.org/statinfo/demoqraphic/en/AP_/1_5.xls Population by ethnic groups – by population census (Etnik qrupların əhalisi – əhalinin siyahıyaalınması üzrə)]. {{en}}</ref> Azərbaycanda ermənilərin az qala hamısı, Ermənistan tərəfindən işğal edilən Azərbaycan ərazilərində ([[Dağlıq Qarabağ]] və [[Qarabağın ətrafında Ermənistan nəzarətindəki Azərbaycan əraziləri|ona bitişik rayonlar]]) məskunlaşmışdır.
 
=== Din ===
{{Əsas|Azərbaycanda din}}
{{Əsas|Azərbaycanda İslam}}
Azərbaycanın dinləri ölkənin indiki ərazisində yaşayan xalqlar və etnik qruplar arasında yayılmış dini cərəyanların məcmusundan ibarətdir. Azərbaycan Respublikasında müxtəlif dini konfessiyalar fəaliyyət göstərir. Ən geniş yayılmış din [[islam]]dır. Azərbaycanlıların 96%-i [[müsəlman]]dır, ondan 85%-i [[şiə]], 15%-i [[sünni]] məzhəbinə məxsusdur.<ref>Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsi. Prezident Kitabxanası: [http://files.preslib.az/projects/remz/pdf_en/atr_din.pdf Administrative Department of the President of the Republic of Azerbaijan – Presidential Library – Religion (Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsi – Prezident Kitabxanası – Din)]. {{en}}</ref> Digər dinlər bunlardır: [[xristianlıq]] və [[iudaizm]]. Xristianların əksəriyyəti [[Rus Pravoslav Kilsəsi|rus pravoslav]] və [[Gürcü pravoslav kilsəsi|gürcü pravoslav kilsəsinə]] məxsusdur. Yəhudilərin çoxu [[dağ yəhudiləri]] və [[əşkinazi yəhudiləri]]dir.
 
"Dini etiqad azadlığı haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanunu ([[1992]]) hər bir şəxsin dinə münasibətini müəyyənləşdirmək və ifadə etmək hüququna və həmin hüququ həyata keçirməsinə təminat yaradır.
 
=== Dil ===
{{Əsas|Azərbaycan dili}}
Azərbaycan Respublikası əhalisinin gündəlik ünsiyyət vasitəsi və rəsmi dövlət dili [[Azərbaycan dili]]dir.
 
[[Azərbaycan dili]] [[İran]] İslam Respublikasında [[Cənubi Azərbaycan]]da yaşayan 40 milyon Azərbaycanlının da ana dilidir. [[Rusiya]]-da, [[Amerika Birləşmiş Ştatları]]-nda, [[Türkiyə]]-də və Qərbi [[Avropa]] ölkələrində bir neçə milyon azərbaycanlı yaşayır. Bir neçə yüzilliklər ərzində müxtəlif ölkələrin sakinləri olmalarına baxmayaraq, bu gün də hansı ölkədə yaşamalarından asılı olmayaraq, Azərbaycanlılar bir-birlərini sərbəst anlayırlar. Beləliklə, yer üzündə hazırda Azərbaycan dilində danışan 60 milyondan çox adam yaşayır.
 
[[Azərbaycan dili]]nin fonem tərkibində 9 [[sait]] və 25 [[samit]] vardır.<ref>Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət Qulluğu məsələləri üzrə Komissiya: [http://dqmk.az/aze/index.php?option=com_content&view=article&id=2292%3Aazrbaycan-dili&catid=99%3Ayazlar&lang=az Azərbaycan dili]</ref> Bu 34 [[fonem]] [[Azərbaycan əlifbası]]nda 32 hərflə işarə edilir.
 
Hazırda Azərbaycanda latın qrafikası əsasında yaradılmış Azərbaycan əlifbasından istifadə edilir.
 
== Təhsil ==
{{Əsas|Azərbaycan təhsil sistemi}}
Azərbaycan Respublikasında ümumi orta [[məktəb]] [[təhsil]]i üç pillədən - ibtidai, ümumi orta və tam orta təhsildən ibarətdir və ümumi orta məktəb təhsili altı yaşdan başlanır. Ümumi orta məktəb təhsili müvafiq təhsil proqramları ([[kurikulum]]ları) əsasında həyata keçirilir. Ölkədə ümumi orta məktəb təhsili əsasən ümumtəhsil məktəblərində, xüsusi təmayüllü təhsil müəssisələrində, gimnaziya, [[litsey]], ilk və orta peşə-ixtisas məktəblərində, habelə [[kollec]] və [[ali təhsil]] müəssisələrinin nəzdində yaradılan məktəblərdə həyata keçirilir.
 
* [http://www.min.edu.az/ Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi]
* [http://tqdk.gov.az/ Tələbə Qəbulu üzrə Dövlət Komissiyası], həmçinin bax- [[TQDK]]
 
==== Universitetlər ====
{{Əsas|Azərbaycan Ali Təhsil Ocaqları}}
Azərbaycan Respublikasında [[ali təhsil]] tam orta təhsil və orta peşə-ixtisas təhsili bazasından cəmiyyətin və əmək bazarının tələbatı nəzərə alınmaqla yüksək ixtisaslı mütəxəssis hazırlığını təmin edir.
 
Azərbaycan Respublikasının ali təhsil müəssisələrində mütəxəssis hazırlığı üç tsikllidir:
:Birinci tsikl – [[bakalavr]];
:İkinci tsikl – [[magistratura]];
:Üçüncü tsikl – [[doktorantura]].
 
== Ərazisi ==
[[Azərbaycan Respublikası]]nın ərazisi – 86,6 min km² (11,5% meşələr, 1,6% su hövzələri, 50,0% becərilən torpaqlar, o cümlədən 27,0% otlaqlar, 36,9% sair torpaqlar) təşkil edir.
 
Ölkə 39° 24', 41° 54' şimal en dairələri arasında və 44° 46', 50° 45' şərq uzunluğunda, paytaxt [[Bakı]] 40° paralel üzərində yerləşir.
 
Sərhədlərinin ümumi uzunluğu 3489 kilometrdir. Bunun 825 kilometri su sərhəddidir. Cənubdan [[İran]]-la 765 km, [[Türkiyə]] ilə 13 km (bəzi məlumatlarda 13 və ya 11 km.), şimaldan [[Rusiya]] ilə 391 km, şimali-qərbdən [[Gürcüstan]] ilə 471 km, qərbdən [[Ermənistan]] ilə 1027 km həmsərhəddir. Sahil xəttinin uzunluğu – 713 km, [[Bakı]]dan şimal qütbünə qədər olan məsafə 5550 km, [[ekvator]]a qədər olan məsafə isə 4440 km-dir. Azərbaycan Respublikası [[Cənubi Qafqaz]]ın şərq hissəsində, [[Xəzər dənizi]]nin qərbi sahilində yerləşir.
 
Dəniz səviyyəsindən ən ucqar nöqtə [[Bazardüzü]] (4466 m.), ən aşağı nöqtə isə (-28 m.) [[Neftçala]] rayonu ərazisindədir. Orta yüksəklik 657 m-dir.
 
=== Azərbaycanın şəhər və rayonları ===
{{Əsas|Azərbaycan rayonlarının siyahısı|Azərbaycan şəhərlərinin siyahısı}}
{{Azərbaycanın yaşayış məntəqələri}}
 
==== Paytaxt ====
{{Əsas|Bakı}}
[[Bakı]] [[Abşeron yarımadası]]nın cənubunda, [[Xəzər dənizi]]nin sahilində yerləşir, onun ərazisi 2130 kv km, əhalisinin sayı 3 milyona yaxındır. Bundan başqa hazırda Bakı şəhərində erməni qəsbkarlarının işğal etdiyi rayonlardan və Ermənistan Respublikasından qovulmuş 500 minə yaxın [[qaçqın]] və məcburi köçkünlər yaşayır.
 
Bakı özündə 12 inzibati rayonu, 5 şəhər tipli qəsəbəni birləşdirir.
 
=== Dağlıq Qarabağ ===
{{Əsas|Dağlıq Qarabağ}}
[[1988]]-cu ildən bəri davam edən silahlı münaqişəyə səbəb olmuşdur. Hal – hazırda [[Dağlıq Qarabağ]] və [[Qarabağın ətrafında Ermənistan nəzarətindəki Azərbaycan əraziləri|ona bitişik rayonlar]] Erməniştanın işğalı altındadır.İşğal altında olan ərazi Azərbaycanın ümumi ərazisinin 20%-ni təşkil edir. Silahlı münaqişə nəticəsində Dağlıq Qarabaq və 7 ətraf rayonun 1 000 000-a yaxın azərbaycanlı əhalisi öz yaşayış yerlərini tərk etmiş, 24 000 -dən çox adam qətlə yetirilmiş, 50 000 nəfər yaralanmış və ya şikəst olmuşdur. Hazırda ölkələr arasında 1994-cü ildə imzalanmış atəşkəs qüvvədə olsa da erməni tərəfin muntəzəm olaraq atəşkəsi pozması nəticəsində 10000-ə qadər azərbaycanlı həlak olmuşdur.
 
Hərbi təcavüz zamanı ələ keçirilmiş Azərbaycan ərazilərində 927 kitabxana, 464 tarixi abidə və muzey, 100-dən çox arxeoloji abidə, 6 dövlət teatrı və konsert studiyası dağıdılmışdır. Talan edilmiş muzeylərdən 40 mindən çox qiymətli əşya və nadir eksponat oğurlanmışdır.
 
[[Ermənistan Respublikası]] "Hərbi münaqişələr zamanı mədəni sərvətlərin qorunması haqqında" Haaqa Konvensiyasının və "Mədəni sərvətlərin qeyri-qanuni dövriyyəsi haqqında" [[Paris Konvensiyası]]nın müddəalarını kobudcasına pozaraq Azərbaycanın mədəni sərvətlərini talamaqla məşğuldur.
 
[[Birləşmiş Millətlər Təşkilatı|Birləşmiş Millətlər Təşkilatının]] [[Təhlükəsizlik Şurası|Təhlükəsizlik Şurasının]] [[1993]]-cü ildə qəbul edilmiş 822, 853, 874, 884 saylı qətnamələrində Azərbaycan Respublikasının ərazi bütövlüyünün tanınmasına və işğal olunmuş Azərbaycan ərazilərinin qeyd-şərtsiz azad edilməsi tələblərinə baxmayaraq, Ermənistan Respublikası bu gün də işğalçılıq siyasətini davam etdirir.
 
Bununla belə 1813-cü ildə [[Gülüstan müqaviləsi]] və 1828-ci ildə [[Türkmənçay müqaviləsi]]nin imzalananması ilə Azərbaycan yenə də bölünməyə məcbur qalmışdır.Bu müqavilələr Azərbaycan xalqının həyatında faciəli rol oynamışdır.
 
== Siyasi sistem ==
{{Əsas|Azərbaycan Respublikasının Məhkəmə sistemi|Azərbaycan Respublikasının Prezidenti|Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi}}
 
Hakimiyyətin bölünməsi prinsipinə uyğun olaraq Azərbaycan Respublikasında müstəqil şəkildə formalaşan və fəaliyyət göstərən üç hakimiyyət qolu qərarlaşmışdır: qanunvericilik, icra və məhkəmə hakimiyyəti. Bu hakimiyyət orqanlarından hər birinin fəaliyyəti Konstitusiya və qanunvericilik aktları ilə tənzimlənir. Azərbaycan Respublikasında qanunvericilik hakimiyyətini həyata keçirən orqan [[Milli Məclis]], icra hakimiyyətini həyata keçirən [[Azərbaycan Respublikasının Prezidenti|Prezident]], Məhkəmə hakimiyyətini həyata keçirən orqan Azərbaycan Respublikasının məhkəmələridir.
 
Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya ilə müəyyən edilmiş unitarlığı spesifikliyə malikdir. Bu da onun tərkibində [[Naxçıvan Muxtar Respublikası]]-nın dövlət hakimiyyəti statusuna malik olmasıdır. Konstitusiyaya görə [[Naxçıvan Muxtar Respublikası]] Azərbaycan Respublikasının tərkibində muxtar dövlətdir. Orada qanunverici hakimiyyəti [[Naxçıvan Muxtar Respublikasının Ali Məclisi]], icra hakimiyyətini Naxçıvan Muxtar Respublikasının Nazirlər Kabineti, məhkəmə hakimiyyətini Naxçıvan Muxtar Respublikasının məhkəmələri həyata keçirir. Naxçıvan Muxtar Respublikasında ali vəzifəli şəxs Ali Məclisin sədridir.
 
== Dövlət rəmzləri ==
Azərbaycan Respublikasının dövlət rəmzləri: [[Azərbaycan Respublikasının Dövlət Bayrağı]], [[Azərbaycan Respublikasının Dövlət gerbi]] və [[Azərbaycan Respublikasının Dövlət Himni]]dir.
 
Azərbaycan Respublikasının Dövlət Bayrağı bərabər enli üç üfüqi zolaqdan ibarətdir. Yuxarı zolaq mavi, orta zolaq qırmızı, aşağı zolaq yaşıl rəngdədir və qırmızı zolağın ortasında bayrağın hər iki üzündə ağ rəngli aypara ilə səkkizguşəli ulduz təsvir edilmişdir. Bayrağın eninin uzunluğuna nisbəti 1:2-dir.
 
Azərbaycan Respublikası Dövlət Bayrağının və Azərbaycan Respublikası Dövlət gerbinin təsviri, Azərbaycan Respublikası Dövlət Himninin musiqisi və mətni ölkə Konstitusiyası ilə müəyyən edilir.
 
== İqlim ==
{{Əsas|Azərbaycanın iqlimi}}
Ölkənin relyefi kimi iqlim şəraiti də çox müxtəlifdir. Bu müxtəliflik ilk növbədə Azərbaycan ərazisinin mülayim və subtropik iqlim qurşaqlarının qovuşduğu sahədə yerləşməsi ilə əlaqədardır.
 
İqlim əmələ gətirən amillərə günəş radiasiyası və atmosfer sirkulyasiyası daxildir. Bunlarla bərabər, coğrafi enlik, relyef xüsusiyyətləri, dəniz və okean cərəyanları və s. amillər də iqlim əmələ gəlməsinə böyük təsir göstərir.
 
Bu amillər birlikdə iqlimin əsas ünsürlərinin – temperatur, rütubət, külək və s.-in paylanmasını müəyyən edir.
 
Azərbaycan Respublikasının əksər ərazisi subtropik iqlim qurşağında, yalnız [[Böyük Qafqaz dağları]]nın şimal-şərqi mülayim iqlim qurşağında yerləşir.
 
Böyük Qafqaz dağları şimaldan gələn soyuq hava kütlələrinin, [[Kiçik Qafqaz dağları]] isə cənubdan gələn isti quru tropik hava axınlarının qarşısını kəsir, onların təsirini zəiflədir. [[Xəzər dənizi]] respublikamızın iqliminin mülayimləşməsinə təsir göstərir.
 
== İqtisadiyyat ==
{{Əsas|Azərbaycan iqtisadiyyatı|Azərbaycanın iqtisadi rayonları}}
[[Şəkil:Azerbaijan economic regions.png|thumb|400px|right|10 iqtisadiyyat bölmələri]]
 
Azərbaycan Respublikasının milli pul vahidi olan [[Azərbaycan manatı|manat]] [[1992]]-ci il avqustun 15-də Prezident Əbülfəz Elçibəy tərəfindən dövriyyəyə buraxılmışdır. 2006-cı il yanvarın 1-dən ölkədə köhnə manatla (AZM) bərabər yeni manat (AZN) da dövriyyəyə buraxılıb (1 AZN = 5000 AZM). Xırda pul qəpik adlanır və 1 manat 100 qəpiyə bərabərdir. Hazırda köhnə manat əskinasları tamamilə dövriyyədən çıxarılıb.
 
Azərbaycan Respublikasına aid son (1 yanvar 2012-ci ilə olan məlumata əsasən) göstəricilər<ref>Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi: [http://www.azstat.org/publications/azfigures/2012/az/010.shtml Ümumi daxili məhsul]</ref> :
* Əhalinin sayı : '''9.235.085''' nəfər .
* Ümumi daxili məhsul : '''50.069.000.000''' manat və ya '''63.402.500.000''' ABŞ dolları .
* Adambaşına ümumi daxili məhsul : '''5530.6''' manat və ya '''7003.4''' ABŞ dolları .
 
== Dövlət bayramları və xüsusi günlər ==
{{Əsas|Azərbaycanın dövlət bayramları və xüsusi günləri}}
 
=== Rəsmi ===
{| border="1" cellpadding="2"
!Bayram
!Tarix
|-
|[[Yeni İl Bayramı]]
|[[1 yanvar]]
|-
|[[Beynəlxalq Qadınlar Günü]]
|[[8 mart]]
|-
|[[Novruz bayramı]]
|[[20 mart]]-[[21 mart]]
|-
|[[28 May - Respublika Günü|Respublika Günü]]
|[[28 may]]
|-
|[[Azərbaycan Milli Qurtuluş günü|Milli Qurtuluş günü]]
|[[15 iyun]]
|-
|[[Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələri günü|Silahlı Qüvvələr Günü]]
|[[26 iyun]]
|-
|[[Azərbaycan Respulikasının Dövlət Mustəqilliyi Günü|Dövlət Mustəqilliyi Günü]]
|[[18 oktyabr]]
|-
|[[Azərbaycan Respublikasının Dövlət Bayrağı Günü|Dövlət Bayrağı Günü]]
|[[9 noyabr]]
|-
|[[Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası Günü|Konstitusiya Günü]]
|[[12 noyabr]]
|-
|[[Milli Dirçəliş Günü]]
|[[17 noyabr]]
|-
|[[Dünya Azərbaycanlılarının Həmrəyliyi günü]]
|[[31 dekabr]]
|-
|}
 
=== Dini bayramlar ===
* [[Qurban Bayramı]] (2 gün)
* [[Ramazan Bayramı]] (2 gün)
 
=== Xüsusi günlər ===
* [[20 yanvar]] – Ümumxalq hüzn günü ( Sovet Ordusunun Azərbaycan xalqına qarşı törətdiyi qırğın,20 yanvar 1990-cı il )
* [[26 fevral]] – Xocalı soyqırımı günü
* [[31 mart]] – Azərbaycanlıların soyqırımı günü
 
== Şəkillər ==
<center><gallery>
Şəkil:Azerbaigian-baku4.jpg|[[Bakı]] (Dağüstü parkdan görünüş)
Şəkil:Baku Maiden Tower.jpg|[[Qız Qalası]]
Şəkil:Flame Towers Alov dilleri.gif|[[Flame Towers]] (Respublikada ən böyük yaşayış binası)
Şəkil:Azerbaigian-baku.jpg
Şəkil:Hajji Gayyib bathhouse 2010.jpg
Şəkil:Rasul Rza Street, Baku, 2010.jpg
Şəkil:Ganja city hall.jpg|[[Gəncə]]
</gallery></center>
 
== İstinadlar ==
{{İstinadlar|2}}
 
== Xarici keçidlər ==
{{commonscat|Azerbaijan}}
* [http://www.facebook.com/asoa.adna Facebook səhifəsi]
* [http://www.azerbaijan.com/ Azerbaijan.com]
* [http://www.azerbaijan.az Azərbaycan Portalı]
* [http://www.web.ddd.az Azərbaycan saytlarının kataloqu – Каталог сайтов Азербайджана – Web directory of Azerbaijan]
* [http://www.azlink.info Azerbaijan Links]
* [http://www.president.az President.az]
* [http://www.meclis.gov.az/ Milli Məclis]
* [http://www.heydar-aliyev.org Heydər Əliyev]
* [http://www.azerigenocide.org Azerigenocide]
* [http://www.karabakh.org Qarabağ]
* [http://www.kataloq.net Azərbaycan Kataloqu]
* [http://www.apa.az Azərbaycan Xəbərləri – APA İnformasiya Agentliyi]
* [http://www.azerbaijanarcheology.com Azərbaycan Arxeologiyası]
* [http://www.adam.az Azərbaycan şəxsləri]
* [http://republic.preslib.az/index.html Azərbaycan Respublikası-20]
* http://www.dailymotion.com/video/x105hva_18-oktyabr-1991-ci-ilə-qədər-15-iyun-dovlət-cevrilisi-1993-cu-il-i-hissə_news
* [http://rc32.ucoz.ru/publ/az_rbaycan_tarixi/az_rbaycanin_tarixi_atlasi_1/4-1-0-458 Azərbaycanın tarixi atlası 1 ]
* [http://rc32.ucoz.ru/publ/az_rbaycan_tarixi/az_rbaycanin_tarixi_atlasi_2/4-1-0-459 Azərbaycanın tarixi atlası 2 ]
* [http://rc32.ucoz.ru/publ/az_rbaycan_tarixi/az_rbaycanin_tarixi_atlasi_3/4-1-0-460 Azərbaycanın tarixi atlası 3 ]
* [http://rc32.ucoz.ru/publ/az_rbaycan_tarixi/az_rbaycanin_tarixi_atlasi_4/4-1-0-461 Azərbaycanın tarixi atlası 4 ]
 
== Həmçinin bax ==
* [[Güney Azərbaycan]]
* [[Azərbaycan Silahlı Qüvvələri]]
* [[Azərbaycan idarəçiləri]]
 
{{Azərbaycan}}
{{Türk dövlətləri}}
{{Türk Şurası}}
{{Avropa ölkələri}}
{{Asiya ölkələri}}
{{MDB}}
{{İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı}}
{{Şərq Tərəfdaşlığı}}
{{Xəzər dənizi ölkələri}}
{{Xəzər dənizi limanları}}
 
{{Ərəblə|آذربایجان جومهوریسی}}
{{Koordinat|40_6_N_47_19_E_type:country_region:AZ|40° 6' Şm, 47° 19' Şq}}
 
[[Kateqoriya:Azərbaycan| ]]
[[Kateqoriya:Qafqaz]]
[[Kateqoriya:Türk dövlətləri]]
[[Kateqoriya:Xəzər dənizi ölkələri]]
 
{{Link FA|af}}
{{Link FA|ar}}
{{Link FA|eo}}
{{Link FA|la}}
{{Link FM|es}}
{{Link GA|en}}
{{Link GA|es}}
{{Link GA|fi}}